ИЛГИЗӘР + ВЕРА

Ике пәрдәле драматик хикәя

 

КАТНАШУЧЫЛАР:

Н у р х ә м ә т — 75 яшьләр тирәсендәге татар карты.

Х ә л и у л л а — 45 яшьләрендә, Нурхәмәтнең улы.

Д а н и я — 40-45 яшьләрендә, Хәлиулланың хатыны.

М а р и я — Нурхәмәтнең кордашы, рус карчыгы.

А л е к с е й — Хәлиулланың яшьтәше, Мариянең улы.

Н а т а л ь я — 40-45 яшьләрендә, Алексейның хатыны.

И л г и з ә р — 17 яшьтә, Хәлиулланың улы.

В е р а — 17 яшьтә, Алексейның кызы.

Т у й   а г а с ы.

Н и н а.

И с л а м.

I   и р.

II   и р.

I   х а т ы н.

II   х а т ы н.

Авыл кешеләре: кияүләр, кәләшләр, туйлардагы кунаклар.

 

БЕРЕНЧЕ ПӘРДӘ

 

Иделдән ерак түгел генә җәелеп утырган Җикән авылы. Авылның яртысында татарлар яши, яртысында — руслар. Бүген бу авылда туй. Татар туе. Туйның кызган чагы. Кунаклар өйгә сыешмыйча ишегал­дына чыгалар. Гармунчыга дигән урындыкны баш очына утыртып бии-бии Туй агасы чыга. Урындыкны ишегалды уртасына куя Гармунчы үз дәрәҗәсен үзе белеп шул урындыкка урнаша, бию көен уйнавын дәвам итә. Өйдән чыккан кунакларның берише биюгә кушыла, кайсы­лары биючеләргә куәт биреп кул чабып тора. Туй агасы үзенең, көр тавышы белән шундый әмер бирә.

Т у й   а г а с ы. Шым кал!.. Үррә кат!.. Селкенмә!.. Бе­рәү дә сүз дәшми, беркем дә бернинди хәрәкәт ясамый. Үррә кат! Кияү белән кәләш, түгәрәк уртасына рәхим ите­гез. (Кияү белән кәләш уртага чыгып баскач, гармунчыга әмер бирә.) Башла!

Гармунчы яңа бию көен уйный, кияү белән кәләш татарчалап бииләр. Калганнар, әлбәттә, җырлап биючеләргә дәрт өстәп торалар.

Әй, биегез, биегез,

Уйнагыз да көлегез;

Бүген сезнең тыпыр-тыпыр

Бии торган көнегез.

Әй, кияве, кияве —

Егетнең бер дигәне;

Йөрешләре дә килешле —

Асыл заттыр сөяге.

Әй, биегез, биегез,

Матур икән көегез;

Матур көйгә матур итеп

Биеп туймас көнегез.

Әй, кәләше, кәләше —

Кызларның бер генәсе;

Эшкә уңган, төскә булган

Гүзәл затлар иясе.

Әй, биегез, биегез,

Күккә йолдыз чөегез;

Киләчәктә шатлык белән

Балкып торсын өегез.

Н а т а л ь я (уртага атылып чыгып). Иптәшләр! Дус­лар!..

Т у й   а г а с ы. Наташа апа! Минем рөхсәттән башка беркем дә бер сүз әйтми.

Н а т а л ь я. Туктале, энекәем!

Т у й   а г а с ы. Мин сиңа энекәем түгел — Туй агасы. Туйга мин хуҗа. Әйтәсе сүзеңне өстәл янында әйтергә иде. Монда бию һәм җыр гына.

Н а т а л ь я. Әйтим инде бер сүз, энекәем! Күңелемнең ташкан чагы.

Т у й   а г а с ы. Күңелеңнең ташкай чагы булса, әйт ин­де, алайса. (Кунакларга мөрәҗәгать итеп.) Әйтсенме, ип­тәшләр? Рөхсәт итәбезме?

Т а в ы ш л а р. Әйтсен, әйтсен!..

Н а т а л ь я. Авылдашларым! Бәгырькәйләрем! Нәрсә генә әйтим икән? Әйтәсе сүзләрем шулчаклы күп. Күз генә тимәсен иде. (Кәләшне кочаклап.) Карагыз инде моңа: сокланып туймаслык бит. Бәхеткәйләр телим үзеңә, сеңел­кәем. Әтиең, әниең дөнья бәясе кешеләр — бәхетле булыр­сыз. (Кияүне кочагына алып.) Монысын карагыз инде — сөеп туймаслык лабаса. Әйтсәм әйтим инде, әтиеңә гашыйк идем мин синең. Әтиең миннән дә матурракны алды шул. Миңа менә шушы Алексей эләкте инде. (Ире Алексейны уртага тартып чыгарып.) Яле, Алеша, бәгырь кисәгем, әй­тик әле кияү белән кәләшкә иң матур сүз. Бүген бит аларның иң бәхетле һәм иң җаваплы көннәре. Алар бүген озын-озак юлга чыгалар. Бәхет яусын алар барасы юлга. Синең белән минем кебек матур яшәсеннәр. Әйдәле, алар хөрмәтенә сузыйк әле үзебезнең иң яраткан җырыбызны (Гармунчыга.) Габдрахман энекәем, безнең җырны белә­сеңме син? (Гармунчы, шунда ук рус халкының “Зачем тебя, милый, узнала” җырын уйный башлый. Наталья җырлый, аңа Алексей кушыла.)

Зачем тебя я, милый мой, узнала,

Зачем ты мне ответил на любовь?

Ах, лучше бы я горюшка не знала,

Не билось бы сердечко мое вновь.

Терзаешь ты сердечко молодое,

Тебя твоя зазнобушка зовет…

Проходит только время золотое,

Зачем же ты, желанный, не идешь?

Я жду, и вот приходит долгожданный

Целует, нежно за руку берет.

Ах, милый друг, мой нежный друг желанный!

И сердце песню радости поет.

(Җыр туктагач, Наталья русча итеп кунакларга башын ия.) Рәхмәт сезгә, авылдашлар, җырымны күтәреп алды­гыз. (Шулчак Ислам тавышы, ишетелә. Авылдагы бер мәҗлестән дә, бер туйдан да калмый торган кеше. Тавы­шы матур, килешле, авылча. Ул үзенең һәрвакытта да җыр­лый торган җырын җырлый — татар халкының “Кыр ка­зы” дигән җыры.)

И с л а м. Кыр казлары очты, күрдегезме

һаваларга менеп киткәнен?

Кыр казы

Иделләр читендә,

Ялгыз башым миңа читен лә.

Беләсеңме, дустым, сизәсеңме

Аерылулар килеп җиткәнен?

Кыр казы

Суларда уйный шул,

Ялгыз башым гел сине уйлый.

Т у й   а г а с ы. Булдымы? Җырлап бетердеңме?

И с л а м. Икенче куплетым бар, белдеңме?

Т у й   а г а с ы. Анысы икенче туйда, ярыймы?

И с л а м. Син нигә гел мин җырлаганда килеп кысы­ласың, ә?

Т у й   а г а с ы. Туй бит бу. Туйда бер син генә түгел.

И с л а м. Бер син генәме?

Т у й   а г а с ы. Ярый, ярый, булды. Җәмәгать, күңел ачуны дәвам итәбез. Яле, Дания апа, әйттер әле берне.

Д а н и я. Нигә? Әйттерәм. Бер яшьлектә, бер картлык­та. Әйдә, Наташа. (Такмак әйтә башлый. Аңа Наташа ку­шыла.)

Әйдә бас, бас, әйдә,

Биеп калыйк бу җәйдә,

Ике матурның туенда

Тагын берне бас, әйдә.

Бас, әйдә, бас, әйдә,

Биеп күңел ач, әйдә.

Биемибез дигәннәргә

Ялынмыйбыз, бигайбә.

(Икәүләп кодаларны биергә чакыралар.)

Кодалар, кодалар —

Уңганнар һәм булганнар.

Кодагыйларга карагыз —

Дөнья бизи торганнар.

Балдызлар да кайнешләр,

Барыгыз да беришләр.

Атна саен туй ясарбыз,

Гел болай барса эшләр.

Ишегалдында аягына басып тора алган һәр адәм баласы бии башлый. Бии-бии кайберәүләре арып туктый. Бара-тора уртада Илгизәр белән Вера гына калалар. Алар дөньяда үзләреннән башка беркемне да күрми бииләр. Бераздан гына аңнарына килеп туктыйлар да, артты­рып жибәргәннәреннән оялып, чыгып йөгерәләр. Туй дәвам итә. Андагы көлеш, шау-шу карт өянке астындагы эскәмиядә утырган Нурхәмәт белән Мариягә дә килеп җитә.

Н у р х ә м ә т. Мифтахетдиннәрдә инде бу галәмәт, Маруся күрше.

М а р и я. Алар нәселе бәйрәм ясый белә инде ул. Ка­рале, Нурхәмәт күрше, кайсы елны ул без синең белән кара-каршы төшеп биегән идек?

Н у р х ә м ә т. Безнең биегәннәрне санасаң…

М а р и я. Юк, анысы үзенә бертөсле бию булды ул. Әле дә хәтеремдә…

Н у р х ә м ә т. Сезнеңчә биегән идекме, безнеңчәме?

М а р и я. Сезнеңчә дә, безнеңчә дә. Кайсыбыз алдан арып туктар дип биергә тотынган идек, мин арый башла­ганны син сизеп алдың да арыган булып егылдың.

Н у р х ә м ә т. Юктыр, мин үзем арыганмындыр. Сине биетеп арытып булмый иде. Марҗа биеп арый димени ул, Маруся күрше? Сез бит биергә бик маһир халык.

М а р и я. Сез дә кимен куймыйсыз инде.

Н у р х ә м ә т. Анысы шулай, кәнишне… Тыңлале, бу синең килен тавышы бит. Уңдың киленнән, молодец синең Әләкчәй.

М а р и я. Күз тимәсен, синең киленең дә бик уңган.

Н у р х ә м ә т. Уңуын уңдым да, малай, бик юаш булып чыкты минем, Маруся күрше… Кара, ничек сиптерәләр, ә?.. Шулай инде, безне хәзер туйга да чакырмыйлар.

М а р и я. Нишлисең инде… Оныкларыбызның туенда утырсак кына.

Н у р х ә м ә т. Күзле бүкән булып дисеңме?

М а р и я. Нишләп, биербез дә әле, биетсәләр. Сездә туй булса, әйтерсең, Марияне чакырыгыз, диярсең, бездә бул­са, мин сине үзем кереп чакырырмын. Шунда яшь чакларны искә төшереп бер биербез дә әле. Синең хәтер начар­лана бара шул, Нурхәмәт күрше, икәү кара-каршы төшеп биегәнне дә оныткансың.

Н у р х ә м ә т. Онытмадым ла инде… Булды инде, Хо­дай хәерле кылсын.

М а р и я. Хәзер Ходай дип утырасың. Ул чакта…

Н у р х ә м ә т. Йә инде, искә төшермә инде.

М а р и я. Ояласыңмыни, карт төлке?

Н у р х ә м ә т. Үзең бит…

М а р и я. Нәрсә үзең? Мин нишләгән?

Н у р х ә м ә т. Чибәр идең бит.

М а р и я. Чибәр дигәч тә, юлда тотып үбәләр димени?

Н у р х ә м ә т. Үзең дә качмадың бит.

М а р и я. Кая качыйм? Инеш юлы — тар сукмак. Ике ягы шомыртлык.

Н у р х ә м ә т. Шомыртлык шул, шомыртлык, мать честная… Шулай инде. Шулай шул.

Ап-ак, ап-ак каз итләрен

Ах, ты, Маруся,

Мин турадым, син аша.

Ах, ты, не бойся!

Пущай безне рассуждают,

Ах, ты, милая,

Кил, утырыйк янәшә,

Кому какое дело?

Ә, Маруся?.. Шулай бит?..

М а р и я. Шулай иде, Нурхәмәт, шулай иде.

Н у р х ә м ә т. Ярый, Маруся, күрше, керим инде мин. Әллә нәрсә билләр сызлап тора.

М а р и я. Сау бул, Нурхәмәт күрше. Исән-сау очра­шырга язсын.

Н у р х ә м ә т. Шулай булсын, күрше, шулай булсын.

Икесе ике якка китәләр. Туй шау-шуы дәвам итә. Йөгереп Илгизәр белән Вера керәләр. Карт өянке янында туктыйлар. Кочаклашып үбешәләр.

Ут сүнә. Ут янганда инде икенче туй бара. Рус туе. Әлегә аның та­вышы гына ишетелә. Аны Нурхәмәт белән Мария тыңлый.

Н у р х ә м ә т. Менә китте дөнья, ә? Бер атна гына элек Мифтахетдиннәрдә туй булды, бүген Микулайлар гуләйт итә.

М а р и я. Кай арада үсеп җитәләр диген син малай­лары.

Н у р х ә м ә т. Кызлар өлгергәч, малайлар үсә инде ул. Кем кызына өйләнгән соң Микулайның малае?

М а р и я. Иваннар белән кода булдылар инде.

Н у р х ә м ә т. Кайсы Иван? Чтапан Иванымы?

М а р и я. Юк ла инде. Степан Иванының кызы юк ич. Теге Аграфена малае Иванның кызы. Беләсеңдер лә. Правлениедә утыра ич инде. Ак чәчле.

Н у р х ә м ә т. Сез барыгыз да ак чәчле, кем белеп бетергән.

М а р и я. Син үзең бик кара инде.

Н у р х ә м ә т. Бар иде чәчләрнең чем-кара чаклары, Маруся. Бар иде. Хәтерлисеңме, без синең белән кара-каршы төшеп биегән идек?

М а р и я. Безнең биегәннәрне санасаң…

Н у р х ә м ә т. Юк, анысы үзенә бертөсле бию булды ул.

М а р и я. Син арып егылдың. Шуны әйтәсеңме?

Н у р х ә м ә т. Арып түгел лә инде, арыган булып кы­на, синең алда.

М а р и я. Докажи!

Н у р х ә м ә т. Соңрак шул инде доказать итәргә, Ма­руся. Картайдык, күрше, картайдык.

М а р и я. Әй, шыгырдап утырма әле, карт өянке кебек. Тоже мне старик.

Н у р х ә м ә т. Ты не старуха, что ли?

М а р и я. Старуха не старуха, синең кебек зарланып утырмыйм. (Урыныннан тора.)

Н у р х ә м ә т. Кая киттең әле?

М а р и я. Туйларын карап кайтыйм әле Николайлар­ның.

Н у р х ә м ә т. Мине калдырып китәсеңме?

М а р и я. Нәрсә, парлап барыйк дисеңмени кеше туе­на? Чакырылмаган килеш. Әйдә, ишегалдында бииләр бу­гай. Читтән генә карап кайтыйк.

Н у р х ә м ә т. Килешер микән соң?

М а р и я. Килешмәсә, кал… Без бит анда ашарга-эчәргә сорап бармыйбыз.

Н у р х ә м ә т. Әйдәле, бер кызык булсын әле. Килен күрсә яхшы түгел инде түгелен.

М а р и я. Ир башыңнан киленнән куркып торасыңмы? Татар булган килеш?

Н у р х ә м ә т. Әй, Маруся, татар киленнәре хәзер… Бе­ләсең инде үзең… Киттекме?

М а р и я. Подручком барабызмы?

Н у р х ә м ә т. Әллә куркыр дисеңме? (Марияне кул­тыклый.)

М а р и я (кулын тартып алып). Кит, юньсез! Син тиле­гә әйткән мин җүләр.

Чыгып китәләр. Ә Николайларның ишегалдында туй гер килә. Монда да Наталья уртада. Нина исемле бер хатын белән бергәләп частушкалар әйтә-әйтә бииләр.

Н а т а л ь я.  Ой, “подгорная”, “подгорная”,

Веселая игра.

Все бы пела, все бы пела

Все бы пела до утра.

Н и н а. Я “подгорную” плясала,

Меня мама уняла:

“Рано, дочка, гулять стала,

Рано волюшку взяла”.

Н а т а л ь я. Не хотела я плясать,

Не хотела выходить.

Гармонист такой хороший —

Ему надо угодить.

Н и н а. Поиграй повеселее,

Раньше ты мне играл.

Неужели не сознаешься,

Что ты со мной гулял?

Г а р м у н ч ы. Сам играю, сам пою,

Подпевать-то некому.

Дайте мне подпевочку —

Лет семнадцать девочку.

Н а т а л ь я. Гармонист, гармонист,

Не гляди глазами вниз.

Гляди прямо на меня,

Завлекать буду тебя.

Н и н а. Сыграй, сыграй, припою,

Чтобы раздавалося.

Про измену про твою

Давно я догадалася.

Г а р м у н ч ы. Ты не лай, не лай, собачка —

У крылечка дамочка.

Ты послушай-ка, милашка,

Как ревет тальяночка.

Н а т а л ь я, Н и н а (икәүләп).

Ой, спасибо, гармонист,

За игру отличную.

Мы еще тебе желаем

Милку симпатичную.

Н а т а л ь я. Ой, спасибо, мои дорогие! Спасибо, милые! (Баш ия.)

Т у й   а г а с ы. Прошу внимания! Жених и невеста. Прошу, жених. Прошу, невеста. (Кияү белән кәләшне кулларыннан тотып уртага чыгара.)

Ислам (уртага чыга). Мин инде, җәмәгать сүз әйтә белмим…

Т у й   а г а с ы. Әйтә белмәсәң, әйтмә.

И с л а м. Син тик тор, агай-эне, белдеңме?!

Т у й   а г а с ы. Минем тик торырга хакым юк. Мин — туй агасы, бу туйның хуҗасы.

И с л а м. Бу туйның хуҗасы — Микулай белән Татияна. Менә мин алар хөрмәтенә бер җыр җырлыйм. Син чит­кә китеп тор, яме.

Т у й   а г а с ы. Һаман шул җырыңмы?

И с л а м. Анда синең эшең юк, белдеңме?! (“Кыр ка­зы”н җырлый.)

Кыр казлары очты, күрдегезме

Һаваларга менеп киткәнен?

Кыр казы

Иделләр читендә,

Ялгыз башым миңа читен лә.

Д а н и я. Бетмәде шул җырың. Туйда җырлый торган җырмы инде…

И с л а м. Синең ни эшең бар минем җырда?

Д а н и я. Туйда күңелле җыр җырларга кирәк.

И с л а м. Бик күпне беләсең. Хәлләңне өйрәт, бел­деңме?

Д а н и я. Хәлиулланы өйрәтәсе юк, ул син түгел.

И с л а м. Миңа ни булган, ни булган?

Д а н и я. Бернәрсә дә булмаган. Кит, болганма.

И с л а м. Китәрмен мин сиңа!

Д а н и я (Исламга игътибар итмичә, гармунчы, каршы­на бара). “Барыйна”ны уйна! (Гармунчының уйный баш­лаганын да көтмичә, такмак әйтә-әйтә бии.)

Әй, барыйна, барыйна,

Күзләреңә карыйм ла,

Күзләреңә карый-карый

Керфекләрең саныйм ла.

Әй, барыйна, барыйна,

Сударыйна-барыйна.

Әй, барыйна, барыйна,

Бер озата барыйм ла.

Кеше-кара күрмәгәндә

Бер кочаклап алыйм ла.

Әй, барыйна, барыйна,

Сударыйна-барыйна.

Әйдәгез! Әйдәгез! (Бүтәннәрне дә биергә чакыра.)

Әй, барыйна, барыйна,

Булыйм сөйгән ярың ла.

Җаның сөйгән ярың булып

Яннарыңда калыйм ла.

Әй, барыйна, барыйна,

Сударыйна-барыйна.

Кунаклар барысы да ду килеп бии. Алгы планда Илгизәр белән Вера сиптерә. Аларнын, биегәнен Нурхәмәт белән Мария дә карап торалар. Менә Илгизәр белән Вера йөгереп чыгып китәләр. Туй биеп кала. Илгизәр белән Вера карт өянке янына ча­бышып киләләр. Сулулары капкан, икесе дә көлешәләр. Үбешеп алыр­га да онытмыйлар.

В е р а. Шундый рәхәт миңа, Илгизәр!

И л г и з ә р. Миңа да.

В е р а. Нигә рәхәт икән ул, Илгизәр?

И л г и з ә р. Ә мин каян белим?

В е р а. Ничек инде белмисең?

И л г и з ә р. Беләсем дә килми. Рәхәт булгач рәхәт инде.

В е р а. Мине яратасыңмы син, Илгизәр?

И л г и з ә р. Яратам, билгеле.

В е р а. Өзелеп яратасыңмы?

И л г и з ә р. Өзелеп яратам, билгеле.

В е р а. Ничек итеп яратасың?

И л г и з ә р (Вераны үбеп ала). Менә шулай итеп.

В е р а. Ни өчен яратасың. Илгизәр?

И л г и з ә р. Каян белим?

В е р а. Ничек инде белмәгән килеш яратасың?

И л г и з ә р. Син мине ни өчен яратасың соң?

В е р а. Мин сиңа яратам дип әйтмәдем ич.

И л г и з ә р. Яратмагач, нигә үбешәсең соң?

В е р а. Рәхәт булганга. (Көлешәләр һәм, әлбәттә, үбе­шеп алалар.)

И л г и з ә р. Әйдә, без дә туй ясыйбыз.

В е р а. Нинди туй. Илгизәр?

И л г и з ә р. Өйләнешәбез дә туй ясыйбыз.

В е р а. Туйны бит аны өйләнешкәннәр ясамый, әти-әниләре ясый.

И л г и з ә р. Безнекеләр дә ясарлар. Әллә ясамаслар­мы?

В е р а. Ә ни өчен өйләнешәбез, Илгизәр?

И л г и з ә р. Менә кызык. Бергә яшәргә.

В е р а. Ә ни өчен бергә яшәргә?

И л г и з ә р. Кара… Син нәрсә, миннән көлеп утыра­сың?

В е р а. Мин көлмим, Илгизәр.

И л г и з ә р. Алайса, нигә гел сорау биреп утырасың?

В е р а. Ә син җавабын тап.

И л г и з ә р. Бик кирәге бар.

В е р а. Алайса, син сорау бир, мин җавабын эзлим.

И л г и з ә р. Минем соравым юк.

В е р а. Бер генә, бер генә дә соравың юкмы?

И л г и з ә р. Юк.

В е р а. Илгизәр! Тагын бер генә сорау бирим инде? Син нигә миңа исемем белән эндәшмисең? Мин сиңа Илги­зәр дип кенә торам. Ә син бер генә тапкыр да миңа Вера дип эндәшкәнең юк.

И л г и з ә р. Бер дәме?

В е р а. Бер тапкыр да юк.

И л г и з ә р. Белмим. Миңа барыбер.

В е р а. Миңа барыбер түгел.

И л г и з ә р. Ишет инде алайса: Веры, Веры, Веры, Веры, Веры, Веры!

В е р а. Веры түгел, Илгизәр. Вера.

И л г и з ә р. Барыбер инде ул.

В е р а. Барыбер түгел, Илгизәр.

И л г и з ә р. Кара, нигә бәйләнәсең әле миңа?

В е р а. Хатын-кызлар бәйләнә инде ул, Илгизәр. Түзә­сең инде. Түзәсеңме?

И л г и з ә р. Бик исем китте. Рәхәтләнеп бәйлән. Без­нең әни әтигә гел бәйләнә, әтинең исе дә китми. Башын иеп тик йөри.

В е р а. Син дә өйләнгәч башың иеп тик йөрерсеңме?

И л г и з ә р. Әни әйтә, син миңа охшагансың, ди.

В е р а. Маменькин сынок инде, алайса?

И л г и з ә р. Үртәмә, диләр сиңа…

В е р а. Үртәсәм, нишләтәсең?

И л г и з ә р. Нишләтәмме? (Вераны үбәргә үрелә, Вера тайпылып өлгергәч.) Нишлисең, ә?

В е р а. Үптерәсем килми.

И л г и з ә р. Менә кызык. Кызык икәнсең син. Әле яңа гына үбештең ич.

В е р а. Яңа гына үбештек, хәзер үбешәсем килми.

И л г и з ә р. Ни өчен?

В е р а (кычкырып көлеп). Соравым юк, дигән идең, ике сорау бирдең. (Илгизәрне үбеп ала.) Әйдә, Илгизәр, җырлыйбыз.

И л г и з ә р. Мин җырлый белмим.

В е р а. Ә мин җырлыйммы?

И л г и з ә р. Җырла.

В е р а. Синең өчен җырлыйм, ярыймы? Кайсы җырны җырлыйм?

И л г и з ә р. Миңа барыбер.

В е р а. Сиңа бөтенесе дә барыбер икән.

И л г и з ә р. Миңа син булгач җиткән.

В е р а. Ярый, тыңла, алайса. (Әкрен генә җырлый.)

Вот и встретились!.. Вот и прощаемся…

Как натянуто мы улыбаемся.

Что ж друг к другу с тобою мы тянемся,

Если будучи вместе маемся?

Вот и встретились!.. Вот и прощаемся…

Может быть, навсегда разлучаемся.

Вот и встретились! Вот и прощаемся.

И с тоскою запоздалою каемся.

Что ж мы каемся, что ж мы маемся,

Вряд ли когда-нибудь догадаемся.

Вот и встретились!.. Бот и прощаемся…

Может быть навсегда разлучаемся.

Ут сүнә. Сәхнә яктырганда Хәлиуллаларның өй эчен күрәбез. Сәхнәдә берәү дә юк. Ишек шакыйлар. Чаршауны ачып, чаршау артындагы ка­раваттан торып, Хәлиулла чыга. Утны яндыра. Чоланга чыгып, ишекне ача. Аннан Алексей белән керә.

А л е к с е й. Ачуланма инде, Хәллә.

Х ә л и у л л а. Нишләп ачуланыйм, уз, әйдә.

Д а н и я (чаршау артыннан). Алексей, синме соң ул?

А л е к с е й. Мин әле, Дания. Төнлә йөргәнгә ачулан­магыз инде.

Д а н и я. Берәр нәрсә булмагандыр ич?

А л е к с е й. Булуын булмады да. Кердем әле. Наташа, йөрмә төнлә кеше борчып, дигән иде дә, кердем әле. Хәл­лә белән сөйләшәсе сүз бар иде. Хәллә, капка төбенә чы­гып утырыйк.

Д а н и я. Килешмәгәнне. Өйгә кергәч. (Чаршау артын­нан халатын киеп чыга.) Уз, әйдә, утыр. Хәлиулла, нәрсә катып калдың? Ки чалбарыңны. Сәгать ничә соң әле?

А л е к с е й. Соң инде, Дания. Ачуланма инде.

Д а н и я. Юк сүз сөйләп торма әле. (Өстәл янына урындык куеп.) Утыр. Мин — хәзер.

А л е к с е й. Миңа берни дә кирәкми.

Д а н и я. Тик кенә утыр. Хәлиулла, кая югалдың инде? Уяна алмыйсың мәллә?

Х ә л и у л л а (чалбарын киеп чыгып). Хәзер, хәзер. Бар­мы соң безнең?

Д а н и я (өстәл эзерли-әзерли). Нишләп булмасын инде?!

А л е к с е й. Зинһар, борчылмагыз. (Хәлиулла өстәлгә шешә куйгач.) Кирәкми.

Д а н и я. Йә, йә. Күрше булсагыз да, көн саен кереп тормыйсыз. Наташаны да алып керергә иде. Бәрәңгеләр алынып бетте, кешеләр туй ясый. Безгә дә бер утырып алырга ярыйдыр инде. Бар, Хәлиулла, алып чык Наташа­ны. Кермим дисә, сөйрәп алып кер.

А л е к с е й. Юк, юк, Дания, кирәкми. Зинһар. Мин Хәл­лә белән генә…

Д а н и я. Син Хәллән белән сөйләшерсең, сезнең сүзе­гез миңа кирәкми. Без Наташа белән сөйләшергә сүз та­барбыз.

А л е к с е й. Юк, дидем, Дания. Ачуланма. Наташаның кәефе дә юк.

Д а н и я. Ни булды?

А л е к с е й. Булды инде. Зинһар, бернәрсә кирәкми. Алайса, чыгып китәм. (Хәлиуллага.) Утыр әле, Хәллә. Дания, ачуланма, без Хәллә белән икәү генә.

Д а н и я (аптырап калган җиреннән). Ярый инде, алай­са, чыгып торам, сөйләшегез. (Бүлмәләренең берсенә кереп китә.)

А л е к с е й. Капка төбендә генә утырасы иде.

Х ә л и у л л а (стаканнарга аракы салып). Йә, тотыйк әле.

А л е к с е й. Монсыз гына сөйләшик.

Х ә л и у л л а. Тот, әйдә, тот. Әйбәт булды әле керүең, баш та авыртып торае. (Чәкешеп эчеп куялар.)

А л е к с е й. Фу, чиргә әйләнде бу. Кешегә керер хәл юк.

Х ә л и у л л а. Нишлисең инде. Шулай инде. Капкала. Даниянең булган әле ярый. Кичә малайлар белән җыелы­шып эштән соң бераз ниткән идек. Нәрсә, сез дә ниткән идегез мәллә?

А л е к с е й. Юк ла… Нихәлләрдә соң, Хәлиулла?

Х ә л и у л л а. Нихәлләрдә дип, үзең беләсең инде. Ал­га барган җир юк.

А л е к с е й. Юк шул. Очы-кырые күренми.

Х ә л и у л л а. Хәерле булсын инде. Шунысына шөкер, яшьтәш, ашарга-эчәргә бар.

А л е к с е й. Син сизәсеңме, Хәллә, дөньяның рәте-чи­раты булмагач, булган ризыкны рәхәтләнеп, тәмләп ашап булмый икән.

Х ә л и у л л а. Валлаһи, шулай бит әй, Алексей! Теле­визор карыйсың да, әппитит бетә.

А л е к с е й. Да-а-а… Төн уртасында нишләп йөри инде бу дип уйлыйсың инде син, әйеме? Нигә сүзен әйтми дип уйлыйсың инде?

Х ә л и у л л а. Уйламыйм да…

А л е к с е й. Болай әллә ни юк югын. Наташа белән сөйләшеп яттык әле. Син минем бабайны хәтерлисең ми­кән, яшьтәш?

Х ә л и у л л а. Ничек инде хәтерләмәскә?

А л е к с е й. Аның сөйләгәннәрен искә алып яттык әле Наташа белән. Безнең менә монда сезнең авылга килеп төпләнүебез турында. Безнең халыкны монда Петр Берен­че заманында көчләп күчереп утыртканнар. Бабайның әй­теп калдырганыңча, Воронеж якларыннан булырга тиеш без. Кайсыбер татар авылларыннан татарларны бөтенләй куып җибәреп, безнең кебекләрне урнаштырганнар. Авыл исемнәре татарча калган. Беләсең инде аларны. Тәмте әнә, Каратун, Бортас… Күп инде алар.

Х ә л и у л л а. Татарлар булганмыни анда?

А л е к с е й. Татарлар, конечно. Сезнең авылга ни өчең­дер тимәгәннәр. Сезнең яннан безгә җир бүлеп биргәннәр. Татарлар турында куркыныч әкиятләрне күп ишеткән бабайлар. Башта сакланыбрак яшәгәннәр. Сезнекеләр үзлә­ренчә, безнекеләр үзләренчә. Бара-тора инде, үзең белә­сең. Үзең беләсең инде бүген ничек. Күз тимәсен, бер авыл, бер ил булып яшибез. Өч йөз елга якын бергә яшәп, бер генә тапкыр да сугышып урамга чыкмаганбыз. Сез без­нең телне беләсез, без сезнең телне өйрәндек. Безнең ба­хбайлар сезнең бәйрәмнәргә, сезнең бабайлар безнең бәй­рәмнәргә йөргән. Безнең туйларда сез табын уртасында, сезнең туйларда без кадерле кунак.

Х ә л и у л л а. Ничек инде шулай булмасын, бер авыл­да яшәп.

А л е к с е й. Хәтерлисеңме, Хәллә, өченче ел сабан туенда Бакырчы авылының бер егете минем энекәшкә бәй­ләнгән иде. Ике арада сугыш чыккач, бүтәннәр дә кушы­лып, ике авыл бәргәләшергә тотынды. Без, татары-урысы бергәләп, бакырчыларга каршы сугыштык. Син үзең дә катнаштың бугай.

Х ә л и у л л а. Андый чакта карап тормыйсың инде. Бер җүләр аркасында ямьсезләштек, шунысы гына.

А л е к с е й. Урыс егетен яклап сугыштың бит. Хәллә, Бакырчы татарлары белән.

Х ә л и у л л а. Урысның, татарның ни катнашы бар мон­да? Син әллә нинди әле бүген, Алексей. Тот әле, әйдә, исәнлеккә-саулыкка… (Күтәреп куялар. Пауза.)

А л е к с е й. Бер сорау биримме сиңа, Хәлиулла яшь­тәш? Беләсеңме, ни өчен без ничәмә-ничә йөз ел бергә яшәп сугышу түгел, телгә дә килгәнебез юк?

Х ә л и у л л а. Ә нигә сугышасың ди?

А л е к с е й. Кешеләр нигә сугыша сон?

Х ә л и у л л а. Нигә дип, бүлешә алмыйлар.

А л е к с е й. Безнең бабайларның да бүлешәсе нәрсә­ләре булмаган дисеңме? Сугышмаганнар. Акыллы итеп бүлешкәннәр. Безнең бабайлар безнең патшалардан акыллырак булганнар. Сез үз җирегездә рәнҗетелгән, без үз җиребездән куылган — нигә сугышырга? Язмышлар бер.

Х ә л и у л л а. Кызык син бүген, Алексей. Укытучылар кебек сөйләшәсең.

А л е к с е й. Юк, син көлмә, Хәллә. Безнең бабайлар бер-берсен хөрмәт итә белгәннәр. Сугыш чыгарырлык эш эшләмәгәннәр. Безнең тел бөек тел, сезнең тел бәләкәй дип, ахмак сүз сөйләмәгәннәр.

Х ә л и у л л а. Син татарча миннән остарак сиптерәсең әле.

А л е к с е й. Яле, сал әле, Хәллә, чүт кенә итеп. (Тотып куйгач.) Да-а-а… Шулай шул, Хәллә, шулай. Аннан соң, Хәллә, син беләсенме, безнең бабайлар ничаклы бергә яшәп, бер тапкыр да уртак туй ясамаганнар. Әтиләр дә андый эшне эшләмәгәннәр. Ни өчен?

Х ә л и у л л а. Әллә чыннан да?

А л е к с е й. Шулай, Хәллә. Руслар белән татарлар безнең авылда берәү дә бер-берсенә өйләнмәгән дә, кияү­гә дә чыкмаган.

Х ә л и у л л а. Кара, чыннан да, әйеме? Минем дә ишет­кәнем юк.

А л е к с е й. Арада яратышучылары да булгандыр ин­де, юкса. Сезнең кызлар нинди чибәрләр, егетләрегез нин­ди. Без дә ямьсез халык түгел, күреп торасыз. Бер-берсенә күзләре төшкәндер инде. Ни өчен өйләнешмәгәннәр икән?

Х ә л и у л л а. Әкәмәт. Казанда өйләнешәләр инде, аны­сы.

А л е к с е й. Син Казанны алма. Казан шәһәр шул. Шәһәрдә анда эт — баш, сыер — аяк. Берсен берсе белми дә, күрми дә. Кемгә өйләнгәнен дә, нәрсә сөйләгәнен дә чамаламый. Йөриләр өерелеп урам этләре шикелле. Бүген өйләнә, иртәгә аерыла. Авыл ул бүтән, монда бер-береңнән башка яшәве читен. Монда мин сине көн саен күрәм. Мон­да өерелеп йөреп булмый.

Х ә л и у л л а. Шулай шул. Чыннан да, өйләнешүчеләр нигә булмады икән?

А л е к с е й. Нурхәмәт абый өйдәме соң?

Х ә л и у л л а. Өйдә. Йоклый.

А л е к с е й. Чакырыйк әле.

Х ә л и у л л а. Минем эчкәнне яратмый ул. Өйдә шешә күрсә, тавыш куптара.

А л е к с е й. Алып куй әле. (Шешә, стаканнар яшерел­гәч.) Чакыр әле, Алексей дәшә, диген. (Хәлиулла Нурхә­мәт йоклый торган бүлмәгә кереп чыккач.) Чыгамы?

Х ә л и у л л а. Хәзер. Сөйләшеп утырырга дисәң, ул…

Н у р х ә м ә т (чыгып җитеп). Нихәл, Әләкчәй күрше?

А л е к с е й. Йокыңнан уяттым инде, Нурхәмәт абый.

Н у р х ә м ә т. Йоклыйсы көннәр алда әле безнең, Әләк­чәй күрше. Нихәлләрдә?

А л е к с е й. Менә сөйләшеп утырабыз әле Хәлиулла белән.

Н у р х ә м ә т. Ярый, ярый, яхшы. Күрше белән күрше сөйләшеп утырса әйбәт ул, дөнья тыныч дигән сүз.

А л е к с е й. Менә бер сорауга җавап таба алмыйбыз әле, Нурхәмәт абый.

Н у р х ә м ә т. Бик четереклемени? Нәрсә, аракының да файдасы тимәдемени?

Х ә л и у л л а. Без әз генә.

А л е к с е й. Нурхәмәт абый… Менә безнең авылда рус­лар белән татарлар күпме яшәп бер тапкыр да бер-берсе белән өйләнешмәгәннәр. Болай гынамы ул, берәр хикмәте бармы?

Н у р х ә м ә т. Хикмәте бар, Әләкчәй күрше, хикмәте бар. Болай гына бернәрсә дә булмый бу дөньяда. Болай гына тавык тирәсендә әтәч тә йөрми.

А л е к с е й. Нәрсәдә инде аның хикмәте?

Н у р х ә м ә т. Нәрсәдәме? Синең мәрхүм әтиең белән сөйләшкән бар иде ул турыда. Аның хикмәте шунда. Әләкчәй күрше, тату яшәргә кирәк бит, талашып бергә яшәп бул­мый бит. Талашмас өчен шулай эшләгән безгә кадәргеләр. Без дә шулай эшләдек. Шулай тиеш.

А л е к с е й. Тиеш үкмени?

Н у р х ә м ә т. Тиеш. Ир белән хатын кем ул? Сез әй­тәсез дә: муж и жена — адна сатана дип, адна сатанага әйләнгәнче алар башта аерым-аерым сатана бит әле. Баш­та һәрбересе үз ягын каера. Кайвакыт каера-каера каерып ук чыгаралар. Башта юктан гына тавыш чыга да ызгышка да әйләнә. Кызып китеп бер-берсенең начар якларын са­нап бетергәч, нәсел-нәсәпләргә барып җитәләр. Кайчак ах­мак ир белән юньсез хатынның җүләрлеге аркасында чык­кан ызгыш туган-тумачаларына күчә. Китә талаш, китә сугыш.

А л е к с е й. Гел алай булмый инде.

Н у р х ә м ә т. Гел булмый, билгеле. Сезнең белән без­гә берсе дә җитә, Әләкчәй күрше. Безгә кадәргеләр ара бозылудан курыкканнар. Ике җүләр арасында чыккан гау­га зурга китсә, ни белән бетәсен чамалаганнар.

А л е к с е й. Язылмаган закон булган инде, алайса?

Н у р х ә м ә т. Булган, Әләкчәй күрше, булган. Беләсе­гез килсә, кешеләрне язылган законнар түгел, язылмаган законнар кеше итеп тота. Язылмаган законнарны бозса­лар, кешеләр звиргә әйләнәләр. Хикмәте бар, Әләкчәй күр­ше, хикмәте бар.

А л е к с е й (паузадан соң). Менә шуның өчен дә кер­дем бит әле, Нурхәмәт абый. Сез берни дә белмисезме?

Н у р х ә м ә т. Нәрсәне?

А л е к с е й. Илгизәр бернәрсә дә әйтмәдеме?

Н у р х ә м ә т. Миңа ул нәрсә әйтсен? Мине түгел, әти­сен дә санга сукмый ул.

Х ә л и у л л а. Нәрсә булган Илгизәргә?

А л е к с е й. Алар бит Вера белән өйләнешергә җыена­лар.

Х ә л и у л л а. Ничек өйләнешергә?

А л е к с е й. Вера бүген кич белән әйтте, озакламый туебыз була, ди.

Н у р х ә м ә т. Ничек инде ул — туебыз була?

Х ә л и у л л а (Данияне чакырып). Дания, беләсеңме, Илгизәр белән…

Д а н и я. Ишетеп торам. Өйләнешсәләр ни булган?

Х ә л и у л л а. Сиңа әйттеме Илгизәр?

Д а н и я. Әйтсә әйткәндер инде…

Н у р х ә м ә т. Әтисе белми.

Д а н и я. Әткәй, син безнең семья эшенә кысылма. Уры­ның җылыда. Син дә, Алексей, төн уртасында ах-ух ки­леп… Нәрсә булган ул хәтле? Яшьләр өйләнешә инде ул. Нәрсә, безнең белән кода буласыгыз килми мәллә?

А л е к с е й. Кодаларын кодалар да…

Д а н и я. Син безнең әткәйне тыңлама. Ул инде яшисен яшәгән. Хәзер инде бүтән замана. Яшьләр нишләргә ки­рәген үзләре беләләр.

Н у р х ә м ә т. Нәрсә беләләр, нәрсә беләләр? Аракы эчә беләләр.

Д а н и я. Син дә әүлия булмаган, әткәй, дәшми генә утыр. Тапканнар тавыш чыгарырлык нәрсә.

А л е к с е й. Без тавыш чыгармыйбыз, Дания күрше, уйлашабыз.

Д а н и я. Күп уйласагыз, тиз картаерсыз. Язылмаган закон дигән булып. Юк-барны уйлап чыгарып утырасыз. Әнә безнең Рашат язылган закон буенча өйләнде. Татар кызына. Аның кебек иблисне дөньядан эзләп таба алмас­сың. Төкерәм мин аның татарлыгына.

А л е к с е й. Татарның татарлыгына син төкерсәң бер хәл, Дания. Менә мин төкерсәм, бик яман. Русның руслы­гына син төкерсәң дә начар.

Д а н и я. Нәрсә, син каршымыни, Алексей? Татарга кызыңны бирәсең килмимени? Кимсенәсеңмени? Шулай дип өзеп әйт, нәрсә аны… Наташа да шулай диме? Шуны әйтергә сине кертеп җибәрдеме?

А л е к с е й. Туктале син, Дания күрше. Кинәт кенә бит.

Д а н и я. Малайларың, кызларың үсеп җитүе кинәт була инде ул. Кинәт беләсең инде ул. Безнекеләр, ярый әле, әйтеп торалар өйләнешәселәрен, кайсыларыныкы ба­лалары тугач кына беләләр. Шунысына рәхмәт әйт. Миңа әйтте Илгизәр. Рөхсәт сорады. Уйлашырбыз, дидем. Нигә аңа күтәрелеп бәрелергә?

Х ә л и у л л а. Миңа да әйтергә була иде инде.

Д а н и я. Эштә идең. Эчеп кайткан идең. Укаң коел­мас, әйткән булыр идем.

Х ә л и у л л а. Үзе кайда соң Илгизәр?

Д а н и я. Кайда булсын? Егет кешенең кайда булганы билгеле инде.

Н у р х ә м ә т. Егет. Авызыннан балавыз сарысы кит­мәгән. Бала-чагалар. Өйләнешкәч кем ашатыр дип уйлый­лар икән соң?

Д а н и я. Анысы синең кайгың түгел, әткәй.

А л е к с е й (Нурхәмәтнен, үз бүлмәсенә кереп баруын күреп). Нурхәмәт абый, тукта әле.

Д а н и я. Йокласын. Аның эше беткән инде, үзенекен өйләндергән. Менә нинди әйбәт килене бар. Дөньяда бер дигән. (Көлә.)

Н у р х ә м ә т. Бер дигән инде…

Д а н и я. Нәрсә, әллә ошамыйммы? Татар кызы бит. Таптылар сөйләр сүз. Радиосын ачсаң — татар, телевизо­рын карасаң — татар. Сөйләргә сүзләре беткән диярсең. Аптырама, Алексей. Яшьләр әйткән белән генә бүген-иртәгә туй үткәрмәбез. Әйбәт итеп эшләрбез. Кешеләрнекеннән ким булмас. Үзләре табышканнар икән, бер-берсенә ярашканнар икән, өйләнешсеннәр. Яраткан елан ите аша­ган, ди. Менә мин дә яраттым — чыктым. Карап торырлык кыяфәте дә юк иде, нишлисең син, җүләр, диделәр. Мин чыктым. Аллага шөкер, менә дигән итеп егерме биш ел то­рабыз. Менә шул. Берсе үзсүзленең Чаллыга китте, ята хатынының колы булып. Монысын үз яныбыздан җибәрде юк. Үзебезнең авыл кызын сайлаган — бик әйбәт. Бергә-бергә менә дигән итеп яшәрбез.

А л е к с е й. Безгә хәтле бит…

Д а н и я. Безгә хәтлесе безгә кирәкми, Алексей кода. Безгә үзебезнеке дә бик җиткән.

Н у р х ә м ә т (ишекне ачып). Сез генә түгел дөньяда, бүтәннәр дә бар. Өч йөз елга чаклы сакланып килгән тәр­типне нигә синең малаең гына бозарга тиеш? Башыңда миең бармы синең бераз?

А л е к с е й. Сезнең җирегездә сезнең белән талашып яшисем килми минем, күршеләр.

Д а н и я. Ә кем куша сиңа талашырга?

Ут сүнә. Сәхнә яктырганда Илгизәр белән Вера өянке астындагы утыргычта утыралар. Сөйләшер сүзләр беткән, күрәсең, үбешеп ала­лар да тагын үз алларына карап утыра бирәләр.

В е р а (тынлыкны бозып). Гел үбешәбез дә үбешәбез…

И л г и з ә р. Нишлисең инде тагын?

В е р а. Минем әти белән әни аптырап калдылар.

И л г и з ә р (көлеп). Минем дә әни күзләрен акайтып миңа карап тора. Ул карап калды, мин чыгып киттем. (Көлешәләр дә үбешеп алалар.)

В е р а. Әйткәч кызыгы да бетте. Әйтмәгән чакта кызыклырак иде. Әллә кияүгә чыкмаска инде? Чыгасы да килми башлады. Синең һаман да өйләнәсең киләме әле, Илгизәр?

И л г и з ә р. Килә.

В е р а (көйләп). Әй, илә-лә, илә-лә,

Өйләнәсем килә лә.

Өйләнәсе килгән егет

Кәҗә сатып өйләнә.

Әйдә, болай эшлибез, Илгизәр. Әнә син тегендә бас, әйеме? Мин — монда. Шуннан күзләрне йомышып, кулларны сузып кара-каршы киләбез. Әгәр дә кулларыбыз очрашса, өйләнешәбез, очрашмаса — өйләнешмибез.

И л г и з ә р. Өйләнешмичә нишлибез соң?

В е р а. Анысын аннан соң уйлашырбыз. Әйдә. (Икесе сәхнәнең ике ягына басалар да кулларын сузып кара-кар­шы киләләр. Куллары очрашкач, кочаклашып үбешәләр.)

И л г и з ә р. Әйттем бит.

В е р а. Нәрсә әйттең?

И л г и з ә р. Өйләнешәбез, дидем.

В е р а. Ә син күзләреңне йомган идеңме?

И л г и з ә р. Әллә ышанмыйсыңмы?

В е р а. Әйдә, тагын бер тапкыр. (Янә баягы, уеннарын кабатлыйлар, янә куллары очраша, янә үбешәләр!)

И л г и з ә р. Әйттем бит… Кара, Алексей абзый бездән чыгып бара. (Өянке артына посалар.) Ну, эш булды аларга. Туй, диләр инде, чабыша башлыйлар инде. Әтинең ки­рәген бирәчәк кенә инде әни, чаптырачак кына. Бабай гына утырачак, кем өйләнгән шул чапсын, дип. Гел акыл өйрәтә ул, туйдырып бетерә.

В е р а. Минем авылда да каласым килми инде.

И л г и з ә р. Ә кем кала авылда? Китәбез, Чаллыга, абый янына китәбез.

В е р а. Әниең әйтә, дисең ич. Авылда калдырам, дип әйтә, дисең.

И л г и з ә р. Аның сүзенә карасаң… Китәбез дә бара­быз. Бер тузыныр да бетәр.

В е р а. Синең армиягә дә барасың бар.

И л г и з ә р. Әй, бер ел бар әле аңа.

В е р а. Әгәр дә армиядән кайткач өйләнешсәк?

И л г и з ә р. Әй аңынчы… Бәлки әле, алмаслар да.

В е р а. Ничек инде алмаслар?

И л г и з ә р. Радиодан әйттеләр. Армия бетә, диделәр.

В е р а. Радио әйткәнгә ышансаң… Син мине яратасың­мы, Илгизәр?

И л г и з ә р. Ну, бәйләнәсең син, әйеме? (Вераны ко­чаклап үбә.)

Ут сүнә. Ут янганда Хәлиуллалар өендә туй. Өстәлләрдә ризык, ше­шәләр. Өстәл янында кунаклар. Алгы планда Нурхәмәт белән Мария янәшә утыралар. Түрдә кияү белән кәләш, ягъни мәсәлән, Илгизәр белән Вера урыны буш. Анда әлеге дә баягы — Туй агасы басып тора.

Т у й   а г а с ы. Внимание! Тынлык! Карагыз аны, бары­гыз да мине тыңлагыз. Бу туй, иптәшләр-товаришлар, баш­ка туйлар төсле булмаячак. По-новому будем проводить свадьбу.

Д а н и я. Ашыкма, сабыр ит, кунаклар килеп бетмәде әле.

Т у й   а г а с ы. Күпме көтәргә була? Ике сәгать көт­тек — җитте. Нишлибез, җәмәгать, көтәбезме, юкмы? Бу­дем ждать или нет?

Д а н и я (Туй агасын җитәкләп алга килә). Син нәрсә кыландырасың? Монда барысы да татарча белә.

Т у й   а г а с ы. Барысы да русча да беләләр. Интерна­циональ туй булгач интернациональ булсын. Ике якка да тигез булсын. Үзең бит миннән Туй агасы булырга сора­дың, Дания апа. Теләмәсәгез, көчләп килмәдем.

Д а н и я. Ярар, үпкәләргә торма.

Т у й   а г а с ы. Башлыйк инде. Киләсе кеше килгәндер инде. Килсәләр, урын күп, матур итеп утыртырмын.

Д а н и я. Ярар, әйдә. Килмәсәләр, чукынып китсеннәр. (Натальяны чакырып алып.) Башлыйбызмы, Наташа? Килмәгәннәрне көтеп утырып булмас.

Н а т а л ь я. Башлыйк.

Д а н и я (Туй агасына). Әйдә. (Үзләре утырышалар.)

Т у й   а г а с ы (түр башына барып). Внимание. Тын­лык. Без монда хуҗалар белән киңәшмә-совещание үткәр­дек тә туйны башлап җибәрергә булдык. Внимание! Начали! (Гармунчы туш уйный. Шаһитлар, кияү белән кә­ләшнең кулларыннан тотып, тантаналы рәвештә алып ке­рәләр, өстәл башына утырталар. Кул чабучылар да бар. Туй агасы, сүзен дәвам итә.) Кияү белән кәләш! Җених и невеста. Поздравляю вас с вашим самым великим днем. Сезнең икегезгә дә ак бәхетләр телим һәм беренче сүзне кияүнең әтисенә бирәм.

Х ә л и у л л а (торып). Мин нәрсә әйтим инде? Мин сүз әйтә белмим бит.

Д а н и я. Әйт инде, нәрсә… Әйбәт яшәгез, диген. Кот­лыйм, диген.

Х ә л и у л л а. Әйбәт яшәгез, балалар. Котлыйм. Әйдә­гез, кунаклар, җитешегез әле. Өстәлдә бары белән.

Т у й   а г а с ы. Стоп! Ашауга иртәрәк. Сүз кәләшнең әтисенә!.. Прошу.

А л е к с е й (тора да өстәл янында утыручыларны ка­рашы белән барлап чыга). Авылдашлар! Рәхмәт килгәне­гезгә. Безне санга сугып килгәнегезгә рәхмәт. Менә безнең балаларның туе инде бу. Туйга килгәнегезгә тагын бер рәхмәт. (Илгизәр белән Верага озак итеп карап торганнан соң.) Менә безнең балалар инде болар. Илгизәр кияү бе­лән Вера кызым. Нәрсә әйтим инде сезгә? Котлыйм инде, билгеле… Нинди теләк телим? Теләгем шул гына инде, әй­бәт яшәгез, безнең йөзгә оят китерә күрмәгез, менә шул инде безнең теләкләр. (Кулындагы чәркәсен тоткан килеш уйланып басып тора.)

Т у й   а г а с ы. Тост. Тост әйт, Алексей Степаныч.

А л е к с е й. Тост? Менә шул теләкләр кабул булсын өчен күтәрик инде.

Т у й   а г а с ы. Урра! Кем дә кем шул теләкләр кабул булсын ди, шул иптәшләр кулларын, гафу итегез, рюмкаларын күтәрәләр. Молодцы. Туй бара, туй дәвам итә. Өченче тост өчен сүзне ике свидетельнең берсенә бирәбез. Рәхим итегез, свидетельләр, прошу, кайсыгыз әйтә? (Ша­һитлар икесе дә торып басалар.)

Ш а һ и т   к ы з. Без икебез дә әйтәбез.

Т у й   а г а с ы. Пожалысты. Баш өсте. Бүтән булса, каршы килер иде, мин — юк.

Ш а һ и т л а р (алдан әзерләп куйган кәгазьне алып, икәүләп шуны укыйлар). Дорогие Вера и Илгизәр! Кадер­ле Вера һәм Илгизәр!

Мы вас крепко поздравляем,

Семейной дружбы желаем.

Живите вместе долго-долго,

Растите детей много-много,

Друг друга уважайте,

Радостных дней умножайте,

Если печаль придет,

Пусть она обратно уйдет.

Вы теперь муж и жена,

Пусть мужа любит она,

Пусть и он любит жену,

Пусть любит только одна.

(Җырга күчеп.) Сокланып карап туймаслык

Зифа буегызга да;

Онытмагыз чакырырга

Бәби туегызга да.

Алсу йөзле, зәңгәр күзле

Балалар үстерегез;

Туган илгә матур кызлар,

Батыр уллар бирегез.

(Җырлап туктыйлар да утыралар.)

Т у й   а г а с ы. Кем дә кем шаһитларның сүзләренә кушыла, шул иптәшләр кулларына рюмка тотып төшереп куя. (Үзе дә чәркәсен эчеп куйгач.) Ә хәзер ашап алырга рөхсәт. (Үзе дә утыра. Берара тавыш-тынсыз гына ашый­лар. Кашык-чәнечкенең тәлинкәгә бәрелгәне, тәмле итеп чәйнәгән, йөткергән, борын тартып алган тавышлар гына ишетелә. Ләкин рәхәтләнеп ашаганда гына Туй агасы та­гын сикереп тора.) Иптәшләр! Внимание! Туйга килсәң, туеп кил дигән мәкальне ишеткәнегез бармы? Ишетсәгез шул, рюмкаларны, ягъни мәсәлән, чәркәләрне тутырыгыз. Сүзне кемгә бирәбез? Сүзне кияүнең әнисенә, Дания апага бирәбез.

Д а н и я (кияү белән кәләш янына ук килеп). Минем кадерле улым Илгизәр, минем кадерле кызым Вера!.. Мин сезгә бүген шуны телим — бәхетле булыгыз. Кызым Вера, мин сиңа кызым дип кенә дәшәрмен. Без һәрвакытта да күршеләр булдык, бик тату яшәдек. Киләчәктә дә шулай яшәрбез. Без хәзер туганлаштык. Кадерле кода Алексей, кадерле кодагый Наташа, мин сезгә телим озын гомер, шат­лык, куаныч. Әйдәгез, кадерле кунаклар, безнең улыбыз белән кызыбызның бәхете өчен күтәреп куйыйк әле. (Чәр­кәләр күтәрелгәндә Нинаның әче тавышы яңгырый.)

Н и н а. Горько!.. Горько!..

Аңа тагын кемнәрдер кушыла. Илгизәр белән Вера, урыннарын­нан торып, гадәттәгечә үбешәләр. Нурхәмәт урыныннан торып чыгып китә. Сәхнәдәге яктылык аның белән бергә карт өянке астын­дагы утыргычка күчә. Нурхәмәт бераз утыргач, аның янына Мария чыгып урнаша.

М а р и я (паузадан соң). Шулай инде, Нурхәмәт күр­ше…

Н у р х ә м ә т. Кода, диген.

М а р и я. Кода. Хәерле булсын инде. Нурхәмәт кода.

Н у р х ә м ә т. Хәерле булмый нишләсен? Бабалары ал­дында лачкылдатып үбешкәч хәерле була инде. Аннары этләр кебек синең белән минем каршыда өегешә үк баш­ларлар. Шуннан хәерле була инде.

М а р и я. Син нигә әле мине гаепләгән кебек сөйлисең?

Н у р х ә м ә т. Нишләп сине гаеплим? Мин үземне гаеп­лим. Бездән туганнан туганнар бит алар. Безнең дә синең белән үбешкән булды. Безнең үбешкәнне кеше түгел, ай да күрмәде. Инеш юлындагы шомыртлар гына күрде­ләр.

М а р и я. Без бит синең белән ир белән хатын түгел идек.

Н у р х ә м ә т. Нәрсә, ир белән хатын булгач, кеше ал­дында чишенеп, өстәл өстенә менеп ятаргамы?

М а р и я. Туйда үбешү электән калган йола инде.

Н у р х ә м ә т. Сездә калган ул, бездә түгел. Сезнең туегызда үбешкәнне мин үзем дә рәхәтләнеп карап уты­рам. Сездә аны килешле итеп эшлиләр. “Горько” дигән сүзе дә бар. Бездә бит аның сүзе дә юк.

М а р и я. Монда сезнең туй гына түгел бит инде.

Н у р х ә м ә т (паузадан соң). Түгел шул, Маруся, тү­гел шул.

М а р и я. Нишлисең инде хәзер? Яши генә күрсеннәр инде. Бигрәк яшьләр шул әле.

Н у р х ә м ә т. Эш яшьлектә түгел монда, Маруся, башсызлыкта.

М а р и я. Дөньясы буталды шул.

Н у р х ә м ә т. Буталмады. Бутадылар.

М а р и я. Да-а-а. Боже мой, боже мой…

Н у р х ә м ә т. Гуспади пумилуй, диярсең әле, Маруся кодагый.

М а р и я. Ярый, әйдә, кереп утырыйк, йә әллә ни уй­ларлар.

Н у р х ә м ә т. Кем уйлый? Синең белән мине онытты­лар инде алар. Шайтан туена синең белән мин кирәкме? Менә әлегә үзебезне үзебез йөртәбез, Маруся. Алар кулы­на калырга язмасын. Картлар йортына илтеп ыргытачак­лар. Вәт шунда булыр бужы муй, бужы муй.

М а р и я. Йә инде, нәрсә инде син? Нишлик, үликмени? Яшәргә кирәк ләбаса.

Н у р х ә м ә т. Ачуланма инде, Маруся күрше.

М а р и я. Ачуланмыйм да. Туй көнендә болай әллә ни­чек. Бер алар гына түгел.

Н у р х ә м ә т (туйдан китеп барган бер ир белән ха­тынны күреп). Нишләп бик тизләдегез, Салихҗан? Туй яңа башланды гына.

I   и р. Красноярскидан кунаклар кайтканые да, үзлә­ре генә. Тиз кайтабыз дип киткән идек.

Н у р х ә м ә т. Бераз көтәрләр иде әле.

I   и р. Кунак көттерү әллә ничек шул, Нурхәмәт абый. Табын ташлап килгән идек.

Н у р х ә м ә т. Шулаен шулай да…

I   х а т ы н. Ике сәгать буш урындык саклап утырганга без гаепле түгел инде. (Иренә.) Әйдә.

I   и р. Сау булыгыз, Нурхәмәт абый. Сау булыгыз, Маруся апа.

Н у р х ә м ә т. Сау булыгыз, сау булыгыз… Хатын-кыз азды, Маруся. Кара, ире адәм рәтле сөйләшә, хатыны пуләмит кебек тырылдый. Шулай, Маруся.

Мәскәүски Маручкалар

Кияләр саручкалар;

Көн дә шулай гүләйт итсәк,

Җитмәс шул палучкалар, диген ә, Маруся кодагый?

Әйдә, Маруся, күрше, мать якасын. Керик, гүләйт итик.

Өйдә туй дәвам итә. Яшь-җилкенчәк магнитофоннан яңгыраган заман ритмына “танцавайт” итә. Өлкәнрәкләр бер-берсенә тотынышып селке­нәләр. Шунда Ислам магнитофонны кинәт сүндерә.

Т у й   а г а с ы (Ислам янына килеп). Нигә туктаттың манитофонны? Син хуҗамы монда, минме?

И с л а м. Син тик тор, агай-эне, яме? Нәрсә һаман урыс җыры җырлатасың? Бу бит сиңа урыс туе түгел, белдең­ме?

Т у й   а г а с ы. Син, белмәсең, тик кенә тор, ярыймы? Урыс җыры түгел бу, беләсең килсә.

И с л а м. Кем җыры соң? Әллә татар җырымы?

Т у й   а г а с ы. Бу Америка ансамбле, беләсең килсә.

И с л а м. Миңа барыбер, белдеңме? Нигә син татарча җырлатмыйсың, ә, нигә җырлатмыйсың? Урыс булдыңмы­ни?

Д а н и я (Исламга килеп ябышып). Син, эчсәң, буеңа сеңдер, Ислам.

И с л а м. Эчермәгәч тә ник чакырдың соң?

Д а н и я. Чакыргач, дуңгыз булганчы эчеп тавыш чыгарыргамыни?

И с л а м. Кем дуңгыз булган, кем? Җырлыйсым килә минем, белдеңме?

Д а н и я. Бик ишетәселәре килә ди синең үкергәнеңне.

И с л а м. Нигә син ммнем җырымнан көләсең, ә?

Н а т а л ь я (килеп). Нәрсә, Ислам, әллә җырлатмый­лармы? (Исламны кочаклап алып.) Әйдә, җырлыйбыз.

И с л а м. Мин кеше белән җырлый белмим, мин үзем генә җырлыйм.

Н а т а л ь я. Әйдә, җырла.

И с л а м. Хәзер инде әпититне бетерделәр.

Н а т а л ь я. Үзем җырлыйммы синең җырыңны?

И с л а м. Әллә беләсең?

Н а т а л ь я. Беләм, билгеле. Ничек инде ул синең җы­рыңны белмәскә?!.

И с л а м. Яле, яле. Тыңлап карыйм әле.

Н а т а л ь я (җырлый). Кыр казлары очты, күрдегезме

Һаваларга менеп киткәнен?

Кыр казы

Иделләр читендә,

Ялгыз башым миңа читен лә.

И с л а м (Наталья алдына тезләнеп). Их, Наташа!.. Җанкисәгем!..

Н а т а л ь я. Бүлдермә, Ислам.

Беләсеңме, дустым, сизәсеңме

Аерылулар килеп җиткәнен?

Кыр казы

Суларда уйный шул,

Ялгыз башым гел сине уйлыйм.

Булдымы, Ислам?

И с л а м. Мәңге онытмам, Наташа!.. Наташа!.. Бәгырь­кәем! Менә бу, ичмасам, җыр дисәң дә җыр. (Туй агасы­на.) Ә син, завклуб дигәч тә, командовать итмә, белдеңме?

Т у й   а г а с ы. Белдем, белдем. Ярый, бар утыр. Внимание! Барыгызга да утырырга. По коням! Тутырдыгызмы чәркәләрне? Сүзне Наталья Васильевнага бирәбез. Рәхим итегез, Наталья Васильевна. Пажалысты.

Н а т а л ь я. Әйтеләсе сүзләр әйтелде бугай инде. Авылдашларыма гына әйтәсе сүзем бар барын. Әйтим микән? Әйтимме, Алеша? Әй, әйтим әле. Гаепләмәгез инде сез безне, авылдашлар. Не обессудьте нас, дорогие мои.

Т а в ы ш л а р. Нигә гаепләргә?.. Син нәрсә?.. Рәхмәт чакырганыгызга…

Н а т а л ь я. Так уж получилось, дорогие мои. (Эчен­нән генә җылап алганнан сон.) Давайте, выпьем за все хорошее, что было в нашей җизни.

Н и н а. Горько!.. Горько!..

И с л а м (сикереп торып). Горько булса, тышка чык та үбешеп кер, белдеңме? Нәрсә кеше үбешкәнгә кызыгып утырасың?

Н и н а. Әйдә, минем белән чыгасыңмы соң?

И с л а м. Чыкты диярләр.

Н и н а. Их ты, трус! Куркак. Үзең кычкырып утырган буласың. Чего ты хорохоришься-то? Урыс туе түгел, урыс туе түгел. Какая тебе разница? Вот я выйду да попляшу, что ты скажешь? Запретишь, что ли? (Частушкалар әйтә-әйтә биергә тотына.)

Я девчонка боевая,

В себе уверена;

Глазки вниз не опускаю, —

Совесть не потеряна.

Говорят, что я горда —

По-гордому ответила:

Любить тебя, гулять с тобой

Я плана не наметила.

У стола четыре ножки,

У лоханки только три;

Всем ты миленький, хороший,

Только носик свой утри.

Ой, с характером миленок,

Не могу его понять:

То заржет, как жеребенок,

То захнычет — не унять.

(Биеп Ислам янына бара. Аны сөйрәп чыгара, муенын каерып үбә дә, аяк чалып ега. Көлеш беткәч.) Менә, җанкисәгем, марҗалар шулай эшли ул, белдеңме? Йә, тагын ни әйтәсең?

И с л а м (аптырап калган). Мин сиңа күрсәтермен әле, белдеңме?

Н и н а. Күрсәт, күрсәт. Күрик әле, хатының ни өчен аерылып китте икән? Менә мин синең кебек дуракны куып чыгардым.

Т у й   а г а с ы. Тихо! Туй дәвам итә. Тагын сүз әйтергә теләгән иптәшләр бармы? Әгәр дә сүз әйтергә теләүчеләр булса, миңа заявка бирсеннәр. Ә хәзер танца.

Магнитофонны кабыза. Селкенеш башлана. Ут өянкене яктырта. Анда Алексей белән Хәлиулла тәмәке тартып утыралар.

А л е к с е й. Син берне дә тотып куймадың, ахры?

Х ә л и у л л а. Малай туенда килешми. Әти дә шунда…

А л е к с е й. Да-а-а… Шәп кешеләр сез, Хәллә.

Х ә л и у л л а. Кеше кеше инде, Алексей. Сезнең дә на­чар чагыгызны күргәнем юк.

А л е к с е й. Менә бу өянкегә ничә яшь, беләсеңме? Йөз яшьтән дә ким түгел. Аны синең прадед белән минем прадед утыртканнар. Ике арага. Бергә карап үстергәннәр. Элек бит сезнең йорт урыны белән безнең йорт урыны бушлык булган. Безнең авылны икегә аерып торган ул бушлык. Аннан безнең бабайларның әтиләре сөйләшеп йорт җиткергәннәр, ике арага шушы өянкене утырткан­нар. Аның мәгънәсе бар, бәйләп тора. Ике йортка бер өянке, өянке астында ике йортка бер утыргыч. Хәзер инде менә кодалар булдык.

Х ә л и у л л а. Ислам гына әллә нишли әле.

А л е к с е й. Ислам гел шулай инде ул.

Х ә л и у л л а. Чакырмыйк дигән иде Дания. Чакырмасаң, үзе килеп керә.

А л е к с е й. Ислам гел шундый, Хәллә. Элек аның әйткәннәрен ишетми дә идек, бүген ишетелә. Хәзер шаярып әйткәне дә усал булып ишетелә. Безгә ияләшергә кирәк инде яңадан. Яңабаштан ияләшергә кирәк. (Ир белән ха­тынның китеп барганнарын күреп.) Чего вы, Степа?

II   и р. Чего? Пора, Алеша. Пусть молодые-то танцуют. Нам-то чего? Спасибо за приглашение. Рәхмәт, Хәллә.

Х ә л и у л л а. Иртә бит әле, Степан.

II   х а т ы н. Иртәгә иртүк торасы бар. Пошли. Степан, пошли. (Китәләр.)

А л е к с е й. Таралып бетәләр.

Болганып Ислам чыкканы күренә. Алексей белән Хәлиулла каршына басып карап тора.

И с л а м. Утырабыз дисез инде, әйеме? Утырыгыз, утыр. Ә мин китәм.

А л е к с е й. Утырырга иде әле бераз.

И с л а м. Юк. Туй түгел бу. Как хош, Алексей, туй түгел. Туй түгел бу, Хәллә.

Х ә л и у л л а. Нәрсә, аракы җитмәде мәллә, Ислам?

И с л а м. Төкерәм мин синең аракыңа, белдеңме?! Туй­га аракы эчәр өчен йөриммени мин? Мин кешеләрнең ни­чек итеп бер-берсен яратышканнарын күрер өчен йөрим. Үзем алардан көнләшәм, үземә рәхәт.

Х ә л и у л л а. Ярый, сау бул инде, алайса. Килүеңә рәхмәт.

И с л а м. Алдашма, Хәллә. Минем килгәнемә сөенмәдең, киткәнемә сөенәсең син. Вот так, Хәллә. Вот так, Алексей. Җырлыйммы?

Х ә л и у л л а. Ишеткәнем бар инде җырлаганыңны.

И с л а м. Юк, аны җырламыйм мин. Ул җырны мин кадерләп кенә саклыйм, белдеңме? Мин сезгә бүтән җыр җырлыйм, белдеңме?

Ай, җаный, вай, җаный,

Татар үпкән марҗаный.

Нигә үпмәсен марҗаный,

Марҗаның да бар җаный.

Ак мунчага як мунча,

Тимә, сызылып тик янсын.

Ак мунчада үп марҗаны,

Спачибы дип калсын.

Вот так, Хәллә.

Хәлиулла тора да Исламның йөзенә суга.

А л е к с е й. Нишләдең син, Хәллә?! Нишләдең, күрше?!

Ә өйдә туй дәвам итә. Магнитофон үкерә дә үкерә.

Пәрдә.

ИКЕНЧЕ ПӘРДӘ

Хәлиуллалар өе. Туй узган. Табын җыештырылган. Өстәлләр генә үз урынннарында түгел. Өстәл башында кара-каршы Нурхәмәт белән Хәлиулла утыралар.

Н у р х ә м ә т. Дәшмә!.. Синең урыныңда мин булсам… Син беләсеңме шуны, безнең нәселдә кешегә кул күтәреп суккан кеше булмаган. Син башладың.

Х ә л и у л л а. Йә, нәрсә инде… Түзмәдем. Каршыда ыржаеп тора. Сизми дә калдым.

Н у р х ә м ә т. Бүтән вакытта каршыңда гел көлеп ке­нә тордылармыни?

Х ә л и у л л а. Монда бит… Алексей да шунда.

Н у р х ә м ә т. Алексей сукмаган бит.

Х ә л и у л л а. Ничек инде Алексей суксын, аңа килеш­ми дә.

Н у р х ә м ә т. Сиңа килешә.

Х ә л и у л л а. Ярый, булды инде, булды. Каныма тоз салма. Болай да… Ничаклы акча түгеп туй ясап. Чакырган кунакның яртысы килмәде. Килгәннәре дә туй беткәнче таралды. Туй булмады инде бу, әллә нәрсә булды.

Н у р х ә м ә т. Хатын сүзе белән йөрсәң шулай була инде ул.

Д а н и я (бер бүлмәдән атылып чыгып). Нәрсә хатын сүзе белән? Нәрсә булган ул хәтле? Аптырагансыз икән. Суккан-суккан, нәрсә ахылдап утырасыз. Телен тыя бел­сен. Килмәгәннәр икән чакырып, килмәсеннәр, мәтәлеп китсеннәр. Татар тәресенең шул булыр инде аның, үзен үзе әллә кемгә куеп…

Н у р х ә м ә т. Татар тәреләре генә түгел, урыс тәрелә­ренең дә бик күбесе килмәде.

Д а н и я. Килмәгәйләре. Чукынып китсеннәр. (Хәлиул­лага.) Кодаларның өстәлләрен кертергә кирәк. Нәрсә тә­ресен югалткан урыс кебек утырасың?

Х ә л и у л л а. Сүзеңне үлчәп сөйлә инде, ичмасам.

Д а н и я. Минем барысы да үлчәнгән. (Хәлиуллага.) Тот, әйдә.

Бер өстәлне икесе ике башыннан тотып алып чыгып китәләр. Үз бүл­мәләреннән эчке күлмәктән генә Вера чыгып тышкы ишеккә үтеп китә. Аның артыннан трусиктан гына Илгизәр чыга.

И л г и з ә р. Әниләр кайда соң?

Н у р х ә м ә т. Синең нәрсә, кияргә ыштаның юк мәллә?

И л г и з ә р. Бәйләнмәле. (Кереп чалбарын киеп чыга. Чалбарын кия-кия.) Әниләр кайда китте ул?

Н у р х ә м ә т. Хатының урамга ялангач чыгып китте. Бар, күлмәк чыгарып бир. Әйт үзенә, минем алда ялангач йөрмәсен.

И л г и з ә р. Ялангач түгел ич ул. Әллә күзең күрми­ме?

Н у р х ә м ә т. Бик әйбәт күрә минем күзем. Минем күзем күрмәсә, син бүген бу дөньяда булмас идең. Хәзер син олы кеше булдың инде. Симия башы. Малай булып йөрү килешмәс.

И л г и з ә р. Әниләр кайда ул?

Н у р х ә м ә т. Синең туеңнан соң өй җыештыралар. Син йоклап ятасың.

И л г и з ә р. Бәйләнмә инде. Әни әйтеп тора бит сиңа, урыныңда гына утыр, дип.

А л е к с е й (кереп). Мөмкинме? Нихәл, Нурхәмәт абый. (Илгизәргә.) Син нихәл?

И л г и з ә р. Яхшы.

Н у р х ә м ә т. Шөкер, Әләкчәй. Әйдә, уз.

А л е к с е й. Узып тормыйм. Менә булышырга кирәк. Бүген бездә җыелабыздыр инде.

Н у р х ә м ә т. Көн дә бәйрәм, көн дә туй диген…

А л е к с е й. Шулай инде, нишлисең. (Тыштан кереп килгән Вераны күреп.) Син нишләп болай йөрисең?

В е р а. А че?

А л е к с е й. Че, че… Голая… Голову, что ли, потеряла?

В е р а. Ну уж… (Бүлмәләренә кереп китә, аңа Илгизәр иярә.)

А л е к с е й. Син ачуланма инде, Нурхәмәт абый.

Н у р х ә м ә т. Ачуланып нишлисең инде, Әләкчәй. Бер синең кызың гына түгел. Оят югалды бит ул хәзер. Теле­визорларда анадан тума йөрергә өйрәткәч, болар нишләсен инде?

А л е к с е й (Нурхәмәт янына утырып). Нурхәмәт абый, үзеңә генә әйтеп куйыйм, ул-бу булса, тәмсезләшмик, ярыймы?

Н у р х ә м ә т. Нәрсә булсын…

А л е к с е й. Дөресен әйтәм, бергә яшәүләренә ышан­мыйм мин.

Н у р х ә м ә т. Кызың турында андый сүз сөйләмә. Син ата кеше.

А л е к с е й. Шулай инде… Ата инде. Башсыз бер кур­чак үстер дә, нинди ата? Иткә тапшырасы үгезне печкән шикелле безне печәргә кирәк булган, Нурхәмәт абый.

Н у р х ә м ә т. Әниең ни хәлдә?

А л е к с е й. Аның да кәефе юк, Наташаның да… Вообшем, юк инде, Нурхәмәт абый. (Өстәл күтәреп чыгып китә.)

Дания белән Хәлиулла кайталар.

Д а н и я (Хәлиуллага). Бирәнең булгандыр. Шунда кергәч тә эчмәсәң.

Х ә л и у л л а. Эчмәдем ич мин, тотып кына куйдым.

Д а н и я. Куйдың. Беләм мин синең куйганыңны. Миңа гына дигәнмени җыештырырга, чабарга?..

Х ә л и у л л а. Туй, туй, дип үзең кычкырдың, җыешты­рырсың инде.

Д а н и я. Эчмәдем дигән була, теле ачылды.

И л г и з ә р (чыгып). Әни, ашыйсы килә. Кая йөрисең инде?

Д а н и я. Тордыгызмы?

И л г и з ә р. Әллә кайчан инде. Ашыйсы килә.

Д а н и я. Килен кайда? Нигә күренми?

И л г и з ә р. Нинди килен?

Д а н и я. Аңгыра. Вераны әйтәм.

И л г и з ә р. Ул киенә.

Д а н и я. Әйт хатыныңа, чәй куйсын. Әнә теге бүлмәдә өстәл тулы ризык. (Хәлиуллага.) Әйдә, ал урындыклар­ны, нәрсә терәлеп каттың?

И с л а м (кереп). Ярыймы керергә?

Д а н и я (аның каршына килеп кунып). Бар, бар, эзең булмасын. Күземә күренмә.

И с л а м (Данияне читкә этеп). Туктале. Синең янга килмәдем, белдеңме?!

Д а н и я. Чыгып кит, диләр сиңа!

И с л а м. Хәллә, әйт әле аждаһаңа берәр сүз.

Д а н и я (Исламга ябышып). Бирермен мин сиңа аж­даһа, зимагур!

И с л а м. Хәллә, кичә миңа суккан кебек тамыз әле шуңа берне.

Х ә л и у л л а. Дания!.. Дания, кемгә әйтәләр?!

Д а н и я (Исламны җибәреп). Күрсәтермен әле мин сиңа. (Урындыкларны алып, пырлап чыгып китә.)

И с л а м. Ай-яй! Ничек яшисең син моның белән? Шул гомер? Мин аны әллә кайчан кыйнап үтергән булыр идем. Нурхәмәт абый, нихәл?

Н у р х ә м ә т. Саумы!

И с л а м. Савын сауда. Кичә Хәллә бик каты сылады бит әле, белдеңме? Борынның карарлыгы юк бүген. (Хәлләгә.) Йодрык саллы икән үзеңнең.

Н у р х ә м ә т. Син ямьсезләнеп йөрмә инде, Ислам ту­ган. Үзең гаепле.

И с л а м. Ә мин гаепле булганга килдем дә, Нурхәмәт абый. Мин гаебемне Хәллә суккач та аңладым. Гаепсез булсам, Хәлиуллаңның сөяген генә җыеп алган булыр иде­гез. (Хәлиуллага.) Кинә кума, ярыймы, Хәллә? Мин әйт­тем — син суктың. Квит. Бир кулыңны. (Хәлиулла кулын суза — килешәләр. Ислам Нурхәмәт янына барып утыра.) Әмма дә ләкин шунысы бар, Нурхәмәт абый, җырны бит мин чыгармаган. Мин чыгарган җыр түгел бит ул, бел­деңме?

Н у р х ә м ә т. Бөтен җырны да җырлап йөрергә димә­гән.

И с л а м. Җырланмый торган җырны кеше чыгармый.

Х ә л и у л л а. Бар әле, Ислам, безнең эш күп.

И с л а м. Ә мин мишәйт итмим. Мин Нурхәмәт абый белән… Син эшлә. Син, Хәллә, эшләр өчен генә яратылган җан иясе. Синең кебек дураклар булмаса, болай бөлми идек без, белдеңме? Эшлә син, эшлә, Хәллә, Нурхәмәт абый инде эшлисен эшләгән, минем дә стаж нормальный.

Н у р х ә м ә т. Пенсия ала, диләр, дөресме?

И с л а м. Дөрес бит, Нурхәмәт абый. Синең киленең зимагур дигәч тә. Шундый эшләр бар, Нурхәмәт абый, илледән пенсиягә чыгасың да үлем көтеп йөрисең. Менә мин дә үләргә авылга кайттым. (Хәлиулла урындыклар алып чыгып киткәч.) Чәй куеп эчер, димим инде, Нурхә­мәт абый. Берәр буш стакан бир әле.

Н у р х ә м ә т. Өегездә стакан булмадымыни?

И с л а м. Күп сөйләмә инде. (Кесәсеннән шешә чыга­ра да Нурхәмәт алып килгән стаканга салып эчә.) Берәр ипи катысы да бир инде. (Нурхәмәт теләр-теләмәс кенә ипи телеме алып килеп бирә. Ислам көлеп куя.) Теләнче­гә биргән кебек, ә?

Н у р х ә м ә т. Чакырылган кунагым түгел, гаеп итмә, Ислам туган.

И с л а м. Да-а… Син менә шуны әйт әле, Нурхәмәт абый. Утыз өч ел буе мич башында яткан Илья Муромецны кем ашаткан?

Н у р х ә м ә т. Кем соң ул Илия Муромис?

И с л а м. Авылга лектор-фәлән килсә сора: кем ул Илья Муромец, диген. Утыз өч ел эшләмичә мич башында яткан Илья Муромецны кем эшләп ашаткан, диген… Үзең акыллы да кеше син, Нурхәмәт абый. Нәселегез тәртипле. Безнең ише зимагур нәсел түгел. Ләкин бөтенесен уйлап бетермисең. Әгәр дә дөньясын бер урап кайтсаң, Әбүгалисинә булыр идең.

Н у р х ә м ә т. Без урасын урадык. Герман җирләрен­нән урап кайттык.

И с л а м. Анысы шулай, шулай. Гафу ит, Нурхәмәт абый. (Уз бүлмәләреннән киенеп-ясанып чыккан Илгизәр белән Верага.) Сез нихәлләрдә, тутый кошлар? Йокы туй­дымы? (Илгизәр белән Вера исәнләшмичә дә чыгып кит­кәч.) Шулай. Дөнья бервакыт шундый өйрәтә, Нурхәмәт абый, дуңгызга иелеп сәлам бирә башлыйсың… Ярый, ачу­ланма, киттем мин. Хәлләдән гафу үтенергә дип кенә кил­гән идем. Ну, барыбер дөрес эшләмәдегез сез, Нурхәмәт абый. Безнең авылда иң беренче булып сезнең нәсел чик­не бозды. Урыс белән туганлаштыгыз. Минем урыска бер дошманлыгым юк, белдеңме? Мин күп йөрдем, күпне күрдем, татарны яратмый урыс, белдеңме? Наданнар сез. Без урыс белән кушыла алмыйбыз. Урыс белән янәшә ге­нә яши алабыз. Син марҗага өйләнгән бер татарның баласына татар исемен кушканын ишеткәнең бармы? Урыс­ка кияүгә чыккан татар хатынының баласы әнисенә әни дип әйтәме? Урыс татар белән татарны йотар өчен генә туганлаша, белдеңме? Наданнар сез. Нигә бүгенге көнгә хәтле безнең авылда бер татар да бер марҗага өйләнмәгән, нигә бер урыс та бер татар кызын алмаган? Нәрсә, алар сездән дураграк булганнар мәллә? Юк, бер-берсен бик яхшы белгәннәр алар. Кушылырга ярамаганны бел­гәннәр.

Н у р х ә м ә т. Бар әле, энем, бар, өеңә кайт.

И с л а м. Кайтам. Ләкин шуны белегез, марҗасын алып авылдан китсен бу аңгыра бәрәнегез. Көн күрсәтмәячәк­мен мин аңа. (Ишеккә бара. Анда ишектән килеп керүче Хәлиулла һәм Алексей белән очраша.) Нихәл, Алексей?

А л е к с е й. Яхшы.

И с л а м. Син миңа ачуланма, яме.

А л е к с е й. Нигә ачуланыйм?

И с л а м. Минем сиңа дошманлыгым юк.

А л е к с е й. Минем дә.

Ут сүнә. Яктырганда өянке төбендәге утыргычта Мария утыра. Уйларына чумган. Нина үтеп барышлый аның янына туктый.

Н и н а. Здравствуй, бабка Мария.

М а р и я. Да вот сижу, Нинуленька, сижу и думаю.

Н и н а. 0 чем это думаешь-то, если не секрет?

М а р и я. Че уж тут секретничать-то. В мои-то года…

Н и н а. Твои года — твое богатство инде. Сездә туй дип ишеткән идем дә, бер дә тавыш-фәлән ишетелми. Туй­ны сездә уздырмаска булдыгызмыни?

М а р и я. Мин ул эшләргә катышмыйм.

Н и н а. Наталья өйдәме соң?

М а р и я. Әйдәләр. Туган-тумачалар, кодалар гына җыйналып…

Н и н а. Алайса, туй инде. Шыпырт кына диген. На­талья мине чакырмады да.

М а р и я. Анысын мин белмим инде. Бар соң, кер.

Н и н а. Чакырылмаган килеш… Незваный гость хуже татарина дигәнне ишеткәнең юкмы әллә?

М а р и я. Юк, ишеткәнем юк.

Н и н а. Киявегез татар булгач, колагыгыз ишетми башлагандыр шул. Качып-посып кына туй үткәрәсез. Кичәге туегызны да әйтер идем инде. Татарлар теләсә нәрсә кы­лана. Без ят кешеләр кебек утырдык.

М а р и я. Боларны син нигә миңа әйтәсең?

Н и н а. Авылдагы үзебезнең егетләрне санга сукмый­ча…

М а р и я. Син санга суктың да бит, үзебезнекеләр сине санга сукмады. Аерып җибәрделәр. Ничәвенә чыгып кара­дың, хәзер менә ялгыз яшисең.

Н и н а. Ну и пусть. Мин гомеремдә ир күрмәсәм дә татарга кияүгә чыкмыйм. Пачкать себя не стану.

М а р и я. Балаболка ты, Нина.

Н и н а. Ну и балаболка. Вот ты на старости лет своих правнуков-татарчат будешь нянчить. (Кулында бала тирбәткәндәй итеп.) Әхмәт, Җәмилә, Абдулла… Әхмәт, Җәмилә, Абдулла. Бәү-бәү, бисмилла, бәү-бәү, бисмилла.

М а р и я. Нигә шул чаклы яратмыйсың татарларны, алар сиңа ни начарлык эшләде?

Н и н а. Яратмыйм, и все. Че они зашумели? Сувиринитет, сувиринитет… Туган, тел, туган тел… Недорезанные. Чуть что, они начнут тут хозяйничать. Им только дай волю. Триста лет нас мучали, опять хотят.

М а р и я. Кто тебя мучил-то? Беспутная ты, бесстыжая. От злости это у тебя все. Люди как люди. По людски-то надо жить.

Н и н а. Продались вы все. Душу дьяволу продали. Вот пошло все кувырком. Свадьбу справляют — от людей прячутся. Тьфу!.. Креста на вас нету. Прости, господи, за наши грехи-то… (Урыныннан торып.) Прощевайте, бабка Мария, пейте, ешьте, гуляйте. (Алексейләр өендә ишетсен­нәр дип кычкырып частушкалар әйтә-әйтә чыгып китә.)

Я хотела выйти замуж,

Хотела за барина.

Хотела за барина,

Вышла за татарина.

Мой миленок — татарчонок,

Сама не татарочка.

Я сикушка, он чаплашка —

Мировая парочка.

Милого обрезали —

Обезобразили;

Не обезобразили —

Разнообразили.

Н а т а л ь я (атылып кереп). Это кто? Нинка, что ли?

М а р и я. Она.

Н а т а л ь я. Че это она? (Нина артыннан куып чыгып китә. Анда талашкан, сугышкан тавышлар.)

М а р и я. Господи!.. Господи!.. (дип кенә утыра).

Н а т а л ь я (әйләнеп керә. Чәчләре тузган). Я покажу тебе, вертихвостка! Я тебе покажу, потаскуха чертова. А ты что здесь сидишь? Места, что ли, дома нет? (Мария­нең йөзенә игътибар беләнрәк карап.) Ты че, плачешь, что ли? Че ты? Мама… Мам… (Мария эндәшмәгәч, аның кар­шына тезләнә.) Ну, перестань. Мама… (Шуннан Мариянең алдына башын салып, үзе кычкырып җылап җибәрә.) Да что же это такое!.. Господи!.. Что я тебе плохого сделала? Единственная дочь… На свадьбе-то как на похоронах. Что же это такое? За что, за что так?!. Мамаша!.. Милая!.. За что же такое наказание?!

М а р и я. Наталья!.. Не надо, Наталья… Успокойся, че ж теперь убиваться-то?!

Н а т а л ь я (тынычлана төшеп). Живут же люди… Зачем же так?.. Живут же… Ничего ж такого не случилось. Ну, вышла замуж… Ну, не послушалась. Разве мы слушали родителей? Так уж ведется, живут же… Зачем же лю­дей срамить-то? Ну, вышла, что я могу делать-то?.. Дура она, Нинка, дура…

Д а н и я (күренә. Ул шат күңелле). Наташа, кая югал­дың син? Анда күрсәң… Синеке белән минеке кочаклаш­каннар да җырлыйлар. Нәрсә җырлаганнарын да белеп булмый. Әйдә, әйдә, утырма, кер. Әйдә, бер кара-каршы басып биик әле, чукынып китсен дөньясы, әйеме? (Такмак әйтә-әйтә бии.)

Пич башыннан егылып төшкән

Сәхипҗамал тәтәгез;

Безгә гармуннар кирәкми —

Гармунсыз да әйтәбез.

Әй, барыйна, барыйна,

Мин дә суга барыйм ла;

Мине суга аппармасаң,

Күтең тибеп ярыйм ла.

Әй, барыйна, барыйна,

Сударыйна-барыйна.

Әй, барыйна, барыйна,

Сударыйна-барыйна.

Туктаусыз кабатлап бии. Ут сүнә. Ут янганда Хәлиуллаларның өе. Нурхәмәт идәнгә яулык җәйгән дә шуның өстендә намаз укый. Дания кайтып керә, чишенә. Гомерендә намаз укымаган кайнатасының “кыланышына” аптырап карап тора да көлеп җибәрә. Нурхәмәт аңа игътибар итми.

Д а н и я (көлүеннән туктап). Нишлисең син? (Нурхәмәт эндәшмәгәч.) Сиңа әйтәләр, әткәй.

Н у р х ә м ә т (амин тотып, яулыкны җыеп алгач). Күрмисеңмени?

Д а н и я. Күргәнгә сорыйм да шул менә. Гомердә кыланмаганны.

Н у р х ә м ә т. Мин кыланмыйм. Колагыңа киртләп куй.

Д а н и я. Киртләвен киртләрмен дә… Беренче тапкыр күрәм. (Көлеп.) Шундый килештерәсең. Әллә мулла бу­лырга җыенасыңмы? Эт чаба дип бет чаба. Тотындылар. Дин дә дин. Татар да мөселман. Мәчет салалар да, искечә китаплар саталар. Син дә шуларга иярдеңмени?

Н у р х ә м ә т. Гөнаһ җыеп күп йөрдек. Җитәр. Бер Ходайдан гафу сорарга вакыт.

Д а н и я. Укый беләсеңме хет, ичмасам? Бисмилла да әйтмәгән кеше…

Н у р х ә м ә т. Белмәсәк, өйрәнербез.

Д а н и я. Өйрән инде алайса, өйрән. Кәләпүч алып җибәрербез үзеңә. (Яулыкны кулына алып.) Әнкәй мәрхүмә­нең яулыгы түгелме соң бу?

Н у р х ә м ә т. Булса ни?!

Д а н и я. Нигә әле минем белән сырт куеп сөйләшәсең? Сиңа сүз әйткән кеше юк ләбаса. Рәхәтләнеп укы. Миңа димәгәе. Хәлиуллага әйт. Казан мәчетеннән әйбәт намазлык алып кайтсын. Анда саталардыр… Илгизәрләр кайт­мадымыни?

Н у р х ә м ә т. Кайттылар.

Д а н и я. Нәрсә, кайтып керүгә тагын шунда кереп киттеләрме?

Н у р х ә м ә т. Әйтмәделәр.

Д а н и я. Кызык тапты. Ияртә дә алып кереп китә, ияртә дә алып кереп китә.

Н у р х ә м ә т. Керсә… Атасының йорты. Сагынгандыр.

Д а н и я. Монда йорт түгелмени? Дәшми-дәшми торгач та… Миңа әйткәндә өздереп әйтәсең. Шуңа берәр сүз әй­тергә ярыйдыр сиңа да.

Н у р х ә м ә т. Ни әйтим мин аларга?

Д а н и я. Бу төп йорт, диген. Килен булып төшкәнсең икән, онытма, диген. Менә мин алай эшләмәдем бит.

Н у р х ә м ә т. Эшләмәдең инде, эшләмәдең…

Д а н и я. Нәрсә, нәрсә, нәрсә?.. Нәрсә эшләгән ул ка­дәрле? Малаең юаш булганга әллә мин гаеплеме? (Өсте­нә киенә башлый.)

Н у р х ә м ә т. Йөрмә. Кеше белән сөйләшә белмисең. Тавыш чыгарыргамы? Кайтырлар.

Д а н и я. Өйрәтмә.

Н у р х ә м ә т (тәрәзәдән күреп). Әнә, кайтып киләләр. Сүзеңне үлчәп сөйлә.

Д а н и я. Өйрәтмә, диләр.

Илгизәр белән Вера көлешә-келешә кайтып керәләр.

В е р а. Исәнмесез!

Д а н и я. Исәнен исән дә бит менә… Кайтып кергәнсез дә чыгып чапкансыз. Өйләнешкәнегезгә өч ай, өйдә тор­ганыгыз юк. Кунактан кунакка, кунактан кунакка. Ярый, барыгыз, чишенегез. (Илгизәр белән Вера үз бүлмәләренә кереп киткәч.) Әни дип тә әйтә белмиләр.

Н у р х ә м ә т. Өйрәтмәгәч, ничек әйтсеннәр…

Д а н и я. Җитте инде сиңа. Болай да ачуым чыгарга тора.

Нурхәмәт үз бүлмәсенә кереп китә. Илгизәр белән Вера чыгалар.

В е р а (Даниягә бер төргәк сузып). Менә, әнинең апа­лары сезгә җибәрделәр. Бүләк.

Д а н и я (төргәкне сүтеп, аннан кофта ала). Ай, рәх­мәт. Озак тордыгыз.

И л г и з ә р. Җибәрмиләр.

В е р а. Мәскәүдә безнең туганнар бик күп бит. Әле берсенә, әле берсенә.

Д а н и я. Яхшы булган. Мәскәү ошадымы соң?

В е р а. Юк. Кибетләрдә бернәрсә дә юк. Мин теге бар­ганда бөтен нәрсә бар иде.

Д а н и я (Илгизәргә). Син нигә бер сүз дә дәшмисең?

И л г и з ә р. Нәрсә дәшим? Әйбәт… Яхшы…

Д а н и я. Яхшы икән, яхшы. Инде болай. Сиңа ир, (Верага) сиңа хатын булырга вакыт. Гел кунакта гына йөрмиләр. Бу өйдә сез кунак түгел.

В е р а. Ә нишләргә? Чәй куярга, что ли?

Д а н и я. Чәй дә куярсың, башкасын да эшләрсең. Мин биреп җибәргән акчагызны нишләттегез?

И л г и з ә р. Анда киемнәр юк. Спекулянткаларда гы­на. Кыйбат. Ә без, беләсеңме, нәрсә алдык? Японский магнитофон. Беләсеңме, арзанга туры килде. Болай биш мең­гә саталар. Бу өч меңгә.

Д а н и я. Күпмегә?

И л г и з ә р. Өч мең. (Бүлмәсенә кереп, магнитофон күтәреп чыга.) Менә. Дүрт кассетасы бар.

Д а н и я. Акылың бармы соң синең?

И л г и з ә р. Ә нәрсә? Моны әле көчкә таптык. Оляның, танышлары табып бирде.

Д а н и я. Кем инде ул Оля?

В е р а. Моя двоюродная сестра.

Д а н и я. Ике мең генә алып киткән идең бит акча.

В е р а. Тетя дала. Взаймы.

Д а н и я. Син нигә әле урысча сөйләшеп утырасың? Монда бит урыслар юк. Кем түли инде ул бурычыгызны?

И л г и з ә р. Туйдан калды бит әле акча.

Д а н и я. Әй, Алла… (Өстәлдән самавырны җилтерәтеп алып китә.)

В е р а. Я тебе сказала.

И л г и з ә р. Әй… Аның ни эше бар туй акчасында? Бүген клубка алып чыгабыз. Көнләшеп үләчәкләр. (Маг­нитофонны, кабыза. Аннан пәри туена охшаган ритм бәреп чыга.)

Н у р х ә м ә т (ишектән башын тыгып). Ни булды?

И л г и з ә р (рәхәтләнеп көлеп магнитофонны тукта­та). Ишеттеңме, бабай? Менә шундый була ул магнито­фон. Японский. Сони. (Нурхәмәт ишекне ябып куйгач.) Мин сиңа әйттем бит, Вера. Миңа бер сүз дә әйтә алмый­лар алар. (Магнитофонны кабыза.)

Д а н и я (кереп, бар тавышына кычкыра). Тукта-а-ат!..

И л г и з ә р (магнитофонны туктатып). Нишлисең син, ә?

Д а н и я. Кертеп куй тизрәк, күземә күрсәтмә.

И л г и з ә р. Нишлисең син, ә?

Д а н и я. Кертеп куй, аяк астына салып таптаганчы… (Илгизәр магнитофонны алып кереп киткәч, Верага.) Син әйтер идең шул аңгырага. Син бит хатын-кыз. Семья тотасы кеше. Син дә санамагач акчаны, кем санасын? Ир­ләргә аларга нәрсә: гөмбә — шалкан, бук — талкан. Гомер итәсегез бар.

В е р а. Ә миңа нәрсә…

Д а н и я. Миңа нәрсә, миңа нәрсә… Кияүгә чыкканда белмәдеңмени нәрсә икәнен? Кияүгә чыгуны әллә кунакка йөрү дип белдеңме?

В е р а. А чего вы на меня кричите?

Д а н и я. Мин ни кричу, мин ничек яшәргә әйтәм.

В е р а. Ну и яшәгез. Какое ваше дело в нашей жизни?

Д а н и я. Ничек инде эшем булмасын? Мин сезгә әниме, юкмы? Синең миңа әни дип тә әйткәнең юк.

В е р а. У меня есть своя мама. Только на меня не кри­чите. Моя мама на меня не кричит.

И л г и з ә р (бүлмәдән чыгып). Вера, әйдә. (Вераның кулыннан тотып, бүлмәсенә тарта.)

В е р а. Перестань. Скажи своей маме, чтоб она на ме­ня не кричала. Накричалась.

Илгизәр белән бүлмәгә кереп китәләр. Бик әйбәт кенә сабак алган Дания ни эшләргә дә белми басып кала. Хәтта ул бераз курыккан да бугай әле. Хәлиулла кайтып керә. Сүзсез генә чишенә.

Х ә л и у л л а. Салкынайтты кичкә таба.

Д а н и я. Нәрсә?..

Х ә л и у л л а. Салкынайтты, дим. Чәй куйдыңмы?

Д а н и я. Ни дидең?

Х ә л и у л л а. Чәй куйдыңмы, дим? Балалар кайда соң әле? Кайттылар дигәннәр ие.

Д а н и я (әкрен генә исенә килеп). Бүлмәләрендә.

Х ә л и у л л а (Даниянең, йөзенә карап). Берәр нәрсә булды мәллә? Кыяфәтең киткән?

Д а н и я. Нәрсә булсын миңа? (Үзе борынын мышкыл­датып елый башлый.)

Х ә л и у л л а. Ни булды?

Д а н и я. Сорама. Сорама, Хәлиулла.

Х ә л и у л л а. Әти белән әйткәләштегезме?

Д а н и я. Кайчан минем әткәй белән әйткәләшкәнем бар? Әй, дурак булдым, дурак булдым. Үз кулларым бе­лән тотып бирдем бит улымны. Күршедә генә яшәп, кем икәнен белмәгәнмен. Дурак булдым, дурак булдым.

Х ә л и у л л а. Инде бу киленең белән дә чәкешеп өлгердеңмени? Нәрсә җитми сиңа, ә? Нигә яшьләр арасына керәсең? Тимә, яшәсеннәр үзләренчә. Аларның үз тормышы, безнең — үзебезнеке.

Д а н и я. Саруым кайнатып утырмале син дә… Сиңа бөтенесе дә әйбәт. Мин изаланам алар белән. Ходаем, бер сыер алырлык акчага моның хәтле тартма күтәреп кайтканнар бит! Ни кричи дигән була бит әле, марҗа тәресе.

Х ә л и у л л а. Әкрен инде… Нәрсә алып кайтканнар дисең?

Д а н и я. Нәрсә булсын — магнитофон, ди. Өч мең тәң­кә, ди.

Х ә л и у л л а. Чит илнекедер. Бик кыйммәт дип сөйләп торалар иде мастерскойда малайлар. Йә, ярый, алган — булган. Югалтмаганнар бит. Яшьләргә анысы да кирәктер. Үзләре эшли башлагач, акчаның ни икәнен аңларлар әле. Мин механик белән сөйләштем, Илгизәрне үз яныма урнаштырырбыз. Эшкә үзем өйрәтеп, үз урыныма калдырырмын. Вера фермага барыр. Син инде, Дания, давай канат­ларыңны бик җилпемә. Бераз гына алар җаена да тор. Дөнья бит син дигәнчә генә булмый. Ярый ла, мин түзәм…

Д а н и я. Түзәрлек нишләттем соң әле мин сине? Ашарыңа әзер, өс-башың чиста.

Х ә л и у л л а. Анысы шулай инде. Яшьләр беләмени аны…

Илгизәр белән Вера чыгалар.

В е р а. Исәнмесез… Хәлиулла… абый…

Х ә л и у л л а (Вераның уңайсызланганын күреп). Ярый, ярый, ничава… Өйрәнерсең. (Илгизәргә.) Син нихәл

И л г и з ә р. Әйбәт.

Х ә л и у л л а. Әйбәт булгач бик әйбәт.

В е р а (Даниягә). Сез мине гафу итегез… Я не хотела…

Д а н и я. Ярар. Булган — беткән. Утырыгыз. Чәй чыга­рам. (Өстәл әзерли. Вера бик матур итеп кенә утырып то­ра, ярдәм итәргә уйламый да. Дания аңа карап-карап ала, Вера аның карашын, кызганычка каршы, аңламый.)

Х ә л и у л л а (Нурхәмәт бүлмәсенең ишеген ачып). Әти, чык чәй эчәргә. (Нурхәмәт чыгып утыргач.) Эшләр ничек, әти?

Н у р х ә м ә т. Тәгәри.

Д а н и я (эш арасында). Син аңа кәләпүч алып кайт, намаз укый башлаган.

Н у р х ә м ә т. Булды инде сиңа, җитте.

Х ә л и у л л а (Илгизәргә). Мин механик Хәерҗан абыең белән сөйләштем. Мастерскойга урнашырсың эшкә. Җылыда. Эшкә өйрәнерсең.

И л г и з ә р. Без бит китәбез.

Д а н и я (самавыр күтәреп чыгып килгән җиреннән ишетеп калып). Ничек китәсез? Кая китәсез?

И л г и з ә р. Абыйлар янына, Чаллыга.

Д а н и я (самавырны өстәлгә куеп). Нәрсә калган ан­да сезгә?

И л г и з ә р. ЕЛазга эшкә керәбез.

Д а н и я. Нинди елаз?

И л г и з ә р. Машина заводы. Автомашиналар чыгара­чак ул. Шунда китәбез.

Д а н и я (Хәлиуллага). Син аның нәрсә сөйләгәнен ишетәсеңме? (Илгизәргә.) Кем котыртты?

И л г и з ә р. Беркем котыртмады. Авылда калмыйбыз.

Д а н и я. Безнең ни әйткәннәрне оныттыңмыни? Әтиең белән гел әйтеп килдек, авылда, үзебезнең янда, төп йортта каласың, дидек. Беркая да китмисез. Менә ындыр табагы хәтле өй. Кем өчен дип тырышып-тырмашып салдык без аны? Анда упшыйжитиедә йөрергә… Абыеңнар ничә ел упшыйжитиедә интектеләр?

В е р а. Мин авылда калмыйм.

Д а н и я. Нигә?

В е р а. Фермада эшләргә теләмим.

Д а н и я. Анда эшләмәсәң, бүтән җирдә эш табылыр.

В е р а. Мин барыбер авылда калмыйм.

Д а н и я. Ничек инде калмыйм, ирең бар бит синең.

В е р а. Ул теләсә нишләсен.

Д а н и я. Ничек инде…

Х ә л и у л л а. Туктагыз әле, туктагыз. Алексей, Наташа, бергәләп сөйләшербез. Болай гына булмый ул. Уйла­шырбыз. Син, кызым, алай кистереп сөйләшмә. Әнә әнкәң Дания, сүзен өзеп сөйли дә, соңыннан үкенеп бетә алмый. Һәрнәрсәнең дә тәртибе бар бит. Әйдәгез әле, табын янын­да әйбәтләп кенә чәй эчик. Карагыз ничек, нинди түгәрәк табын — әти, без, сез… (Нурхәмәткә.) Шулаймы, әти?

Н у р х ә м ә т. Матур итеп сөйләргә өйрәнеп кайткан­сың әле, тыңлыйм да аптырап утырам.

Д а н и я (Вераның муенына асылган тәрене күреп алып). Нәрсә ул?

Х ә л и у л л а. Тагын ни булды инде?

Д а н и я. Тәре бит. Чын тәре. Муенына аскан. (Вера­га.) Яле, күрсәт әле…

В е р а. А че? Крестик есть крестик. Оля бүләк итте, үзенә алган булган, миңа бүләк итте. В Москве их полно.

Д а н и я. Син тактыңмы?

В е р а. А че?

Д а н и я. Тәре бит ул.

В е р а. Я знаю, что тәре.

Д а н и я (Нурхәмәткә). Әткәй… Тәре таккан бит.

Н у р х ә м ә т. Утыр әле урыныңа. Әллә тәре күргәнең юкмы?

Д а н и я (Илгизәрнең изүен ычкындырып карап). Син нигә такмадың? Нәрсә инде бу, йә, нәрсә инде бу? (Илги­зәргә.) Син күрдеңме аның такканын?

И л г и з ә р. Күрсә ни булган?

Д а н и я. Тәре бит ул, беләсеңме син шуны, тәре!..

В е р а. Нәрсә инде сез тагын кычкырасыз?! Он же подарок сестры моей. Я же не верующая. Вы же знаете, я не верующая.

Д а н и я. Хәлиулла, син нигә бер сүз дә дәшмисең?

Х ә л и у л л а (кычкырып). Җитте, диләр сиңа! Дәшми-дәшми торгач та. Башта үзең йөрдең. Белмәдеңмени малаеңның кемгә өйләнгәнен?

Д а н и я. Белмәдем, белмәдем. Мин тәре тага торган марҗага өйләндерергә үстермәдем улымны. Миңа тәреле марҗа кирәкми.

Х ә л и у л л а. Әйтеп торалар бит сиңа. Бүләк, диләр. Киеп йөрер дә салып куяр.

Д а н и я (Верага). Сал, хәзер үк сал. Күземә күр­сәтмә.

В е р а. А вот и не сниму. Назло булу носить.

Х ә л и у л л а. Вера, кызым, туктале, утыр әле.

В е р а. Ә нигә ул миңа кычкыра? Не кричите на меня! , (Кычкырып җылап, өстенә дә кимичә чыгып йөгерә.)

Х ә л и у л л а (аның артыннан ашыгып). Вера, туктале, Вера…

Дания башын учлап уфылдап утырып кала.

Н у р х ә м ә т (башын аска иеп утырган Илгизәргә). Син нишләп утырасың, бүкән? Хатының чыгып китте. Ха­тының чыгып китте, диләр сиңа!

Илгизәр, урыныннан торып әнисенә карый-карый, ишеккә таба бара.

Д а н и я. Тукта!.. Аягыңны атлыйсы булма!..

Н у р х ә м ә т. Син нишләгәнеңне беләсеңме, тиле баш?! (Туктап калган Илгизәргә.) Бар!

Д а н и я. Тәре ич, әткәй! Мин аны шушы яшемә җитеп авылда карт марҗалар белән карт урысларда гына күрә идем. Ялтырап тора торган тәре тагып кайткан бит.

И л г и з ә р. Әни!..

Д а н и я. Тәресен өйләрендә салып калдырмаса, буса­гамны атлап кермәгез.

Ут сүнә. Ут карт өянкене яктырта. Утыргыч буш. Сәхнәнең ике ягын­нан Мария белән Нурхәмәт керәләр. Берсен берсе күреп туктап калалар. Ике күрше йорт арасыннан узып киткән шомның шаукымы боларга да кагылган — икесе дә гөнаһ эшләгән кешеләр сыман уңайсыз­ланалар.

М а р и я (ниһаять телгә килеп). Нихәл, Нурхәмәт? Бе­рәр җиргә баруыңмы?

Н у р х ә м ә т. Кибеткә дип чыккан идем дә, ачыкмы­дыр.

М а р и я. Ачыгын ачык та, бернәрсә дә юк анда. Сания берүзе туңып утыра.

Н у р х ә м ә т. Көн суыткан, ахрысы.

М а р и я. Ни дисең?

Н у р х ә м ә т. Көнне суыткан, ахры, дим.

М а р и я. Минем колак шаулый башлады әле, Нурхә­мәт күрше. Кычкырыбрак сөйлә. Унбиш градус дигәннәрие иртән радиодан.

Н у р х ә м ә т. Булыр. Раштуа җитеп килә бит. Нихәл­ләрдә соң, күргәнем дә юк? Өйдән дә бик чыгасы килми хәзер. Мичкә сыртны терәп утырам шунда. Эш кушучы да юк. Сыерлар астын карарга дип чыкканыем да кичә, килен куып кертте. Йөрмә, ди, авырып егылсаң, миңа ин­тегергә кала, ди.

М а р и я. Шулай инде, нинди эш инде ул бездән…

Н у р х ә м ә т. Гомер буе эшләгәч, йөрәк чыдамый шул. Кирәксез кеше булудан да начар нәрсә юк икән, Маруся күрше. (Икесе дә әкрен-әкрен селкенеп үзләре сизмәстән утыргыч, янына килеп җиткәннәр, Нурхәмәт урындыкны бияләе белән сыпырып.) Утыр әле, Маруся күрше.

М а р и я. Кирәкми, Нурхәмәт, кузгатма, искә төшерә­сем килми.

Н у р х ә м ә т. Юк, мин аны әйтмим. Теләсәләр нишләсеннәр. Безнең ни катышыбыз бар, әйе бит?

Шулчак һәрвакыттагыча салып алган Ислам пайда була.

И с л а м. Һәйт! (Куркып киткән Мария белән Нурхәмәттән көлеп). Кода белән кодагый нишли монда бу сал­кында? Өегездә утырыгыз. Эшләр ничек соң, ә? Как дела, тетя Маруся? Картаеп буламы?

М а р и я. Син үзең дә инде яшь түгел.

И с л а м. Синең арттан куам.

Н у р х ә м ә т. Бик әллә ни куалмассың ла…

И с л а м. Нигә, Нурхәмәт абый?

Н у р х ә м ә т. Аек көнең юк.

И с л а м. Син минем өчен кайгырма, Нурхәмәт абый. Ходай биргәнен яшәрбез. Салкын бит. Үтеп барышлый Ни­наларга кердем дә, яле, мин әйтәм, раштуа бәйрәменә ку­ган самогоныңнан авыз иттер әле, дим. Юк дигән була. Белмиләр ди самогоны барлыгын. Тәки бер стакан салып бирде, мә, проклятый татарин, ди. Үзе проклятый, ди, үзе бирә. Шулай ул дөнья, тетя Маруся. Җырлыйммы, Нур­хәмәт абый?

Н у р х ә м ә т. Бугазыңа суык тияр.

И с л а м. Ничава. Безнең бугазлар каешланып беткән инде ул.

Кыр казы

Иделләр читендә.

Ялгыз башым миңа читен лә…

Ут Хәлиуллаларның өе эченә күчә. Анда Хәлиулла, Дания һәм Илгизәр.

Х ә л и у л л а (Даниягә). Чәеңне куй.

Д а н и я. Аңарга әнисе куйган чәй ошамады бит. Кипәтүк эчәргә китте, пумала башка ияреп.

Х ә л и у л л а. Бергә яшәгәч иярәсең инде ул. Мин дә бит утыз ел сиңа ияреп йөрим.

Д а н и я. Ияртерсең сине. Дәшми-дәшми торасың да, тешләп аласың. (Илгизәргә.) Рәхәттер инде упшыйжитийдә яшәүләре. Сүз әйтергә әни юк. Хат язып салу юк. Балаларының туганын да кешеләрдән генә ишетәбез.

И л г и з ә р. Үзең ич. Кайтып күренәсе булмагыз, дидең.

Д а н и я. Кайткансың бит әле. Хатыныңның әнисе кил­деме соң?

Х ә л и у л л а. Барсак бергә генә барабыз, диде ич Наташа.

Д а н и я. Ышан ул астыртын еланга.

Х ә л и у л л а. Булды. Чәеңне куй. (Илгизәргә.) Бар, ба­баң белән исәнләшеп чык, чирләбрәк тора. (Илгизәр ке­реп киткәч.) Бик каты бәрелмә, болай да башы әйләнгән чагыдыр.

Д а н и я. Әйләнчек бәрән булып туган инде туганда ук. Сора әле, балаларына нинди исем куштыралар икән? Әйт, Айдар кушсыннар.

Х ә л и у л л а. Үзләре табарлар әле. Баласын тапкан­нар бит.

Д а н и я. Табарлар, бик әйбәт итеп табарлар. Иван куштырып куяр марҗасы.

Х ә л и у л л а. Иван булса Иван инде, бернишләп тә булмый.

Д а н и я. Утырмасана үртәп… Болай да җыларга тына торам. Бөтен нервыларымны бетерде. Хәлиулла, сөйләш, яме, матур итеп. Мин әйткәнне колагына алмый ул. Зин­һар өчен дип сорыйм, урыс исеме куштыра күрмәсен бала­сына.

Х ә л и у л л а. Әйтте ич инде Наташа, Илгизәр үзе нин­ди исем таба, шуны кушарлар, диде. Алексей дә шулай ди.

Д а н и я. Кайчан сөйләшеп өлгердең соң әле?

Х ә л и у л л а. Кичә сүз чыкты да…

Д а н и я. Үзең тагын мыштым гына йөрсәң дә… (Ил­гизәр чыкканны күреп.) Ярый, сөйләшеп утыра торыгыз, мин хәзер чәй куеп җибәрәм. (Самавырны күтәреп алып чыгып китә.)

Х ә л и у л л а. Бабаң нык чирли. Таныдымы сине?

И л г и з ә р. Таныды.

Х ә л и у л л а. Берәр сүз әйтмәдеме?

И л г и з ә р. Юк. Карап кына торды.

Х ә л и у л л а. Озак тормастыр инде. Җирләргә кайт. Телеграм сугарбыз. Абыйларыңны күрәсеңме?

И л г и з ә р. Баргалыйбыз.

Х ә л и у л л а. Нәрсә, Вера кайтмаска иттемени?

И л г и з ә р. Кайтты ул.

Шул сүз әйтелүгә, Дания ялт итеп килеп чыга, тыңлап тора.

Х ә л и у л л а. Кайда соң, алайса?

И л г и з ә р. Өйләренә кереп китте.

Х ә л и у л л а. Бергә кайттыгызмы соң?

И л г и з ә р. Бергә.

Х ә л и у л л а. Сүзгә килмәгәнсездер ич?

И л г и з ә р. Юк.

Х ә л и у л л а. Ничек инде ул алай?

И л г и з ә р. Мин сезгә кермим, диде. Әниең күзенә күренмәскә кушты, диде.

Д а н и я (түзмичә). Нигә соң, алайса, үзең кердең? Ияреп киткәнне ияреп керергә иде.

Х ә л и у л л а (чыгырыннан чыгып). Җитте сиңа канса да кансов! Сугып торып җибәрермен. Нәрсә сез мине!.. Кем башына ашкынасыз? Әллә сез мине уенчык дип бел­дегезме? (Даниягә.) Бар урыныңа, күренәсе булма.

Д а н и я (куркуга төшеп). Нишлисең син, ә? (дип чигенә-чигенә чыгып югала).

Х ә л и у л л а (Илгизәрнең изүеннән тотып күтәрә). Ә син!.. (Ни әйтергә белми улына карап тора да.) Их, сез!.. (Илгизәрнең изүен җибәреп.) Ишәк!.. Хәер, атасы ишәк булгач, малае кем булсын?!

Бала күтәргән Вераны җитәкләп Наталья керә.

Н а т а л ь я. Исәнме, Хәллә? Менә киленегезне алып кердем. (Верага.) Утыр шунда. Менә бу синең төп йор­тың. Ничә әйттем мин сиңа. (Илгизәргә.) Ә син нигә бер хатыныңа баш була белмисең? (Верага.) Бәхетең, әтиең өйдә булмады. Менә, Хәлиулла, нәрсә әйтәсең инде боларга? Дания безне битәрли, безнең ни катнашыбыз бар? Кайда соң әле үзе? (Данияне күреп, аның янына кереп китә.)

Х ә л и у л л а. Нихәл соң, Вера?

В е р а. Исәнмесез. (Баласын кочаклап утыра бирә.)

Х ә л и у л л а. Безнең онык ничек соң? Яле, күрик әле.

Вера янына килгәндә тышта карт өянкенең шатырдап ауганы ишете­лә. Хәлиулла тәрәзәгә барып каплана. “Ни булды?” дип Дания белән Наталья чыгалар.

Х ә л и у л л а. Өянке ауды.

Д а н и я. Күпме әйттем, кисеп ташла, дип. Черегән иде инде.

Х ә л и у л л а (тәрәзә яныннан китеп). Йә, ярар. Хәерлегә булсын! Ярый әле, үтеп баручы булмаган. (Илгизәргә.) Әйдә, урамга аркылы ауган, юлны ачыйк.

Чыгып китәләр.

Н а т а л ь я. Син миңа ачу саклама, Дания. Икесе дә тиле бит әле, нишләтәсең. Утыра бит әнә авызын турсайтып. (Верага.) Исәнләшергә дә оныттыңмы әллә? Ка­ра, мине яклар дип уйлама!

В е р а. Ну и не надо. Я и не хотела приезжать… Сама писала-плакалась.

Н а т а л ь я. Замолчи! (Даниягә.) Нурхәмәт абый ни­чек?

Д а н и я. Ята.

Н а т а л ь я. Сөенечен алырмын дигән идем. Оныгыбыз койган да куйган ул. Сакал-мыек та ябыштырсаң. (Вера­га.) Күрсәт әле, кызым. (Баланы, үз кулына алып, Дания­гә күрсәтә.) Күр әле, койган да куйган, әйеме?

Д а н и я. Исемен Айдар дип кушабыз.

Н а т а л ь я. Айдар? Айдар Илгизәрович. Нигә? Матур. (Верага) Шулай бит, кызым?

В е р а. У него уже есть имя.

Н а т а л ь я. Куштырдыгызмыни? Нигә соң аны әйтмә­дең?

В е р а. Не спрашивала — не сказала.

Н а т а л ь я. Ничек соң?

В е р а. Иван.

Д а н и я. Иван?!

В е р а. Да!.. Иван!.. Есть свидетельство о рождении… Иван!..

Д а н и я. Ходаем!.. Хәлиулла-а!.. (дип үкереп чыгып йөгерә, аңа Наталья иярә. Ул Данияне ауган өянке яны­на озата чыга. Дания кычкырып өянке янында балта то­тып торган Хәлиулла янына чаба.) Хәлиулла-а!.. Иван… Хәлиулла-а…

Н а т а л ь я (йөгереп килеп Данияне тота). Дания!.. Туктале, Дания!

Д а н и я. Кит! Китегез! Барыгыз да бер… (Натальяны этеп җибәреп.) Иван… Иван… (дип сөйләнә-сөйләнә өян­кенең теге ягына күчеп чыгып китәргә җыена.)

Х ә л и у л л а. Кая барасың? Тукта!

Д а н и я. Китегез! Берегез дә кирәкми. (Чыгып китә. Аңа Хәлиулла белән Наталья иярә. Илгизәр берүзе басып кала. Бала күтәреп Вера чыга. Илгизәргә күз дә салмый, үзләре ягына юнәлә.)

И л г и з ә р. В е р а…

В е р а (өянке өстенә баскан килеш). Отстань! (Китеп бара.)

Илгизәр ялгызы өянке янында утырып кала. Мария керә.

М а р и я. Ни булган бу өянкегә? Әллә кискәннәр инде? Ауган түгелме соң бу? Ауган ич бу! Кара, бер дә авар кебек түгел иде ич. Ауган шул. Нурхәмәт белә микән? Кара син, ә, бер дә авар төсле түгел иде…

Пәрдә.

Әсәрнең тексты Туфан Миңнуллинның ун томлыгындагы нөсхәсенә нигезләнеп әзерләнде:

Миңнуллин Туфан. Сайланма әсәрләр, 10 томда, 3 том, 7-52 битләр. – Казан: Татар. кит. нәшр., 2002.