Author: alfiya

Драма

3 пәрдәдә, 19 күренештә

 

КАТНАШУЧЫЛАР:

М и л ә ү ш ә – артистка.

Ш ә һ и т – рәссам, Миләүшәнең ире.

Х а р и с – колхоз председателе, Миләүшәнең әтисе.

Ә һ л и у л л а – Харисның фронтовик дусты.

Р ә ф и с – шагыйрь, шаян табигатьле.

С а җ и д ә – Рәфиснең хатыны.

Ф ә һ и м – композитор.

Э л ь м и р а – Фәһимнең хатыны.

Н у р и с л а м – рәссам.

 

БЕРЕНЧЕ ПӘРДӘ

 

I КҮРЕНЕШ

 

Өч бүлмәле шәһәр квартирасы. Пәрдә ачылганда Миләүшә кунак бүлмәсендә бер ялгызы тәрәзә янында басып тора. Урамны күзәтә, звонок тавышы ишетелмиме дигәндәй, ишек ягына колак сала-сала, кемнедер күзәтә-көтә. Аптырагач рояль янына килә, утырып уйный башлый. Шәһит кайтып керә. Аның үз-үзен тотышында иртә олыгайганлык билгесе. Кулында шәп портфель. Теләсә кем тотып йөри торган түгел. Менә ул сак кына атлап Миләүшә янына килә, килештереп кенә чәченнән үбеп ала.

 

М и л ә ү ш ә (сискәнеп китә). Ай!.. Шәһитне күреп.) Куркыттың.

Ш ә һ и т (кәефе килеп көлә, өстәл янына бара, портфелен ача, чәчәк букеты тартып чыгара, букетны рояль өстенә куеп). Ошыймы?

М и л ә ү ш ә (күңелсез). Рәхмәт.

Ш ә һ и т (портфельдән ваза чыгарып букетны шуңа утырта. Миләүшә эндәшмәгәч). Күрәм, җанкисәкнең кәефе юк, ни булган?

М и л ә ү ш ә. Минем урынымда син нишләр идең?

Ш ә һ и т. Аңламадым.

М и л ә ү ш ә. Мин дә аңлап бетерә алмыйм. Туган көнемдә япа-ялгыз. Сәгать тугыз тулып килә.

Ш ә һ и т. Ә-ә, менә эш нәрсәдә икән. Болай булгач, икенче мәсьәлә. Мин җитдирәк сәбәптер дип курка башлаган идем. Мин гаепле, ачулан, кыйна, үтер. Ләкин акланырга рөхсәт ит. Көн буе утырышта утырып синең туган көнеңне онытып җибәргәнмен. Ибраһим Гарәфиич искә төшерде, һәм, үз исеменнән синең кулыңны кысып, озын гомерләр, ак бәхетләр теләргә боерды.

М и л ә ү ш ә. Бу букетны да Ибраһим Гарәфиич боерганга алдыңмы?

Ш ә һ и т (көлеп). Әйе, син шактый ук үпкәләгәнсең. Гафу итәргә дә җыенмыйсың, ахры. Бәлки, килешербез, җанкисәк? Йә, көлеп җибәр әле. Икенче тапкыр соңлап кайтма дип, колагымны бор да елмай.

М и л ә ү ш ә. Эш син соңлап кайтуда гынамыни, Шәһит. Ялгыз бит мин. беркем юк.

Ш ә һ и т (шаяртып). Син башка берәүне көткән идеңме? Кем ул, мин аны дуэльгә чакырам.

М и л ә ү ш ә. Син Фәһим белән Рәфисне күрмәдеңме?

Ш ә һ и т. Фәһим белән Рәфисне? Ә-ә… аңлашыла. Алар һәр елны, синең чакырганыңны да көтмичә, сине туган көнең белән котларга килеп керәләр иде. Юк, җанкисәк, Фәһимне дә, Рәфисне дә күрмәдем. Ә иртән Нурисламны очраттым. Бер утырышта бергә булдык.

М и л ә ү ш ә (ачуланып диярлек). Шәһит!

Ш ә һ и т. Бетте, бетте. Йә, үпкәләшеп файда юк. Нишлибез? Беләсеңме нәрсә, әйдә киттек ресторанга.

М и л ә ү ш ә. Анда күңелле булырмы?

Ш ә һ и т. Ялгызым дип зарланасың ич.

М и л ә ү ш ә. Шаяртма инде, Шәһит.

Ш ә һ и т. Кызык кына син, Миләүшә. Нишләргә кушасың миңа? Соңлап кайтуыма ачуландың, килешәм. Ләкин Фәһим белән Рәфиснең килмәвенә мин гаепле түгел бит. Димәк, килергә теләмәгәннәр дусларың.

М и л ә ү ш ә. Алар безнең уртак дусларыбыз.

Ш ә һ и т. (паузадан соң.) Бәлки.

М и л ә ү ш ә. Әллә шылтыратып карыйсыңмы?

Ш ә һ и т. Килегез, зинһар, юкса сездән башка харап булабыз, дип ялыныпмы?

М и л ә ү ш ә. Ялынма, чакыр.

Ш ә һ и т. Нигә мин кайтканны көтәргә, син аны үзең дә эшли ала идең.

М и л ә ү ш ә. Әллә ачуландылар микән? Бардыр, читләшә башладык шул.

Ш ә һ и т. Килмәгәннәр икән, килмәгәннәр. Юк-барны сагышлап, ямьле көннең ямен җибәрмик. Ресторанга барырга теләмәсәң, әйдә, кара-каршы утырабыз да, вәссәлам. (Барып магнитофонны кабыза.) Миләүшә ханым, сезне танцыга чакырырга рөхсәт итегез. (Миләүшәне кулыннан тартып торгыза, сүзсез генә бииләр.) Дөресен генә әйткәндә, җанкисәк, минем Рәфис белән Фәһимнең килмәгәннәренә әз генә дә эчем пошмый. Хәтта әйбәтрәк тә.

М и л ә ү ш ә. Шәһит, ни сөйлисең?

Ш ә һ и т. Алар һаман бала-чагалыктан чыгып бетмиләр. Дуслар бит ул үзеңә тиң булсалар гына дуслар. Мин фикерләр тиңлеге турында әйтәм. Йә, алар килеп керделәр, ди, шуннан нәрсә? Юк-бар сүз сөйләп ваакыт уздыру. Аңламыйм, син шуннан ни кызык табасыңдыр?

М и л ә ү ш ә. Син чынлапмы, Шәһит? Әллә үзләренә  дә шулай дип әйткәнең бармы?

Ш ә һ и т. Шуңа килмәгәннәр дип уйлыйсыңмы? Юк, җанкисәк, әйткәнем юк, килсеннәр генә. Сиңа ошый икән, мин инде, үзеңә мәгълүм, үземне үзем тота беләм. Ләкин, килмиләр күрәсең. (Пауза.) Фәһимнең телефон номеры ничек әле?

М и л ә ү ш ә. Юк, кирәкми, Шәһит, син теләмәгәч…

Ш ә һ и т. Анысына нокта куйдык.

М и л ә ү ш ә. Фәһимнәрнең 3–21–34.

Ш ә һ и т (шылтырата). Җавап бирергә теләмиләр.

Ишектә звонок. Шәһит алгы бүлмәгә чыгып китә. Миләүшә күңелсез генә утырып кала. Алгы бүлмәдә тавышлар. Миләүшә, сикереп торып, ишеккә бара, ишектә Рәфис.

Р ә ф и с (тантаналы итеп).

Аргы яктан килмәдек без,

Бирге яктан килдек без.

Син чакырганны көтмәдек,

Үзебез сагынып килдек без.

(Ишекне киң итеп ачып куеп). Керегез, рөхсәтен соңыннан сорарбыз.

Фәһим, Саҗидә, Эльмира керәләр.

М и л ә ү ш ә. Ай, рәхмәт!..

Р ә ф и с. Дәшмә, үррә кат! (Үзе алга чыгып баса.)

Шәһит артык кеше кебек бер читтә басып тора.

Милләтебезнең булачак шөһрәт иясе, хөрмәтле артисткабыз Миләүшә ханым Нигъмәтҗанова, сезне туган көнегез белән котларга рөхсәт итегез. Урра!

Фәһим аңа кушыла. Саҗидә белән Эльмира кушылмыйлар.

Нәрсә дип мин сезнең белән вакыт уздырып репетиция ясадым?! Урра! Ә хәзер персонально котлау башлана.

Үзе, тиз генә килеп, галантно итеп Миләүшәнең кулын кыса һәм үбә, башкалар да үзләренчә Миләүшәне котлыйлар.

М и л ә ү ш ә. Без инде үпкәләргә теләгән идек. Шәһит белән аптырашта утыра идек. Нигә соңга калдыгыз? Шәһит шылтыратып та карады.

Р ә ф и с. Ә миңа юк!

Ф ә һ и м. Башта телефон керттер.

Р ә ф и с. Дәрәҗә юк.

Ф ә һ и м. Алайса елама!

С а җ и д ә. Сез Шәһит Фәйзерахмановичны бөтенләй оныттыгыз.

Ш ә һ и т. Зарар юк, һәр кешегә үз чираты диләрме әле. Беренчедән – сезгә рәхмәт.

Р ә ф и с. Икенчедән – сау булыгызмы? Алай гына котыла алмассыз. Без ныклап утырырга килдек.

С а җ и д ә. Рәфис, үзеңне акыллы тот.

М и л ә ү ш ә. Дусларым, сезне үзегезне генә калдырып, безгә Шәһит белән киңәшеп алырга рөхсәт итегез.

Р ә ф и с. Күпме вакыт кирәк?

М и л ә ү ш ә. Бер минут (Шәһитне култыклап кухняга алып кереп китә.)

С а җ и д ә. Безгә дә бераз төзәтешеп алырга кирәк. Әйдә, Эльмира.

Алгы бүлмәгә чыгып китәләр.

Ф ә һ и м. Синең сүз белән йөреп уңайсыз хәлгә калдык, ахры. Кисәтергә кирәк иде, ничектер әдәпсез килеп чыкты.

Р ә ф и с. Курыкма, килүебезне ошатмасалар, әдәпле генә итеп, кайтып китәргә дә була. Юк, дус, Миләүшәбезгә чирек гасыр тулган көнне чакырганны көтеп өйдә ята алмыйм инде мин. (Өстәлдәге портфельне күреп.) Шәп бит, ә? Министерский, тик эче генә буш, ахры.

Ф ә һ и м. Куй урынына, бала-чага кебек син.

Р ә ф и с.  Шагыйрь бала булырга тиеш.

Ф ә һ и м. Акылы дамы?

Р ә ф и с. Чәнчи башладың син, дус.

Ф ә һ и м. Рәфис, әйдә бүген күңелле генә итеп утырыйк әле. Мәңгегә истә калырлык итеп. Миләүшәгә егерме биш яшь бит.

Р ә ф и с. Ә мин нәрсә дим. Тсс, чыгалар.

Миләүшә белән Шәһит чыга.

М и л ә ү ш ә. Киңәшмә тәмам. Ирләр Шәһит бүлмәсенә кереп, табын әзерләгәнне көтеп утырачаклар, курыкмагыз, озак көтәргә туры килмәс.

Р ә ф и с. Бу ничек була инде, без унтугызынчы гасыр татарлары түгел, хатыннарыбызга ярдәм итүдән хурланмыйбыз. Өстәвенә синең туган көнең.

М и л ә ү ш ә. Мин ирләрнең кухня тирәсендә буталып йөрүен яратмыйм.

Р ә ф и с. Кычкырыбрак әйт, Саҗидә дә ишетмәс микән.

М и л ә ү ш ә. Барыгыз инде, комачауламагыз.

 

II КҮРЕНЕШ

 

Шәһитнең эш бүлмәсе. Йомшак креслолар, стенада картиналар. Шәһит, Рәфис, Фәһим керәләр.

Ш ә һ и т. Рәхим итегез, утырышыгыз.

Р ә ф и с (портретларны карап). Безгә монда утырырлык урын да калмаган. Геройларыңның берәрсен кыссаң гына.

Шәһит, креслода яткан бер рәсемне алып куеп, Рәфискә урын бирә.

Ш ә һ и т. Йә, безне бикләп куйганнар икән, ни белән булса да шөгыльләнергә кирәктер.

Ф ә һ и м. Бәлки, яңа язып бетергән картиналарың бадыр?

Р ә ф и с. Картина язу көй чыгару түгел бит ул, иптәш композитор. Аны бер кичтә генә әвәләп булмый.

Ф ә һ и м. Син булсаң, әвәләр идең.

Р ә ф и с. Очко! Биреләм һәм үпкәләмим. Һичкем дәшсә дә, мин дәшмим.

Ф ә һ и м (Шәһиткә). Бер дә үзгәрми, әйеме? Укып йөргән чакта ничек булса, һаман да шул.

Р ә ф и с. Аның каруы, сез үзгәрәсез. Мәскәүдә җыелышып төшкән фотодагы малайлар агайларга әйләнеп беттегез.

Ф ә һ и м. Кичә мин дә шул фотоны карап утырдым әле. Күңелле дә, ямансу да булып китте. Төрле вузларда укысак та, көн саен диярлек күрешә идек. Көлешә идек. Уйлар, хыяллар! Хәзер? (Шәһиткә.) Хәтерлисеңме синең диплом эшеңне юган көнне?! Дүрт егет һәм бер кыз.

Р ә ф и с. Һәм шул кызны алып качты дүрт егетнең берсесе.

Ш ә һ и т. Ерак китмәде ул кыз, теге бүлмәдә.

Ф ә һ и м. Гомер үтә, эшләгән эш кенә аз.

Р ә ф и с. Шәһитнең күп. Ул хәзер портфельле художник. Ә портфельгә чирәм тутырып йөрмиләр. (Кулына бер кыз портретын ала.) Кайда эшли бу мадонна?

Ш ә һ и т. Чибәрме?

Р ә ф и с. Тормышта да болай булса, мин аңа өйләнмәс идем, җаны юк.

Ш ә һ и т. Башланды чираттагы тәнкыйть. (Портретны Фәһимгә биреп.) Син, Фәһим, ничек уйлыйсың?

Ф ә һ и м. Мин бу өйгә башка максат белән килдем.

Ш ә һ и т. Ләкин без иҗат кешеләре.

Ф ә һ и м. Бәлки… Һәрхәлдә, мин рәсем сәнгате мәсьәләсендә – профан.

Р ә ф и с. Татарча итеп әйт инде, алаша диген.

Ш ә һ и т (Рәфискә). Беләсеңме ул кыз кем? Япь-яшь булуына карамастан, коммунистик хезмәт ударнигы.

Р ә ф и с. Ә кеше кайда? Художник күзе күргән кеше? Һәр ударникның портретын язу художникның вазифасына керми торгандыр ич? Аның өчен фотографияләр дә бар. Моны кайда эләчәкләр инде? Үзе эшли торган заводның завком бүлмәсенәме? (Икенче портретка күрсәтеп.) Тегесен – колхоз идарәсенә, кулындагы чиләгенә караганда сыер савучы булырга охшый.

Ш ә һ и т (исе китмичә). Шагыйрь кешегә күргәзмәләрдә булу зарур итмәс иде.

Р ә ф и с. Булдым. Профессор портреты эленеп тора, аннан көләч йөзле монтажниклар. Барысы да бертөсле. Барысы да елмаялар. Бәлки, профессор уйлана да беләдер.

Ф ә һ и м. Рәфис, әллә темаңны үзгәртәсеңме? Сиңа бәйләнергә генә булсын.

Р ә ф и с. Әгәр Шәһит минем сүзләрне бәйләнү дип кабул итә икән, туктыйм.

Ш ә һ и т (тыныч). Зарар юк, мин аларны синнән бүген генә ишетмим инде. Ләкин шунысы бар, минем коллегалар минем иҗатым турында икенче фикердә. Алар рәсем сәнгатен синнән көчлерәк аңлыйлардыр дип уйлыйм. Шулаймы, Фәһим?

Ф ә һ и м. Әлбәттә.

Р ә ф и с (такмаклап). Әлбәттә, әлбәттә, кәҗә качкан Әлмәткә, тотканнар, ди, әлбәттә, суйганнар, ди, әбәткә. Әлмәт дигәннән, ни өчендер нефтяникны күрмим. Модада бит ул. Буровой янына бастырасың да авызын ердырасың. Янәсе, нефть чыгару уен эш, мүклисе дә чутлыйсы. Әй, җаннарым, җанкисәкләрем, гел көлеп кенә торалар микәнни соң безнең геройларыбыз? (Шәһиткә.) Син Нурисламның яңа эшен күрдеңме, Шәһит?

Ш ә һ и т. Кайсы? Теге агач аяклы абый портретынмы?

Ф ә һ и м. Әйе. Ничек?

Ш ә һ и т. Синеңчә?

Ф ә һ и м. Шәп бит.

Ш ә һ и т (Фәһимгә). Беләсеңме нәрсә, Нурислам, һичшиксез, талантлы. Ләкин ул бик еш тайпыла. Ә үзе кеше киңәшенә колак салмый. Аның геройлары һәрвакыт мескеннәр, кыерсытылганнар. Бернинди яктылык юк. Заман бездән икенче нәрсә таләп итә.

Р ә ф и с. Заман бездән…

Ф ә һ и м (Рәфисне бүлеп). Миләүшә, озакладыгыз бугай.

М и л ә ү ш ә. Зарыктыгызмыни, без әзер. Әйдәгез.

 

III КҮРЕНЕШ

 

Кунак бүлмәсе. Табын әзерләнгән. Нечкә билле бәллүр рюмкалар, винолар, ләкин эчеп исерерлекләре түгел.

М и л ә ү ш ә. Әйдәгез, утырышыгыз. Әти әйтмешли, бары – бергә, югы – уртак.

С а җ и д ә. Рәфис, монда кил!

Р ә ф и с. Фәһим, Эльмираң янына бар.

Көлешеп утырышалар. Тынлык.

Ф ә һ и м. Беренче сүз кемгә?

С а җ и д ә. Рәфискә, ул әйтсен.

Р ә ф и с. Юк, болай да тел бистәсе дигән атым чыккан. Әнә Миләүшә үзе сайласын.

М и л ә ү ш ә. Ни өчен мин?

Р ә ф и с. Синең күңелеңә кем күбрәк ошый, шуңа беренче тост әйтүне тапшыр.

М и л ә ү ш ә. Сине сайласам?

Р ә ф и с. Мине сайламадың инде син, дускаем, әнә Шәһитең.

М и л ә ү ш ә. Шәһит – хуҗа. Ә мин кунакларымның сүзен ишетәсем килә. Нәрсә, шулай итеп мине котларга теләүчеләр дә беттемени?

Р ә ф и с. Әнә кая борды. Болай булгач, чара юк. (Торып баса.) Ничек башларга соң котлау сүзен? Иптәшләр дип башлар идем, профсоюз җыелышларында доклад сөйләүчене хәтерләтүдән куркам. Дуслар дияр идем, өстемә зур йөк алудан шүрлим. Хәер, дуслар дим. Ялгышсам, бүгенге көн хөрмәтенә гафу итәрсез дип ышанам. Дуслар!.. Сез миннән, шагыйрь буларак, шигырь белән сөйләвемне көтәсездер. Ләкин ялгышасыз. Миләүшә ханымның туган көнең тиң булырлык мәдхия язарга минем тыйнак талантымның көче җитми. Кулларына имән күсәк тотып, һәр чатта сагалап торучы тәнкыйтьчеләрдән дә мин бәндәгезгә шактый эләгә. Чираттагы тукмакны сездән алырга теләмим. Шуңа күрә халык җырларын ярдәмгә чакырам.

Кулымдагы йөзегемнең

Исемнәре Миләүшә.

Чәченнән җил сыйпаса да,

Минем күңел көнләшә.

Хатын-кыз халкына сүзләр аеруча ошый, кул чабып алалар.

Минем күңел көнләшә. Әмма, Миләүшә ханым, сез шаһит, бу сүзләр өчен Шәһит көнләшмәс дип уйлыйм. Кабатлап әйтәм, сүзләр минеке түгел, халыкныкы.

Ш ә һ и т. Бу юлга гафу итәм.

Р ә ф и с. Менә шәп, шуның өчен эчәбез.

Рюмкалар бушатыла.

Ф ә һ и м (көлеп). Ике ярым шигырь җыентыгы чыгарып, Миләүшә хөрмәтенә дүрт юллык шигырь дә язмагач, нигә акланырга?

Р ә ф и с. Менә беренче тукмак. Рәфис, түз, сынатма, дошман атакага ташланды. Фәһим дус, син композитор, ә Миләүшәгә багышланган көең кайда?

Ф ә һ и м. Мин шуңа күрә дәшми-тынмый утырам да.

С а җ и д ә. Туктагыз әле, Шәһит художник ич, хатынының туган көненә ни бүләк итте икән?

Р ә ф и с. Үзенең автопортретын.

Көлешәләр.

Ш ә һ и т. Гафу итегез. (Урыныннан торып, бүлмәсенә кереп китә. Аннан Миләүшәнең портретын алып чыга. Портрет төгәл язылган. Ул хәтта зурайтылган фоторәсемне хәтерләтә.) Менә!

Портрет кулдан-кулга йөри. Саҗидәнең: “Ай-яй!” – дигән авазы ишетелә. Эльмира дәшми генә утыра.

Р ә ф и с (портретны карагач). Миләүшә елмая. Димәк, дуслар, мәсьәлә ачык. Композитор Фәһим Шәрифуллин белән шагыйрь кисәге Рәфис Хатип Миләүшәгә бурычлылар.

М и л ә ү ш ә (шатлыгы йөзенә чыккан). Мин үземне патша кызы кебек хис итә башладым.

Р ә ф и с. Сез патша кызы да бит, Миләүшә ханым, колхоз председателе кызы. Ә колхоз председателе бүгенге көндә – авыл хуҗалыгын кызу темплар белән югары күтәргән вакытта – патша һәм Алла.

Ф ә һ и м. Ну, чыннан да тел бистәсе син, Рәфис.

Көлеш.

Р ә ф и с. Минем эш коралым – тел, иптәш композитор. Синең колак. Шәһитнең – күз. Кемнәр каршы – кулларын күтәрә.

Э л ь м и р а. Иптәшләр, без монда Фәһим белән Рәфиснең сүз көрәштергәннәрен тыңларга килмәдек. Дөресме, Миләүшә?

М и л ә ү ш ә. Алар икәү очрашса, ансыз булмый инде ул.

Э л ь м и р а. Тик очрашмый калган көннәрне генә юк.

Р ә ф и с. Ярый, сезнеңчә булсын. Без Шәһит кебек телне аркылы тешләп тә утыра алабыз. Бездән башка күңел ачып карагыз. Дөресме, Фәһим?

Ф ә һ и м. Син әйткәч дөрестер инде.

С а җ и д ә. Әйдәгез биибез.

Р ә ф и с. Тик мин синең белән биемим.

С а җ и д ә. Бик исем китә.

М и л ә ү ш ә. Шәһит, магнитофонны кабыз әле.

Шәһит магнитофонны кабыза. Эльмира белән Фәһим бии. Рәфис Миләүшәне, Саҗидә Шәһитне чакыра. Рәфис белән Миләүшә бии-бии авансценага киләләр.

Р ә ф и с. Көтмәгән идеңме безне?

М и л ә ү ш ә. Чакырган идек, дип әйттем ич.

Р ә ф и с. Син чакырдыңмы, Шәһитме?

М и л ә ү ш ә. Барыбер түгелмени?

Р ә ф и с. Хәер, барыбер. Нурисламны очраттым, котларга кушты.

М и л ә ү ш ә. Кирәкми, Рәфис. Башка ул турыда кузгатма.

Р ә ф и с. Сиңа бүген күңеллеме?

М и л ә ү ш ә. Күңелле.

Биеп узалар. Аларны Саҗидә белән Шәһит алыштыра.

С а җ и д ә. Сез нигә шулай аз сөйләшәсез, Шәһит?

Ш ә һ и т (теләр-теләмәс кенә). Сөйләр сүзем юк.

С а җ и д ә. Бүген дәме?

Ш ә һ и т. Бүген дә.

С а җ и д ә. Квартирагыз шундый әйбәт.

Ш ә һ и т. Әйе.

С а җ и д ә. Безнең Рәфискә һаман бирмиләр.

Ш ә һ и т. Бирерләр.

С а җ и д ә. Рәфис әйтә, сез зур кешеләр белән таныш, ди. Дустыгыз өчен бер-ике сүз әйтегез. (Чытлыкланып көлә.)

Биеп узалар. Фәһим белән Эльмира киләләр.

Ф ә һ и м. Син художник Газизовны беләсеңме?

Э л ь м и р а. Ничек инде Нурисламны белмәскә?

Ф ә һ и м. Аның картинасы тагын күргәзмәгә узмаган.

Э л ь м и р а. Шуннан?

Ф ә һ и м. Шул.

Э л ь м и р а. Беркайчан да сүзеңне сөйләп бетермисең.

Ул арада Шәһит магнитофонны туктата. Өстәл янына килеп, рюмкаларны тутыра.

Р ә ф и с. Хуҗа сусаган.

Ш ә һ и т. Сезнең өчен тырышам.

Көлешәләр.

Иптәшләр, якынрак килегез. Миңа Миләүшә тост әйтергә рөхсәт итмәгән иде. Ләкин минем соңга калганчы әйтәсе сүзләрем бар. (Уйланып торганнан соң.) Бүген Миләүшәнең туган көне. Шуны әйтәм, художник буларак иҗатымда ни дә булса эшләгәнмен икән, мин аның  өчен Миләүшәгә бурычлы. Бу тостны Миләүшәнең мәхәббәте өчен тәкъдим итәм.

С а җ и д ә. Дөрес, хатын-кызсыз беркем дә бернәрсә эшли алмый. Безнең Рәфис…

Р ә ф и с. Миләүшә мәхәббәте өчен эчәбез, Саҗидә.

Рюмкалар бушатыла.

Тик бер нәрсә бар, иптәшләр. Миләүшә оста артистка булуы өчен кемгә бурычлы икән?

Э л ь м и р а. Ул безгә бурычлы. Шуңа күрә җырлавын үтенәбез.

Ф ә һ и м. Ашыкмыйк. Төн озын. Мин хәзер бераз җилләнеп керергә тәкъдим итәм. Бүген киче искиткеч.

Р ә ф и с. Акыллы кешедән – акыллы сүз.

Барысы да кузгалып алгы бүлмәгә чыгып китәләр. Шәһит белән Миләүшә генә кала.

М и л ә ү ш ә. Рәхмәт, Шәһит, син сөйләшмичә күңелсез генә утыргач, курка башлаган идем, котлау сүзең өчен рәхмәт.

Ш ә һ и т. Рәфис үзен тупас тота… Әйдә чыгабыз.

М и л ә ү ш ә. Бар, чыга тор, Шәһит. Мин өстәлне рәтләп алыйм, чыгып җитәрмен.

Ш ә һ и т. Ничек инде синнән башка?

М и л ә ү ш ә. Шәһит, бар, мин хәзер. (Шәһитне, кулыннан җитәкләп, алгы бүлмәгә алып чыга. Пауза. Миләүшә йөгереп керә. Шатлыгыннан нишләргә белми. Радионы кабыза. Анда күңелле көй. Бүлмә буйлап әйләнә-әйләнә бии.)

Кулымдагы йөзегемнең

Исемнәре Миләүшә.

Чәченнән җил сыйпаса да,

Минем күңел көнләшә.

(Өстәл янына килеп, музыка тактына табынны рәтли, телефон шылтырый.) Әйе, әйе. Исхаков квартирасы. (Трубканы куя. Уйланып тора.) Нурислам тавышы.

Ишектә звонок.

 

IV КҮРЕНЕШ

 

Алгы бүлмә. Миләүшә чыга.

М и л ә ү ш ә. Ишек ачык. Керегез!

Ишектән Харис белән Әһлиулла керәләр. Харис колхоз председательләречә киенгән. Ягъни киемнәре шәһәрдә тегелгән, ә киелүе авылча… Әһлиулла агач таяклы. Өстендә солдат гимнастеркасы. Сакал-мыеклары җиткән… Харисның кулында чемодан, Әһлиулланың – дөнья күргән хуҗалык сумкасы. Миләүшә боларның килеп керүеннән каушап калган. Исәнләшүен дә оныткан. Тик Харис каушаучылардан түгел, төрлесенә күнеккән инде ул.

Х а р и с. Исәнме, кызым. Менә килдем әле мин. Үзем генә дә түгел, кунак белән. Кертәсезме? Әйдә, Әһлиулла, уз.

Ә һ л и у л л а. Ярар, ярар.

М и л ә ү ш ә (исенә килеп). Әйдәгез, әйдә, чишенегез. Бик вакытлы, минем бүген бәйрәмем.

Х а р и с. Шуның өчен килдем дә инде мин. (Өстендәге плащын, кепкасын салып элеп куя.) Әһлиулла, чишен, әйдә.

Ә һ л и у л л а. Ярар, ярар. (Кулындагы сумкасын кая куярга урын тапмагач, ишек янындагы почмакка ташлый.)

Х а р и с. Син нәрсә, алай ыргытасың, панимаешь. Менә монда куй. Курыкма, урламаслар.

Ә һ л и у л л а. Ярар, шунда әйбәт.

Х а р и с. Алай булмый, агай-эне. (Сумканы алып үзенең чемоданы янына куя. Әһлиулланың кожанын салдырып, үзенеке янына элә.)

М и л ә ү ш ә. Әйдәгез бүлмәгә.

Х а р и с. Сабыр, кызым. Безнең аяк – авылныкы. Пароходка кергәндә кырган идем кыруын. Авыл туфрагы шуның кадәр аякка ияләшкән, шәһәргә килгәндә дә каласы килми. Әһлиулла, сал аягыңны, менә моны киеп җибәр.

М и л ә ү ш ә. Ярый алайса, керерсез. (Кунак бүлмәсенә кереп китә.)

Әһлиулла бер аягындагы итекне сала да, нишләргә инде монысы белән дигәндәй, агач аягына карап тора.

Х а р и с. Анысыннан курыкма. Эзе зур түгел. Сөртеп алырлар, үз кызым.

Ә һ л и у л л а. Килмәскә ие лә миңа. Кеше борчып. Шунда пристаньда гына йоклап була ие.

Х а р и с. Ну, ну, йоклатты ди пристаньда. Син нәрсә, беспризорникмы әллә? Син тарсынма, парин. Кияү золотой минем. Миләүшә, кызым, кияү кайда соң әле, күренми?

М и л ә ү ш ә. Хәзер кайта, әти.

Х а р и с. Ярый алайса.

 

V КҮРЕНЕШ

Кунак бүлмәсе. Миләүшә өстәл янында басып тора. Кунакларның вакытсыз килүе борчый аны. Шаулап Харис керә. Аңа Әһлиулла ияргән. Агач аягы шакылдамасын дип, сакланып кына атлый.

Х а р и с. Һо-о! Табын безне көтеп тора икән. Молодец, кызым. Молодец, кияү.

М и л ә ү ш ә. Бездә кунаклар да бар әле, әти.

Х а р и с. Һо-о, бик әйбәт. Күптән Казан кешеләре белән җәелеп сөйләшкән юк. Кодалар килдеме?

М и л ә ү ш ә. Юк.

Х а р и с. Әллә чакырмадыгызмы?

М и л ә ү ш ә. Үзең әйтәсең ич, әти, чакырылган кунак – ярты кунак, үзе белеп килгән кунак – чын кунак, дисең.

Х а р и с. Молодец. Күрдеңме, Әһлиулла, минем кызны!

Ә һ л и у л л а. Яхшы, яхшы.

Х а р и с (мактанып) Менә, Әһлиулла, минем кияүнең дворецы инде бу. Күргәнем юк иде әле, беренче тапкыр күрүем. Яңа биргәннәр, шуны бел, шәләй-вәләй кешеләргә тоттырмыйлар мондый галәмәтне.

Ә һ л и у л л а (исе китеп бүлмәне карый). Әйбәт шул, әйбәт.

Х а р и с (Әһлиулланы ияртеп, башка бүлмәләрне карый, йокы бүлмәсенең ишеген ачып). Менә монысы спальный.

Шәһитнең эш бүлмәсенә керәләр.

 

VI КҮРЕНЕШ

 

Шәһитнең эш бүлмәсе.

Х а р и с. Күрәсеңме, парин, мондагыларны?

Ә һ л и у л л а. Барысын да үзе ясаганмы?

Х а р и с. Как же. Бусы әле балалары гына, аталары выставкада эленеп тора торгандыр.

Ә һ л и у л л а. Минем сурәтне дә эшләп китүче синең кияү түгелдер ич, Харис кордаш?

Х а р и с. Кайчан ул?

Ә һ л и у л л а. Яз көне авылга килгән ие, бер ящек буяу, күтәреп. Ишегалдына бастырды да, медальләрне тактырып, төшерде. Бер ай җәзалады, дуслашып беттек.

Х а р и с. Шулдыр, Әһлиулла туган, андыйга бик маһир ул. Кемнең кем икәнен белә.

Ә һ л и у л л а (кесәсеннән кәгазь чыгарып). Менә чакырып хат та язган ие. Әллә белмичә үзенә үк килеп эләктекме?

Х а р и с (шатланып). Менә әкәмәт булыр иде, ә! Яле карыйк әле. Нурислам Газизов дигән. Минем кияү түгел бу, Әһлиулла туган, минем кияү Исхаков.

Ә һ л и у л л а. Ошатты куйды бит, әй! Шәһәр җиреннән чыга инде бөтен мачтыр кешеләр.

Х а р и с. Әй-й, син, Әһлиулла, бик алай… Минем кыз Миләүшә авылда үсте. Радиодан ишеткәнең дә бардыр Миләүшә Нигъмәтҗанова җырлый дигәнне.

Ә һ л и у л л а. Ишетелгәндер инде андый булгач.

Х а р и с. Кызым, Миләүшә, кер әле монда.

Миләүшә керә.

Менә Әһлиулла абыең әйтә, радиобыз бозылган, ди… Сыздырып җибәр әле шуңа авыл көен.

М и л ә ү ш ә. Әти…

Ә һ л и у л л а. Юк, кирәкми, азаплама, Харис туган.

Х а р и с. Җүләр, әллә син аны азаплана дисеңме, авызын гына ача, көй үзеннән-үзе сибелә башлый, парин.

М и л ә ү ш ә (уңайсызланып). Әти, соңгарак, ярыймы?

Х а р и с (рәхәтләнеп көлеп). Ялындыра, панимаешь. Кайгырма, Әһлиулла парин, ишетерсең әле.

М и л ә ү ш ә. Әйдәгез, әти, теге бүлмәгә чыгабыз.

Х а р и с. Өстәлгә якынрак дисеңме? Дөрес! Киттек, Әһлиулла.

Узалар

 

VII КҮРЕНЕШ

 

Кунак бүлмәсе. Харис иркенләп өстәл артына кереп утыра. Урындык шыгырдап куя.

Х а р и с. Утыр, Әһлиулла. Агач аяк басып торганны яратмый торгандыр.

Ә һ л и у л л а. Зыян юк. Арый белми ул. (Урындыкны өстәлдән читкәрәк тартып, урындык читенә утыра.)

Х а р и с. Кызым, кияү белән кунакларыгыз кая соң әле?

М и л ә ү ш ә. Озакламаслар, әти, ашый-эчә торыгыз, юлдан килгән, ачыккансыздыр.

Х а р и с (өстәл өстен җентекләп тикшереп). Монда сезнең ашарлык нәрсә дә юк. Аш пешермәдегезмени?

М и л ә ү ш ә. Юк иде шул, әти.

Ә һ л и у л л а (уңайсыланып). Борчыма инде, Харис туган. Минем ашыйсым килми.

Х а р и с. Кызым, алып кил әле минем чемоданны.

Миләүшә алгы бүлмәдән чемоданны алып керә. Авыр, күрәсең, көчкә күтәргән. Миләүшә чемоданны Харис каршысына куя. Харис аны җилтерәтеп кенә күтәрә, тезенә утырта.

Культурныйга китте хәзер заман, Әһлиулла парин, кая барсаң да чемодан күтәреп йөрергә кирәк. Даже минем  хатынның телендә дә гел шул. Совещание-фәләнгә барырга җыенсам, шуны китереп тоттыра. (Шалтыратып чемоданны ача. Өстәл өстенә бал, май тутырылган банкалар һәм бер бөтен түгәрәк ипи чыгарып куя.) Монысын әниең җибәрде. Кияүгә авыл ипие бик ошаган иде, ди. Как будто шәһәрдә авыл ипие түгел. Шәһәр урамында бодай үсәмени? Черт с ним, кияүгә булгач кияүгә, жалка түгел, золотой малай.

Ә һ л и у л л а. Көзге катык, көмеш кашык киявем белән кызыма, дигәннәр.

Х а р и с. Рәте булмаса, тоттырыр идем көмеш кашык мин аңарга. Үзе әйбәт. Кияүгә чыктым, дип яза, Әһлиулла парин, бервакыт минем кыз. Как раз язгы чәчү вакыты. Ничек председатель башың белән ташлап китәсең. Туйларына килмәдем. Үзләре кайттылар. Башта курыктым, парин, шәһәр кешесе, күңелгә ошармы дим. Ошады бит, әй. Аракы эчми, тәмәке тартмый тартуын. Ну үзе болай прастуй халык.

М и л ә ү ш ә. Әти, нигә әни дә килмәде соң?

Х а р и с. Кая әниеңә. Авылдагы эш. Председатель булгач та, кулак түгел бит әле, өйгә ялчы алып булмый. Тавык-чебеш, сарык-сыер дигәндәй… (Әһлиуллага.) Зарплата да җитә, парин, тик ишегалдында әтәч кукраеп йөрмәсә, сыер күшәмәсә, керәстиән каны.

М и л ә ү ш ә (көлеп). Әни үзе генә теләсә нишләсен.

Х а р и с. Юк, кызым, полный рөхсәт белән. Урак өсләре узды, колхозда бераз тынычлык. Әниең әйтә, бар, йөреп кайт, юкса үләсең инде, ди. Парторгка пичәтне бирдем дә, әйдә. Председательгә дә бераз ял кирәктер инде, әйеме, Әһлиулла?

Ә һ л и у л л а (көлеп). Председательгә бераз ял кирәк инде анысы, әйе.

М и л ә ү ш ә. Әти, мин боларны кухняга чыгарып куйыйм.

Х а р и с. Монда килешмәс дисеңме? Үзеңә кара, син хозяйка.

Миләүшә әйберләрне кухняга алып чыгып китә.

Ә һ л и у л л а. Харис, килешер микән, кунаклары бар, ди ич.

Х а р и с. Булса ни. Без нәрсә, муйнакмыни? Курыкма, алар кайтканчы без хәзер. Ату алар алдында ашап утыру килешмәс.

Ә һ л и у л л а. Киләсе түгел ие миңа. Уңайсыз.

Х а р и с (кискен). Син, син алай тыйнакланып утырма әле, әй! Хатын-кыз кебек. Үзгәргән син, фронтта чакта болай түгел идең.

Ә һ л и у л л а. Бу бит фронт түгел.

Миләүшә чыга.

Х а р и с. Кызым, кара әле мин аңгыраны, син аптырап йөрисеңдер, бу ниткән кеше дип. Әһлиулла бу. Минем фронтовой дус. Онытмаган булсаң, гел сөйли идем бит. Шушы инде мине үлгән җирдән терелтүче. Раненый булгач, ике чакрым җилкәсендә күтәреп кайтты бит. Лазаретка тапшырды. Шуннан кеше булдым. Бүген менә пароходтан төшкәндә карыйм – таныш борын… (Көлеп.) Валлаһи менә, Әһлиулла, борыныңнан таныдым. Ул да танып алды. Пристаньда йоклыйм, ди. Что син дип, монда алып килдем.

М и л ә ү ш ә (шатланып). Бик яхшы булган. (Әһлиуллага.) Рәхмәт сезгә.

Ә һ л и у л л а. Әтиегезнең гадәте инде, кызым, кайчак арттырып та җибәрә.

Х а р и с (өстәл өстендәге бер шешәне алып этикеткасын укый). Ркацетили. Йомшак нәрсә. Санаторийда эчеп караган идем. Кызым, усалрагы юкмы шунда?

М и л ә ү ш ә. Коньяк бар.

Х а р и с. Китер әле, булмаганда ярар.

Миләүшә китә.

Ә һ л и у л л а. Харис, уңайсыз бит… кунаклары…

Х а р и с. Кара әле, куып чыгарам мин сине, син нәрсә, канца да канцов!

Миләүшә коньяк алып керә.

Х а р и с (рюмкаларга күрсәтеп). Болардан аз гына зурраклары юкмы?

Миләүшә алып килеп бирә. Харис рюмкаларга сала. Берсен Әһлиулла кулына тоттыра.

Яле, очрашу хөрмәтенә.

Ә һ л и у л л а. Ашыкма әле, Харис кордаш. (Рюмканы өстәлгә куя.)

Х а р и с. Ал кулыңа! Ну ачуны китерәсең син минем. Йә, киттек. (Эчәләр.) Кызым, калганын алып куеп тор.

М и л ә ү ш ә. Торсыннар шунда.

Х а р и с. Юк, юк. Кияү үзебезнеке дигәч тә, сизмәве яхшы. Как будто сабыр гына көтеп торабыз. Эх, парин, ничә ел бит, ә? Үзгәргән син.

Ә һ л и у л л а. Син дә.

Х а р и с. Минем нәрсә, корсак үсте, шул. (Көлеп.)

Председательгә корсак кирәк, Әһлиулла. Ябык булсаң, ышанмыйлар. Әле болай да признайть итмәүчеләр бар. Усал яшьләр үсә. Аз гына махы бирдеңме, бетте. (Җитди.) Син картайган, парин, картайган.

Ә һ л и у л л а. Яшь тә бара инде.

Х а р и с. Бара-а. Бар иде бит, ә? Госпитальдән соң частька кайтсам – син юк. Яраланды, диләр. Кая киткәнеңне белмиләр. Син дә язмадың.

Ә һ л и у л л а. Туры килмәде шул. Вакыты да шундый. Язу да чамалы.

Х а р и с. Өй адресларын да алышмаганбыз бит. Татарстаннан булгач, янәсе, күрше йортта яшәгән кебек кенә. Зур бит Татарстан. Часто искә алдым, парин. Эзләтеп каратырга да уйладым. Шунда мәшәкать белән… Яңадан председатель итеп куйдылар да, бар да онытылды. Күзгә бернәрсә күренми, сугыш беткән елларны колхозларның нинди икәнен беләсең. Көчкә рәткә китердек. Тукта, килгәндә сорарга да өлгермәдем. Монда нигә килүең иде әле?

Ә һ л и у л л а. Кая?

Х а р и с. Шәһәргә.

Ә һ л и у л л а. Ә шул, теге, ни, әйттем бит… Бик чакырган. Кешенең гозерен ничек аяк астына саласың.

Х а р и с. Колхозда эшли аласыңмы соң?

Ә һ л и у л л а. Каравылда торам. Кара әле, Харис, син шәһәргә килгәләп йөрисең. Әллә, мин әйтәм, әдрис белән тегеңәргә барыйммы, өйрәтеп җибәрсәң.

Х а р и с. Ашыкма. Иртәгә дә көн бар. Бергә эзләп табып, кунак булып кайтырбыз.

Ә һ л и у л л а. Хәер, инде анысы төнлә борчып…

Алгы бүлмәдә шаулашкан тавышлар. Кунаклар кайта. Әһлиулла, сикереп торып, читкәрәк китә.

 

VIII КҮРЕНЕШ

 

Алгы бүлмә. Рәфис, Фәһим, Эльмира кунак бүлмәсенә кереп китәләр. Анда аларның исәнләшкәннәре ишетелә. Алгы бүлмәдә Саҗидә һәм Шәһит.

С а җ и д ә (көзге каршысында төзәтенеп). Сез эксплуататор, Шәһит, Миләүшәне бикләп калдырдыгыз.

Ш ә һ и т. Табынны рәтлим дә чыгам дигән иде. Минем гаебем юк.

С а җ и д ә. Минем Рәфис минем туган көнемдә табынны үзе рәтләр иде.

Миләүшә чыга.

Ш ә һ и т. Менә, Миләүшә, синең аркада миңа кисәтү ясыйлар.

С а җ и д ә. Миләүшә, художнигың синнән өй кошы ясаган икән. Хәтта туган көнеңдә дә…

М и л ә ү ш ә. Мин үзем…

С а җ и д ә. Алайса, гафу итегез, Шәһит. Турылыклы хатын булырга синнән өйрәнергә кирәк, МиләүшәЮ ә Рәфискә Шәһиттән өйрәнергә. (Көлә-көлә кунак бүлмәсенә кереп китә.)

М и л ә ү ш ә. Шәһит, әти килде.

Ш ә һ и т. Ничек?

М и л ә ү ш ә. Сез чыгып киткәч керделәр. Үзе генә түгел.

Ш ә һ и т. Кем белән?

М и л ә ү ш ә. Сугышта әтине коткарып калган кеше. Әһлиулла абзый.

Ш ә һ и т. Вакытсыз.

М и л ә ү ш ә. Нигә, Шәһит? Әти минем туган көнемә килгән.

Ш ә һ и т. Мин анысын әйтмим. Безнең бу кич аракы эчүгә кайтып калмасын иде. Ничектер акыллырак итеп үткәрәсе килгән иде.

М и л ә ү ш ә. Шәһит…

Ш ә һ и т. Йә, ярый, әйдә, керик.

 

IX КҮРЕНЕШ

 

Кунак бүлмәсе. Кунаклар Харисны урап алганнар.

Р ә ф и с. Мин колхоз председательләрен нәкъ менә шулай күз алдыма китерә идем.

Х а р и с. Алар да кешегә охшаганмыни?

Р ә ф и с (шаркылдап көлеп). Бер дә ноль, сезнең файдага, Харис абый.

Х а р и с (бу очрашуда артык булып читтә басып торучы Әһлиуллага). Кая качтың, Әһлиулла, якынрак кил. Менә егетләрнең авыл кешесе күрәселәре килеп зарыккан. Авылдан киткәннәренә биш ел тулган, ди.

Ә һ л и у л л а. Ярар, ярар. (Кыймыйча гына өстәл янына килә.)

Х а р и с. Минем фронтовой дус. Знакомься, урыс әйткәндәй.

Кунаклар исәнләшәләр.

Ф ә һ и м (Әһлиуллага текәлебрәк карап). Мин сезне кайдадыр күргәнем бар, абзый.

Ә һ л и у л л а (уңайсызланып). Белмим тагын.

Р ә ф и с. Мин дә таныйм. Әһлиулла… Исемегез дә таныш.

Х а р и с (шатланып). Һәй, болай булгач, Әһлиулла туган, ахириләрең булып чыктылар әле егетләр. Ә син китәм дисең.

Ә һ л и у л л а. Мин ни… мин бер дә танымыйм шул. Бутыйлардыр.

Х а р и с. Кияү кайда соң әле, кияү?!

Ишектә Шәһит белән Миләүшә.

Р ә ф и с. Әнә ул, Харис абзый, сезнең кияү. Тынычлык! Бабай белән кияү очраша. Юмористик шигырьнең беренче юлы.

Х а р и с (Шәһиткә каршы барып). Син нәрсә, бизбашка малай, бабаңны көттерәсең? Ташлап китәргә тора идек.

Ш ә һ и т (салкын ягымлылык белән кул биреп күрешә). Исәнмесез, бабай, хуш килгәнсез. (Әһлиуллага.) Исәнмесез. (Текәлеп карый.)

Ә һ л и у л л а (Шәһитнең карап торуына аптырап). Исәнмесез.

Пауза.

Р ә ф и с. Очрашуның беренче минутындагы гадәти пауза. Кияү югалып калган. Шигырьнең дәвамы – өстәл тирәсендә. Үтенәм.

Утырышалар. Шәһит рюмкаларга вино сала.

Р ә ф и с (торып басып). Харис абзый, сезнең киявегез аз сүзле. Шуңа күрә бар авырлык миңа төшә. Миңа сөйләргә туры килә.

Х а р и с. Анысы да кирәк. Сөйләүчеләр булмаса, эшләүчеләрнең кадерен кем белер иде.

Көлешеп алалар.

Р ә ф и с (үзе дә кушыла). Ике дә ноль! Ай-яй, Миләүшә ханым, сезнең әтиегез. Фәһимнең теле аныкына караганда гади ит кисәге. Очрашканга күпме үтте, икенче тапкыр төп башына утыртты. Бәхетле Миләүшәнең җор әтисе хөрмәтенә тост тәкъдим итәм.

Эчәләр, Харис, Әһлиулла, Миләүшә эчмиләр.

Ш ә һ и т. Бабай, сез нигә?

Х а р и с. Юк, кияү, миңа килешмәс.

Р ә ф и с. Алай булмый, Миләүшә ханымга ярый да, әтисеннән ояла. Сезгә ярамый.

Х а р и с. Әтисенә кызыннан оялырга ярамыймыни?

Р ә ф и с. Бу очракта юк. Унтугызынчы гасыр күптән узды. Тарих татарларны гына читләтеп үтмәгәндер.

Х а р и с. Шулаймыни? Кызым, кая, китер әле теге калган шешәне.

Миләүшә коньяк китереп куя. Шәһит Миләүшәгә мәгънәле итеп карап ала.

Ф ә һ и м. Туган-тумачалык була бит бу, Миләүшә. Безгә сухой вино гына иде.

Р ә ф и с. Фәһимнең теле ачылды.

Шәһит рюмкаларга коньяк сала. Харисның рюмкасындагы виноны үзенекенә сала, Әһлиулланыкын – Саҗидәгә. Бу эшне педантларча төгәллек белән эшли.

Ф ә һ и м. Шәһит, нигә үзеңә вино?

Ш ә һ и т. Юк, миңа башкасы ярамый.

Х а р и с (Әһлиуллага горурланып). Күрдеңме, туган?!

Ш ә һ и т. Әйдәгез, иптәшләр, мин сөйлисе сүзне Рәфис әйтте. Кабатлап тормыйм. Бабай, әйдәгез. (Әһлиуллага.) Әйдәгез, абзый.

Х а р и с (кәефе килеп). Менә егет әйтте әле монда. Унтугызынчы, ди, татарлар, ди, ә кызларыгыз бер сүз дә дәшми.

Р ә ф и с. Кызларыбыз түгел алар. Хатыннарыбыз.

С а җ и д ә. Рәфис!..

Э л ь м и р а. Аның каруы, эчәбез бит, Харис абый.

Х а р и с. Эчүне аны булдырып була. Эчкәч җырлашып утырырга кирәк.

Р ә ф и с. Эх, Харис абзый, белмисез әле сез, монда бит әдәбият, сәнгать кешеләре җыелган. Ә дөньяда иң күңелсез мәҗлес шуларныкы. Бөтен шәһәребездә мәҗлесләрне күңелләндерә торган бер артистыбыз бар, бүген ул да буш түгел.

Ф ә һ и м. Нигә, әйдәле, Миләүшә. Көй, билгеле, яңа язылган, яңа өйрәнәбез.

Р ә ф и с. Композитор ул, Харис абзый, яңа көе начар чыкса, шулай скидка сорый.

Фәһим рояль янына бара, уйный. Миләүшә җырлый.

М и л ә ү ш ә. – Җитәр инде, тургай, моңайма,

Минем моңсу чагым болай да.

Моңаймасаң килеп каршыма,

Урын беткәнмени тугайда?

– Моңаюым түгел, көйләвем,

Тургай теле белән сөйләвем.

Сәлам алып килдем дустыңнан –

Шуны тапшырырга теләвем.

– Андый теләк икән уеңда,

Сорыйм, тургай, синнән тагын да.

Сайра, зинһар, көйлә, туктама,

Сөйлә миңа аның турында.

Кул чабалар.

Х а р и с. Ай, кызым, молодец. (Фәһимгә.) Рәхмәт, егет.

Р ә ф и с. Ярыйсы ук язгансың син, Фәһим.

Ф ә һ и м. Җырны ошаттылар, Миләүшә. Һәм ул беренче булып синең туган көнеңдә яңгырады. Җыр моңайма дип башлана, беркайчан да моңайма, ямансулама.

М и л ә ү ш ә. Рәхмәт, дусларым.

Х а р и с. Молодец, кияү, дусларың әйбәт малайлар икән.

Ә һ л и у л л а (җыр тәэсир иткән). Эх, маттерный, Харис туган, күптән күргән юк ие боларны. Хәтерлисеңдер, ә, теге заманнарны, ә? Син шулай окопларда сыздырып җибәрә иең, ә? Солдатлар колакларын торгызып тыңлый ие. Синнән күреп мин дә җырларга өйрәндем бит. Хәтерлисеңме, Харис туган, разведкадан нимесне алып кайтканны, ә? Сам командир пулка килеп, балагадарствуем, диде бит, ә? Барые арслан чаклар! Эх!..

Р ә ф и с. Күрдеңме, Фәһим, синең көең абзыйның да күңелен җилкетте.

Ә һ л и у л л а. Җырмы? Җыр ул, энем, любуеңны аяктан ега. Поход барганда җырлап җибәрәләр дә, дөнья яктырып китә. Сугышка барганыңны да онытасың. Хәтерлисеңме, Харис туган, теге вакытта…

Ш ә һ и т. Утырышыгыз, иптәшләр…

Х а р и с. Аптырама, кияү, утырабыз, төн озын. Син теге Смолинскига наступать иткәнне әйтәсеңме? Да, парин, бутка булды анда. Нимес белән буталып беттек бит. Яле, сөйләп күрсәт әле, Әһлиулла, теге нимес белән ничек сөйләштек без. (Кунакларга.) Менә сезнең янда кем утыра, беләсезме? Герой ул.

С а җ и д ә. Чын героймы?

Х а р и с. Алтын медале юк югын, ну шулай да герой. Миннән аерылгач тагын ничә орден алдың, парин?

Ә һ л и у л л а. Син нәрсә инде, Харис?

Х а р и с. Тыйнакланма, мин белгәндә өч ордены, биш медале бар иде. Хәзер тыйнакланган була. Юк әле, әйт әле син, ничәне алдың?

Ә һ л и у л л а. Йә, икәү.

Х а р и с. Мин тәки бер белән кайттым бит. Әйтергә оят. Ну, үзем аны онытмыйм. Хәтерлисеңме, ни өчен бирделәр аны?

Ә һ л и у л л а. Бергә алдык.

Х а р и с. Бергә шул, бергә. Бервакытны сине нимесләр тылына барып кайтырга билгеләгәннәр. Син шунда әйткәнсең, Нигъмәтҗановны да җибәрегез, дигәнсең, бергә барабыз, дигәнсең. Дөресен әйтәм, курыктым мин ул чакта.

Ә һ л и у л л а. Сугыштан кем курыкмый инде, Харис туган. Мин дә шуның өчен сине сорадым инде. Якташ бит, туганың кебек.

Х а р и с. Ничә көн йөрдек без анда?..

Кайберәүләр өчен ике дусның үзара сөйләшүе күңелсезгә әйләнә, әкренләп таралалар. Саҗидә Эльмираны җитәкләп алгы бүлмәгә чыгып китә. Шәһит тә үзенең картиналары янына юнәлә. Рәфис белән Фәһим өстәл янында калалар.

Тагын бер генә көн булса да, мин акылдан яза идем. Син инде, син, парин, җан биргәнгә җүнен бирә дип… Ну, соңгы көнне эләкте нимесләргә, парин, ә? Петька әйткән иде аны, хәбәр иттек, безнекеләр атакага күчә дип.

Р ә ф и с (Әһлиулланы кайда күргәнен хәтерләп ала, кычкырып). Таптым! Нәкъ сез, үзегез, Әһлиулла абзый. Сезнең рәсемегезне ясаганнары бармы?

Ф ә һ и м. Әйе, әйе. Нурислам эше.

Х а р и с (бөтенесен уздырып кычкыра). Күрдеңме, Әһлиулла туган? (Рәфис белән Фәһимгә.) Кайда күрдегез? Выставкадамы?

Ф ә һ и м. Нурислам безнең дус ул.

Х а р и с. Һи-и, китте монда эшләр! (Кухняга кереп киткән Миләүшәгә.) Миләүшә, кызым! (Миләүшә чыккач.) Әһлиулла абзаңның рәсемен ясаган егетне нигә чакырмадың?

М и л ә ү ш ә (аңламыйча). Рәсемен? Кем соң ул?

Х а р и с (егетләргә). Нурисламмы әле? (Миләүшәгә.) Кияүгә әйт, теләсә кайдан табып китерсен, бер-берсен беләләрдер. Әһлиулла абый көтә, диген. Кияү!..

Ф ә һ и м (аны туктатып). Харис абзый, Нурислам өйдә юк, командировкада ул.

Ә һ л и у л л а (борчылып). Озак торыр микән?

 

X КҮРЕНЕШ

 

Алгы бүлмә. Саҗидә һәм Эльмира. Саҗидә һаман көзге каршысында боргалана.

С а җ и д ә. Мин туя башладым инде. Миләүшәне әйтәм, нигә инде аларны чакырырга иде.

Э л ь м и р а. Нишләп? Күңелле кешеләр.

С а җ и д ә. Ләкин безнең кругтан түгел. Алар белән нәрсә турында сөйләшик. Әйтерсең без монда аларның ничек сугышканын тыңларга килгән. Миләүшәнең әтисе ярый әле, шутник кеше, ә тегесе несимпатичный. Шундый җиргә килгән, кырынмаган да.

Э л ь м и р а. Карап торырга бер дә ышанмассың шул. Ничә ордены бар ди.

С а җ и д ә. Сугыш вакытында кемнәргә генә бирмәгәннәр инде аны.

Э л ь м и р а. Саҗидә, ничек оялмыйсың! Кеше аягын калдырып кайткан. Безнең өчен.

С а җ и д ә (көлеп). Китте инде, китте. Ил өчен, безнең бәхетле киләчәгебез өчен, рәхмәт анысына. Тик, герой икән, үзен герой кебек тотсын.

Э л ь м и р а. Шулай шул, җаным. Кайберәүләр герой булып та ул турыда кычкырмыйлар, кайберәүләр…

С а җ и д ә. Ой, тагын башлана. Ярый, бетсен. Без монда күңел ачарга килгән. (Көзгедән күлмәген карап.) Синеңчә, ничек, биле киңрәк түгелме?

Э л ь м и р а. Яхшы.

С а җ и д ә (Эльмираның күлмәген карап). Күпмегә төште?

Э л ь м и р а. Хәтерләмим инде.

С а җ и д ә. Күп булгач ничек хәтерләп бетерәсең. Минем аз булгач, белеп торам. Рәфиснең озакламый китабы чыга. Сигез йөз сумлап эләгер. Тик һаман сузалар.

Э л ь м и р а. Боларның бөтенесен каян беләсең?

С а җ и д ә. Белмәскә, Рәфиснең шигырьләрен машинкада мин үзем басам. Үзебезгә машинка алырга кирәк әле. Югыйсә эш вакытында баскан өчен ачуланалар. Кара әле, Эльмира, композиторлар җырларын кая саталар алар, радиогамы?

Э л ь м и р а. Сораганым юк.

С а җ и д ә. Яшергән була инде. Менә сездә инде ул байлык. Минем Рәфис мактанырга гына белә. Ничә әйттем, нәрсәгә кирәге бар шул шигырьләреңнең дим, пьесалар яз дим. Беләсеңме, пьеса язучыларга процент килеп тора, ди.

Э л ь м и р а. Әйдә керик.

С а җ и д ә. Тагын шуларны тыңларгамы? Мин Рәфискә әйтәм дә, китәбез. Барыбер кызыгы бетте. Радиола куйсыннар иде ичмасам, танцевать итәр идек. Ай-яй бай яшиләр болар, ә? Шәһит акчаны көрәп ала. Миләүшә бәхетле булмый кем бәхетле булсын.

Э л ь м и р а. Бәхет акчада гына булса… Миләүшә үзе дә эшли.

С а җ и д ә. Хатын-кыз акчасы акчамыни ул. Карале, Эльмира, теге Нурислам Газизов һаман өйләнми, ә? Миләүшәне бик яратып йөргән ди шул. Мәскәүдә укыган вакытларында ук. Миләүшә акыллы, кирәклесен эләктергән. Әнә хәзер ничек яши. Нурислам һаман Миләүшә артыннан йөри, ди. Грамм да йотмый иде, бүген эчкән. Үз күзем белән күрдем. Безгә керде. Рәфис әйтә, син үзеңнең художник икәнеңне аракы эчеп исбатлама, ди. Нинди художник икәнеңне заман күрсәтер, ди. Шәһит аның картинасын сүгеп чыгыш ясаган икән. Безнең Рәфис, җүләр, шуның өчен эчеп кайгысын баскан дип уйлый Нурисламны. Миләүшә өчен шулай ул. Түзгән, түзгән дә ычкынган.

Э л ь м и р а. Әллә нәрсәләр беләсең син, Саҗидә.

С а җ и д ә. Беләсең дип, син дә беләсең. Син хәйләкәр, дәшмисең. Мин җүләр. Шәһит тә инде, әллә кайчан булганга үч алмаса. Ние җитмәгән. Миләүшә барыбер аны ташлап китми бит инде.

Миләүшә чыга.

М и л ә ү ш ә. Нигә чыгып киттегез, Эльмира? Әллә күңелсезме?

С а җ и д ә. Юк, юк. Әле без монда аулакта рәхәтләнеп гайбәт сатабыз.

М и л ә ү ш ә. Керегез. Хәзер Фәһимнән берәр көй уйнатабыз. Танцевать итәрбез.

С а җ и д ә. Менә монысы ичмасам әйбәт, әйдә, Эльмира.

Эльмираны култыклап, җилтерәтеп алып кереп китә. Миләүшә көзге каршысына килеп төзәтенә. Ишектә звонок. Миләүшә ишекне барып ача. Нурислам керә.

Н у р и с л а м. Көтмәдегезме?

М и л ә ү ш ә (бөтенләй югалып калган). Нигә, нигә килдегез?

Н у р и с л а м. Сезне, Миләүшә ханым… Сине, Миләүшә, туган көнең белән котларга.

М и л ә ү ш ә (кунак бүлмәсенең ишеген гәүдәсе белән каплап, әкрен тавыш белән). Барыгыз, китегез.

Н у р и с л а м. Китмәсәм, милиция чакырасыңмы? Әллә Шәһитеңнеме? Чакыр, минем өчен хәзер барыбер.

М и л ә ү ш ә. Сез исерекме?

Н у р и с л а м. Синең туган көнең хөрмәтенә.

М и л ә ү ш ә. Барыгыз, бездә кунаклар.

Н у р и с л а м. Мин дә кунак, ләкин чакырылмаган. Исхаков эчтеме, ул исерекме?

М и л ә ү ш ә. Анысы сезгә кирәк түгел.

Н у р и с л а м. Кирәк. Мин аны исерек килеш күрәсем килә. Югыйсә, ул һәрвакыт аек, салкын тимер кебек. Сүзләре белән теләсә кемнең җанын өшетә. Бәлки, эчкәч бераз адәм рәтенә керә торгандыр. Бүген мин аның белән кара-каршы торып сөйләшәсем килә.

М и л ә ү ш ә. Сез аны эшләмәссез. Мин сездән үтенәм, китегез.

Н у р и с л а м. Мин үтенгәндә син колак салмадың бит. Ни өчен һәрвакыт миңа чигенергә? Минем дә нәрсәгәдер булса хакым бардым ич? Юк, сиңа түгел, сиңа минем бернинди дә хакым юк. Яратмадың. Мин аны күптән аңладым инде. Исхаков кына һаман аңламый. Кайда туры килсә, шунда кыйный. Минем каршы дәшмәгәнемне белә, каб… түздем, җитәр. Бүген мин аңа бөтенесен әйтәм. Өенә кереп әйтәм. Син үзеңнең диплом эшеңнән башка рәтле нәрсә язганын бармы, дип әйтәм. Ул бүген мине мескеннәр җырчысы дип атады. Мин ул мескенне чакырып хат яздым. Килсен Әһлиулла абзый, күрсәтер ул кемнең мескен, кемнең герой икәнен. Мин геройларымны китап битеннән эзләмим. Юк, җитәр. Синең янга түгел. Исхаков кирәк миңа. (Кунак бүлмәсенә таба атлый.)

Миләүшә, аның юлына аркылы төшеп, кулларыннан тота.

М и л ә ү ш ә. Нурислам… зинһар… Нурислам… Үтенәм.

Н у р и с л а м. (йомшап калган). Нигә мин синең кулларыңнан шулай кысып тота алмадым, нигә җибәрдем?

М и л ә ү ш ә (кулларын тартып ала, елап). Нигә син? Нигә инде, Нурислам?!

Н у р и с л а м. Мин дә еладым, Миләүшә. Мин ир кеше, шулай да еладым. Син Исхаков белән ЗАГСка барган кичне дә еладым. Бүген дә еладым. Нәрсә ул күз яше? Су ул. (Кычкырып.) Су!.. Су!..

Рәфис атылып чыга.

М и л ә ү ш ә. Рәфис!

Р ә ф и с (Нурисламга). Син нәрсә? Бар, Миләүшә, кер, берәүне дә чыгарма.

М и л ә ү ш ә. Рәфис!

Р ә ф и с (Нурисламга). Син нәрсә? Бар, Миләүшә, кер, берәүне дә чыгарма.

Миләүшә кереп китә.

Н у р и с л а м. Күңел ачасызмы?

Р ә ф и с. Ачабыз.

Н у р и с л а м. Исхаков белән бер өстәл артына утырып тост күтәрәсезме?

Р ә ф и с. Күтәрәбез. Син монда нигә килдең?

Н у р и с л а м. Сезнең янга. Монда бит иҗат кешеләре җыелган, шагыйрь, композитор, музыкант, художник. Мин дә художник.

Р ә ф и с. Художник түгел, боламык син. Арыш боламыгы. Үз гомереңдә беренче тапкыр аракы эчеп, дөнья күтәреп йөрисең. Шәһит дөрес әйткән, мескен син.

Н у р и с л а м. Рәфис, син!..

Р ә ф и с. Кем янына килдең? Мин сиңа бүген нәрсә әйттем, бу квартирада кем яшәгәнен син беләсеңме? Аңлыйсыңмы син ни эшләгәнеңне?

Н у р и с л а м. Тагын ялгыштыммы? Мин һәрвакыт, һәр җирдә ялгышам. Аллага шөкер, Исхаков кебек төзәтүчеләр ярдәмгә киләләр.

Р ә ф и с. Әйдә борыл.

Н у р и с л а м. Син дә куасың.

Р ә ф и с. Куу гына аз сине, типкәләп чыгарырга кирәк.

Н у р и с л а м (җикеренеп). Син!..

Р ә ф и с. Кычкырма, батырайган, имеш. Бүген уңлап-суллап яңаклаганда, үзеңне яклап бер сүз әйтә алмагансың.

Н у р и с л а м. Хәзер әйтәм.

Р ә ф и с. Бик исе китте ди.

Н у р и с л а м. Китәр. Китәр көне алда әле. Бүген аның сүзе дөрес. Авторитет! Матур итеп сөйли белә. Күпләр аның ни сөйләгәнен дә аңламыйча кул чабалар. Аңлыйсыңмы, Рәфис, бүген мине мактады бит ул. Талантлы ди. Ә үзе минем эшемне…

Р ә ф и с. Ишеттем бит инде, сөйләдең. Әйдә кайт, йокла, иртә кичтән хәерлерәк.

Н у р и с л а м. Китмим.

Р ә ф и с. Сугышабызмыни? Әйдә соң алайса, Шәһит көлсен, Миләүшә еласын. Киттек, дускай. Иртәгә мин сиңа бер шатлык алып киләм. Бер бик шәп кеше белән очраштырам.

Н у р и с л а м. Кем ул?

Р ә ф и с. Килгәч күрерсең. Ә бүген киттек.

Н у р и с л а м. Тагын әйтәсе сүзләремне әйтә алмыйча китәмме?

Р ә ф и с. Мин мактаганга борыныңны чөймә, син сүзләреңне картиналарың белән бик шәп әйтәсең. Киттек. Троллейбуска озатып куям.

Чыгып китәләр. Миләүшә чыга. Нурислам белән Рәфиснең баскычтан сөйләшеп төшкәннәрен тыңлый.

 

XI КҮРЕНЕШ

 

Кунак бүлмәсе. Харис белән Әһлиулла янәшә утырганнар да әңгәмәләрен дәвам итәләр. Фәһим, Эльмира, Саҗидә рояль янында. Фәһим әкрен генә моңлы көй уйный.

Ә һ л и у л л а. Бар иде арслан чаклар, Харис туган, хәзер әллә нишләдем. Куәтем кимеде, җилкенеп китә алмыйм. Дөньяга кирәксез кеше кебегрәк яшим. Фронтта төшкән карточканы алып карыйм да үземнән үзем хурланып сүгенеп куям.

Х а р и с. Бирешкәнсең шул, парин, нәрсә, карчыгың үлгәч, өйләнәлмәдеңмени?

Ә һ л и у л л а. Сыңар аяклы челәнгә кем килсен.

Х а р и с. Син алай дип сөйләнеп утырма әле, ярыймы? Синең кебекләрне беләсеңме ничек кадерлиләр хәзер? Почет! Һәм дөрес тә.

Ә һ л и у л л а. Почетын почет та. Военкоматка чакырып тагын бер медаль бирделәр. Тик хатын-кызга, минем медалем бар, чык кияүгә, дип әйтеп булмый. Ярар инде, күбе үткән хәзер.

Х а р и с. Дәшмә. Хатын-кызда гынамы мәсьәлә, колхоз председателегез, дуңгыз булмаса, синең кем икәнеңне белергә тиеш.

Ә һ л и у л л а. Белеп нишләсен. Күтәреп йөрсенмени! Каравылдан башка эшкә ярамыйм. Каравыл эшмени ул минем кебек солдат өчен?! Грамот юк. Шул әтидән калган дуамаллык булган да, хәзер анысы да юк бугай. Сугыштан кайткач, кыланып караган булдым да бит, председатель итеп тә карадылар, чыгымладым. Үзем белеп торам. Күңелнең рәте-җүне юк. Нидер җитми.

Х а р и с. Нәрсә, өстеңә кияргә башка киемең дә юк мәллә? Һаман солдат киемендә йөрисең.

Ә һ л и у л л а. Син аңа тимә, Харис туган. Минем иң әйбәт киемем ул. Солдат киеме ул, беләсеңме? Кайвакытларда мин бу гимнастеркага орденнарымны тагып куям. Шул чакта күңел әллә нишләп китә. Арслан чакларым искә төшә.

Х а р и с. Туктале син.

Ә һ л и у л л а. Мин дөнья арбасыннан төшеп барам. Шуны күреп торуы авыр. Эх, бер җилкенеп аласы иде, Харис туган. Тау-таш актарасы иде.

 

XII КҮРЕНЕШ

 

Шәһитнең эш бүлмәсе. Шәһит йомшак креслода башын артка ташлап утырган. Миләүшә керә.

М и л ә ү ш ә. Шәһит, болай килешми. Кунаклар төрлесе төрле җиргә таралышып беттеләр.

Ш ә һ и т. Мин нишләрга тиеш?

М и л ә ү ш ә. Күңелле итеп утырырга иде.

Ш ә һ и т. Күңелле булмады инде бу, аракы чөмерешкә китте.

М и л ә ү ш ә. Нигә инде болай дисең, Шәһит? Исерекләр юк бит.

Ш ә һ и т. Шул идәндә аунап, өстәл астына кереп йоклыйсы гына калды.

Пауза.

М и л ә ү ш ә. Син кунакларның, әтинең килүен ошатмадың, ахрысы.

Ш ә һ и т. Менә тагы. Нәрсә уйлап таптың?

М и л ә ү ш ә. Мин сине яхшы беләм.

Ш ә һ и т. Мине гаепләргә үк җыенмыйсыңдыр ич?

М и л ә ү ш ә. Нигә гаепләмәскә? Сизеп торам. Әтиләр килеп кергәч, бөтенләй йөзең караңгыланды. Ярый әле, Рәфис белән Фәһим бар. Алар тырыша.

Ш ә һ и т. Рәфис бабайлар килгәнче үк тырыша иде инде. Эчкән аракысын акларга кирәк ләбаса.

М и л ә ү ш ә. Ни сөйлисең, Шәһит? Кешегә, килгән кунагыңа шундый сүзләр.

Ш ә һ и т. Гафу ит. Баштан ук әллә ничек булды инде ул. Һаман яшәргә өйрәнеп җитә алмыйбыз. Бала-чагалар кебек. Аннан соң, нигә ул коньякларны тартып чыгарырга иде? Аңла, үзең беләсең, кызганудан түгел. Күрәсең, нишләделәр. Теге кеше маттерныйлап сөйли башлады. Бабай да дусны сайлаган.

М и л ә ү ш ә. Аңламыйм мин сине, Шәһит.

Ш ә һ и т. Ярый, ярый, син минем дә исерүемне телисең икән, аңа зур һөнәр кирәкми.

Рәфис керә.

Р ә ф и с. Һо, монда гаилә җыелышы. Комачауладым, гафу үтенәм. Тик кунаклар сусады, хуҗалар. Әллә палитрадагы буяулар кибә башладымы? Йөгереп киләм, кибет ачык.

М и л ә ү ш ә. Хәзер чыгабыз, Рәфис.

Р ә ф и с. Әйдәгез, әйдә. Юкса минем акылым үзем белән. Рәхмәт сезгә, килегез безгә, киләсе көзгә, суймаган үгезгә, дип кайтып китәргә дә күп сорамыйм. (Көлеп чыгып китә.)

Ш ә һ и т. Шут!

М и л ә ү ш ә. Нигә аны үзенә әйтмәдең?

Ш ә һ и т. Тукта әле, Миләүшә, син тырышып-тырышып мине ачуландырырга телисең түгелме соң?

М и л ә ү ш ә (көләргә тырышып, Шәһитне муеныннан кочып ала). Минем  ту-ган  кө-нем!

Ш ә һ и т. Әйтерсең мин гади каприздан чыгып…

М и л ә ү ш ә. Беләм, беләм, әйдә чыгабыз. Кара-каршы утырып сөйләшергә иртәгә дә көн бар.

Ш ә һ и т. Син бит иртәгә минем сөйләшә алуымны теләмисең, иртәгә башны сулы чүпрәк белән бәйләп, түшәктә аунап ятуым кирәк сиңа.

М и л ә ү ш ә. Бүгенге көн хөрмәтенә нигә бер шулай эшләмәскә? Гаепләүчеләр булмас. Сине беләләр ич. (Көлеп.) Хәтерлисеңме, үткән ел, Идел буена ял итәргә баргач, Ибраһим Гарәфич  белән күпме эчтегез. Берни дә булмады, аунап та ятмадың.

Ш ә һ и т. Син Идел буе белән шәһәр уртасын аерып бетерә алмыйсың.

М и л ә ү ш ә. Аракы барыбердер инде ул.

Ш ә һ и т. Аңла, Миләүшә, әгәр Идел буенда мин эчкәнмен икән, анда мине күрүче юк. Күргәннәре дә кызыксынмый. Бу – шәһәр. Монда минем дусларым һәм дошманнарым.

М и л ә ү ш ә (һаман шат күңелле булырга тырышып). Идел буе да, дошманнардан качып, аракы эчә торган урын түгел.

Ш ә һ и т. Юк, Миләүшә, син…

М и л ә ү ш ә. Әйдә, әйдә, эчмәссең, тик йөзең ачык булсын.

Ш ә һ и т. Икейөзле була алмыйм мин. Гафу ит.

М и л ә ү ш ә (кискен). Чыкмыйсыңмыни?

Ш ә һ и т. Хәзер.

Харис керә.

Х а р и с. (Шәһитнең күңелсез утырганын күреп). Нәрсә, кияү, артыграк киттеме әллә? Син нәрсә, иртәгә райкомга барасың юк, язгы чәчүең ничек бара дип авырткан башыңны интектермиләр. Бер гозерем бар бит сиңа, кияү.

Ш ә һ и т (теләмичә генә). Нәрсә?

Х а р и с. Менә Әһлиулла белән икебезне бергә утыртып яса әле. Кайткач әбиеңә күрсәтеп шаккатырыйм әле.

Ш ә һ и т. Бабай…

Х а р и с. Иртәгә дисеңме? Ярар, иртәгә. Эх, кияү… (Бер портретны күреп.) Сыер савучы ап-ак халаттан, кулына чиләк тотып, көлеп тора. Таң белән тора ул, кич караңгыда өенә кайта. Төзәт, кияү. Кыз, йокы баскан күзләрен тутырып, безгә карап торсын. Мин сауган сөтнең кадерен белегез, янәсе.

 

XIII КҮРЕНЕШ

 

Кунак бүлмәсе. Өстәл янында Рәфис, Фәһим, Әһлиулла. Әһлиулла шактый ук исергән.

Ә һ л и у л л а. Эх, егетләр, сезнең кебек малайларым булсын ие ичмасам.

Ф ә һ и м. Ә миңа сезнең кебек әти.

Ә һ л и у л л а. Юкмыни?

Ф ә һ и м. Сугыштан кайтмады.

Ә һ л и у л л а. Күп калдылар шул. Ярый әле укып кеше булгансың, үзең җыр чыгарасың. Ә бу җырны беләсеңме син?

Выходила на берег Катюша,

На высокий на берег крутой…

Харис белән Шәһит чыгалар.

Х а р и с. Әһлиулла, шәпме минем кияү? Яле, кызым, уйна, кияү белән парлап авыл көен җиффәрик әле. (Көйләп.) Дөнья матур, дөнья киң. (Шәһитне ташлап, Әһлиулла янына китә.) Болай, парин, мин сине үзем белән алып китәм.

Ә һ л и у л л а. Кая?

Х а р и с. Үзебезнең колхозга. Менә дигән йорт салып бирербез. (Җилкәсенә шапылдатып сугып.) Тол хатыннар да табылыр, өйләнеп җибәрерсең. Шулай бит, егетләр.

Ә һ л и у л л а. Булмый.

Х а р и с. Нәрсә булмый? Кырынып җибәрсәң, яшь егетләр кебек әле син, кызларның күзен яндырырлык.

Ә һ л и у л л а. Булмый, Харис туган. Үз йортым бар минем.

Х а р и с. Сатабыз без аны. Юк, сатмыйбыз, тора бирсен. Акчага мохтаҗ түгел без. Банкы тулы безнең колхоз акчасы. Расходовать итеп бетереп булмый. Хәзер, парин, син председатель булган еллар түгел.

Ә һ л и у л л а. Булмый, үпкәләмә. Эх!..

Путь далюк у нас тобою,

Веселей, солдат, гляди!

Виется, виется дарога фронтовая,

Командир впереди…

(Сикереп тора.) Эх, маттерный, Харис туган, бар иде арслан чаклар!

Чайкалып китә. Харис аны тотып өлгерә.

М и л ә ү ш ә. Әти…

Х а р и с. Ничава, ничава, кызым, борчылма. Әйдә әле, Әһлиулла дус.

Ә һ л и у л л а. Җибәрегез!  Җибәр, Харис.

М и л ә ү ш ә. Әти, теге бүлмәгә чыгып утырып торыгыз.

Ш ә һ и т. Ул чаклы эчәргә дә кирәк түгел иде аңа, Әһлиулла, балконга чыгып торыйк. (Җитәкләп балконга алып чыга.)

Ә һ л и у л л а. Бар иде арслан чаклар!..

С а җ и д ә. Ужас!..

Р ә ф и с. Бернинди ужас юк, бәйрәм дәвам итә.

С а җ и д ә. Рәфис, әйдә кайтабыз.

Р ә ф и с. Кая кайтырга, сәгать унберенче генә киткән.

М и л ә ү ш ә. Беркая да китмисез, иптәшләр. Бәхиллегем юк. Бәлки, мин кыстый белмимдер. Шәһит, ярдәм ит.

Р ә ф и с. Син шагыйрә, Миләүшә. Тыңлап карагыз, ничек яңгырый: Шәһит – ярдәм ит, Рифмамы? Рифма.

Ф ә һ и м. Язып куй, Рәфис, кирәк булыр.

Р ә ф и с. Син көйгә салырсың. Кызганыч, мин рифманың дошманы, ул минем әйтергә теләгән фикеремне чикли.

Ш ә һ и т (усал). Фикерең бармы соң?

Р ә ф и с (җитди). Бусы инде шаяру түгел. Шәһит иптәш. Һәм мин шул ук тонда җавап бирергә мәҗбүрмен. Минем фикеремне белер өчен мин язганнарны укырга кирәк, ә син, белүем буенча, соңгы вакытларда энциклопедиядән башка китап укымыйсың.

Ф ә һ и м. Бүген әйткән бердәнбер акыллы сүзең, Рәфис.

Ш ә һ и т. Сез нәрсә, әллә минем интеллектны тикшерергә килдегезме? Алайса, эш бүлмәмә рәхим итегез.

Р ә ф и с. Юк, без бөтен эшне дә бер бүлмәдә генә эшләргә күнеккәнбез. Безнең мондый апартаментларыбыз юк.

Э л ь м и р а. Шундый усаллар сез, үзегез бер-берегездән башка тора алмыйсыз.

Ф ә һ и м. Студент елларының гадәте, Эльмира. Пушкин, Чайковскийлар, Шишкиннар…

Р ә ф и с. Ә хәзер?

Офыкта болытлар җыела,

Болытлар шәүләсе офыкта.

Ә кояш – кызыл үгез

Юашланып кача җир артына.

Ф ә һ и м. Ә анда җирән дию пәрие. Синең шигырьнең финалы. Соавторство таләп итмим.

Р ә ф и с. Ә миңа ул кирәкми. Бу яктан Шәһиткә охшаган. Ул да үзеннән башка авторларны адәмгә санамый.

Ш ә һ и т (ачуы чыгып). Ну, анысы инде!..

Ф ә һ и м. Нокта куйдык.

С а җ и д ә (җырлый).

Агыйделкәй алкын, суы салкын,

Ак үрдәкләр каршы йөзә алмый;

Сез, дусларым, бигрәк якын,

Бер җырламый күңелем түзә алмый.

Бар да кушылалар.

Р ә ф и с. Рәхмәт, Саҗидә.

Э л ь м и р а. Ә без?

Р ә ф и с. Сезгә дә, Эльмира. Хәтта Фәһимгә дә.

М и л ә ү ш ә. Әйдәгез, иптәшләр, утырышыгыз.

Ш ә һ и т (Рәфискә). Син шаярганны аңларга тиеш идең.

Р ә ф и с. Ә нигә сиңа аңламаска?

Ф ә һ и м (рояль янына барып утырып). Танцы.

Рәфис – Эльмираны, Саҗидә Шәһитне чакыра. Беразга бүлмә күңеллеләнеп китә.

Х а р и с (керә). Әһлиулла арган, ял итеп алсын.

М и л ә ү ш ә. Иптәшләр, хәзер мин сезгә бер күчтәнәч алып чыгам. Кем дә кем аның нәрсә икәнен белә, шуңа иң зур өлеш. Әти, син әйтмә.

Х а р и с. Мин өлешсез каламмы?

Ф ә һ и м. Димәк, сез конкурстан тыш катнашасыз, Харис абзый.

М и л ә ү ш ә. Йә, кем әйтә?

С а җ и д ә. Торт.

Р ә ф и с. Торт өстәл өстендә тора. Бал, Харис абзый алып килгән.

М и л ә ү ш ә. Дөрес, әти бал да алып килгән, ләкин чын чыгарасы ул түгел.

Э л ь м и р а. Чәкчәк.

М и л ә ү ш ә. Түгел.

Т а в ы ш л а р. Бәлеш!.. Корт!.. Бавырсак!..

Ф ә һ и м. Түгел. Миләүшә, алып чык та яртысын миңа кисеп бир.

М и л ә ү ш ә. Башта әйт.

Ф ә һ и м. Әйттем ич инде.

М и л ә ү ш ә. Нәрсә?

Ф ә һ и м. Авыл ипие.

Табын тынып кала. Әлегә кадәр көчкә түзеп торган Харис кычкырып ук җибәрә.

Х а р и с. Молодец, егет икәнсең.

Миләүшә ипине алып чыгып өстәл өстенә куя.

С а җ и д ә. Күреп калган ул.

Ф ә һ и м. Кухняда иснәнеп йөрергә мин мәче түгел ләбаса.

Көлешәләр.

М и л ә ү ш ә. Фәһим, үзең теләгән чаклы кисеп ал.

Р ә ф и с. Миңа аннан калганы.

Х а р и с. Туктагыз әле, егетләр, кияүгә калдырмыйсыз да ич. Җиңгәгез аңа атап җибәрде. Кияү, ни карап торасың?

Э л ь м и р а. Фәһим, үз өлешеңне бирмә, әниләргә алып кайтырбыз.

Фәһим өстәлдән ипине алып, зур бер кыерчык кисеп Шәһиткә тоттыра. Шәһит алып гамьсез генә өстәлгә куя. Ул арада өстәл тирәсендә ипи бүлеш башланган. Менә бары да үз өлешләрен алалар. Рәфискә дә шактый зур кисәк эләккән. Ул аңа шагыйрьләрчә итеп карап тора.

Ф ә һ и м. Шагыйрьгә илһам азыгы булды. Тын калыгыз, ул иҗат итә.

Р ә ф и с.  Ә нигә? (Ипигә карап шигырь сөйли.)

И-пи!

Өч хәреф.

Кулланабыз без аларны һәр адымда:

Әрләшкәндә, талашканда,

Дуслар белән эч серләрен бүлешкәндә

Һәм сөйгәннәр белән

Күрешкәндә…

Үбешкәндә…

Ипи!

Өч хәреф,

Гади хәрефләр…

Ипи!

Мин физик түгел –

Белмим атом, молекулаларның серен,

Ләкин күрәм синдә,

Тоям синдә

Җир-планетаның,

Кояш-тереклек җисменең

Һәр микроатомын.

Сиңа сеңгән ультра-исләр,

Ультра-төсләр,

Җир-анамның күкрәк сөте

Тәмен тоям.

Болыннарның чәчәк букетлары

Сиңа сыйган,

Машиналар гөрелтесен,

Чылтырап аккан чишмә тавышларын,

Кызлар елмаюын

Син үзеңә җыйган.

Ипи!

Өч хәреф,

Гади хәрефләр…

Ф ә һ и м. Безнең фикеребезне ишетәсең килә инде синең.

Р ә ф и с. Минем өчен барыбер.

Ф ә һ и м. Экспромтмы?

Р ә ф и с. Барыбер түгелмени?

Ф ә һ и м. Күңелең булсын, миңа ошады.

Э л ь м и р а. Икмәкнең хуҗасы ни әйтер бит әле.

Бар да Хариска карыйлар.

Х а р и с. Нәрсә, миңамы? Кем белгән инде аны, чын күңелдән әйтелгән булса, ярыйдыр. Тик бер әйберне аңламадым. Ультра-ис дигәнне.

Ф ә һ и м. Кеше борыны тоя алмаган, тик шагыйрь борыны гына сизә торган ис инде ул.

Х а р и с. Тир исе дә шунда керәме?

Р ә ф и с. Нинди тир исе?

Х а р и с. Шул ипине игүчеләрнең маңгай тире исе.

Р ә ф и с. Икенче вариантында төзәтәм, Харис абзый.

Х а р и с. Эх, егетләр, җүләрләнеп әллә нинди галәмәтләр язып ташлыйсыз, көтүчене мактап, аны сыер савучыга өйләндереп җырлар җырлыйсыз. Үзегез авылга кайтмыйсыз, ә? Дворец салып бирәбез бит без сезгә кайтсагыз, теләсәң ничек тилер. Карап-карап торам да, ипигә ничек ябырылдыгыз. Күңелегезне белмим, кыланыпмыдыр, чынлапмыдыр, ну, ул сезгә барыбер интересно.

С а җ и д ә. Кызыгызны шәһәргә җибәргәнсез ич. Нигә авылда калдырмадыгыз?

Х а р и с. Калмыйлар шул, үзебез авылдан биздереп бетердек. Хәзер үгетләве читен.

Шәһит өстәл артыннан торып китеп ике шешә коньяк алып килә.

Ш ә һ и т. Йә, кемнәргә салыйм?

Ф ә һ и м. Тукта, Шәһит, монда фәлсәфә китте бит әле.

Х а р и с. Сал миңа, кияү.

Ш ә һ и т (шат күңелле булырга тырыша, ләкин эче ачу белән тулы). Дөрес, бабай!

Рюмкаларга сала да үзенекен демонстративно эчеп куя. Аның бу кыланышын Миләүшә сизә, билгеле.

Ягез, хуҗадан үрнәк алыгыз.

С а җ и д ә. Рәфис, безгә вакыт.

Ш ә һ и т. Берәү дә беркая китми. Бүген бәйрәм.

С а җ и д ә (бала сүзенә басым ясап). Безнең бала әнкәй белән калды.

Ш ә һ и т. Барысы өчен дә үзем җавап бирәм.

Э л ь м и р а. Хәерлегә булсын, кияү кызды.

Ш ә һ и т (җырлый).

Җаныемны төштә күрдем,

Сарылы күлмәк өстендә.

Сарылы күлмәк сагыш диләр,

Ни булды икән мескенгә?

Нигә кушылмыйсыз? (Көлеп.) Тавышым начар. Гафу итегез.

Тутырып коньяк сала да эчә. Бу юлы инде башкалар да нидер сизенәләр.

Х а р и с (Рәфискә). Папиросың бармы, егет? Минеке беткән.

Р ә ф и с. Күпме кирәк, Харис абзый. Әйдәгез төтәтеп керик.

Алгы бүлмәгә чыгып китәләр.

Ш ә һ и т. Йә, нигә тынып калдыгыз? (Барып радиоланы җибәрә, Эльмираны биергә чакыра.)

Фәһим, Шәһитнең кыланышына ачуы чыкса да, Миләүшә хөрмәтенә сиздерми. Миләүшәне биергә чакыра.

 

XIV КҮРЕНЕШ

 

Алгы бүлмә. Рәфис белән Харис тәмәке тарталар.

Х а р и с. Сез гаепкә алмагыз инде, ярыймы, Әһлиулла исеребрәк китте.

Р ә ф и с. Мәҗлестә була ул, Харис абзый.

Х а р и с. Йомшарган. Фронтта бер кружка спиртны эһ тә итми иде. Да-а, сез, яшьләр, төшенеп тә бетермисездер. Авырлык күргәнмени сез. Әнә үземнең Миләүшә. Укыйм диде, укыды.

Р ә ф и с. Бөтен кеше дә Миләүшә түгел бит.

Х а р и с. Әллә син нужа чиктеңме?

Р ә ф и с. Мин түгел – Фәһим. Биш ел буе өеннән бер тиен ярдәм алмады, үзенең стипендиясеннән өзеп авыру әнисенә җибәргәли иде.

Х а р и с. Шуңа күрә ул бөтенегездән акыллырак күренә. Син дә молодец, ипи турында шәп әйттең. Менә шул ипи дип көне-төне чабабыз инде без, туган. Хәзер хет шунысы яхшы, чапкан вакытта аяк чалмыйлар. Эх, шайтан, җайсыз килеп чыкты бит. Әһлиулла белән кухня ягында гына утырган булсак…

Р ә ф и с. Борчылмагыз инде, Харис абзый.

Х а р и с. Кияүнең кәефе китте. Андый нәрсәне күрмәгән кешегә. Әтиләре бик тәртипле халык. Безнең ише ордым-бәрдем түгел. Син шигырьләр язучымы?

Р ә ф и с. Шулай диләр.

Х а р и с. Әйбәтләрнеме?

Р ә ф и с. Анысын сез беләсез инде.

Х а р и с. Каян белеп бетерәсең. Кайчак гәҗит укырлык та вакыт калмый. Радиодан гына колакка чалынып киткәли. Арада бигрәк тозсызлары бар. Имеш, авыл кызы кырда эшләп үскәнгә зифа буйлы. Кайтып эшләп кара. Булырсың зифа, таза дисәң бер хәл иде.

Р ә ф и с. Әһлиулла абзыйның башка киеме юк микән ул?

Х а р и с. Бу киеменең кай җире начар? Син, энем, шигырь язучы булсаң, кешенең киеменә карап утырма, йөрәгенә кара. Дөрес әйтәмме? Яз син менә аның турында. Шул чакта мактармын сине. Теге егетегезне күреп рәхмәт әйтергә кирәк әле.

Р ә ф и с. Ә сез беләсезме, Харис абзый, Нурисламның ул портретын тәнкыйтьләделәр бит.

Х а р и с. Ни өчен?

Р ә ф и с. Имеш, ул портрет ышандырмый. Ни өчен ул һаман солдат киеме киеп йөри? Ни өчен аның башка киеме юк? Нигә аның карашы моңсу? Гомумән, типик түгел, яктылык юк.

Х а р и с. Әһлиулла белән бергә фронтта булганнармы соң алар? Аның ни өчен солдат киемендә йөргәнен беләләрме? Һе, ышандырмый. Бар бит менә, исән. Кемнәр шулай дигән?

Р ә ф и с. Һәрхәлдә, Нурисламны яклаучылардан әзрәк булсалар да өстенрәкләр.

Х а р и с. Җүләрләр. Ә сез карап торасызмы? Кияү ник дәшми? Син дә… Монда бик әтәчләнәсең. Өстенрәк булса ни. Менә мин райкомда секретарь дип тормыйм. Үземнекен әйтәм. Дөрес булса, мактыйлар, ялгыш чыкса, төзәтәләр.

Саҗидә чыга.

С а җ и д ә. Рәфис, монда мин кеше танцевать иткәнне карап утырырга килдеңмени?

Р ә ф и с. Хәзер, Саҗидә.

С а җ и д ә. Мин кайтып китәм, үзең генә кал.

Р ә ф и с. Хәзер дидем бит инде, әйткәнне аңла.

Саҗидә пырлап кереп китә.

Х а р и с. Бар кер тизрәк. Күңел ачасы киләдер. Юкса безнең белән мәшәкатьләнеп кичегез үтеп китте.

 

XV КҮРЕНЕШ

 

Кунак бүлмәсе. Танцы бара. Рафис керә.

Ш ә һ и т. Туктагыз, эчәбез! (Өстәл янына килеп салып, рюмкасын күтәрә.)

М и л ә ү ш ә (Шәһитнең  кулыннан тотып). Шәһит, нишлисең?

Ш ә һ и т. Эчәргә дидең ич. Син – хуҗа, мин – кунак. Кунак – хуҗаның ишәге.

М и л ә ү ш ә. Тилермә.

Ф ә һ и м (Шәһит янына килеп). Шәһит, син нәрсә?

Ш ә һ и т. Эчәм. Син эчәргә теләмисеңмени? Кил, Рәфис, эчәбез. Мин беләм, син кире какмыйсың.

Р ә ф и с (рюмкасын тотып). Сал!

С а җ и д ә. Рәфис, эчмисең.

Р ә ф и с (Шәһиткә). Сал!

Ш ә һ и т. Әйттем бит.

Сала. Рәфис эчә. Рюмкага карап тора да кесәсеннән акча алып Шәһиткә суза.

Ш ә һ и т (акчага карап). Нәрсә бу?

Р ә ф и с. Акча. Бу рюмкага илле грамм коньяк сыя. Коньякның йөз граммы ресторанда бер су егерме тиен. Мин бер сум бирдем, кырык тиен сдача кайтар.

Ш ә һ и т. Син…

Р ә ф и с. Әлегә кадәр эчкәннәремә түләмим. Алар Миләүшә хөрмәтенә иде.

Шомлы тынлык урнаша. Шәһит, кулындагы рюмкасын куеп, бүлмәсенә кереп китә.

М и л ә ү ш ә. Шәһит!.. (Ишеккә ташлана, ләкин ишек бикле, шакый). Шәһит, ач!

Пәрдә.

 

ӨЧЕНЧЕ ПӘРДӘ

 

XVI КҮРЕНЕШ

 

Шәһитнең эш бүлмәсе. Шәһит бүлмә буйлап йөренә. Ишекне тагын шакыйлар. Фәһим тавышы: “Шәһит, ач әле”. Шәһит ишекне ача да креслосына утыра. Фәһим керә.

Ф ә һ и м. Нишләвең бу, Шәһит?

Шәһит эндәшми.

Нәрсә булды сиңа?

Ш ә һ и т. Нәрсә булганын син миннән яхшырак беләсең.

Ф ә һ и м. Белеп бетерә алмыйм шул. Ниндидер протест ясавыңмы?

Ш ә һ и т. Теләсәгез ничек аңлагыз. Ләкин минем үз өемдә берәүнең дә мине мыскыл иткәне юк. Мин аны рөхсәт тә итмәячәкмен.

Ф ә һ и м. Үзең башладың ич. Өеңә килгән кунакны мыскыл итү дә егетлек түгел. Аннан соң, бер-берегезне бүген генә белмисез ләбаса. Әйдә, гафу итешегез дә бетсен.

Ш ә һ и т. Мин теләсә кем алдында реверанс ясау яшеннән узган.

Ф ә һ и м. Эх, сез… (Ишекне ачып.) Рәфис, кер әле.

Рәфис керә.

Рәфис, гафу үтен.

Р ә ф и с. Син нәрсә, килештерүче кодагыймы әллә?

Ф ә һ и м. Маймылланма, монда сез үзегез генә түгел. Бүтәнәрне дә хөрмәт итегез.

Р ә ф и с. Рәхмәт акыллы сүзеңә. Мин, әгәр ялгышлык эшләсәм, алар алдында гафу үтенермен. Кереп бикләнә, имеш. (Фәһимгә.) Нигә ялынып йөрисең? Бикләнә икән, бикләнсен, миңа ансыз да күңелле. Мине ул чакырмады. Мин үзем Миләүшә янына килдем. Әгәр ул мине аракы чөмерергә килгән дип уйлый икән һәм шуның белән мыскыл итәргә җыена икән, бигайбә. Мин Нурислам түгел, яңагыма чапканда елап кайтып китәргә җыенмыйм.

Ш ә һ и т. Елап китәргә теләмәсәң, көлеп кит, мин сине тоткарламыйм.

Р ә ф и с. Ашыкмыйм әле мин. Очрашканбыз икән, бөтенесен әйтеп китәм. Югыйсә сине кайчан очратасың. Утырышларда да, җыелышларда да һәрвакыт минем буй җитмәс урында – президиум өстәле артында.

Ф ә һ и м. Туктагыз инде, егетләр, дуслар ич без.

Р ә ф и с. Дуслар? Безне дус итеп саныймы ул? Дуслар! Беркатлы син, Фәһим. Күптән онытты инде ул дус дигән сүзне. Дуслары юк аның. Ибраһим Гарәфиичләре генә бар. Күрмәдеңмени, без килеп кергәч, чырае яшелле-зәңгәрле булды.

Ш ә һ и т. Дәвам ит, дәвам ит.

Р ә ф и с. Безне ул бусагасыннан да атлатып кертмәс иде. Ләкин Миләүшә бар. Рәхмәт анысына, Миләүшәне ярата, аның теләгенә каршы килми. Нишләсен мескен, түзәргә туры килә. Әмма чыдамлыгы озакка җитмәде. Менә бу – тавышның сәбәбе, Фәһим. Ә син дуслар дисең. (Шәһит каршысына килеп.) Кай арада үсеп киттең соң әле син, агай-эне? Кем соң син? Кешеләрнең язмышы белән уйнарлык булып кай арада җитештең?

Ш ә һ и т (урыныннан торып). Мин сезнең белән сөйләшергә теләмим, иптәш Хатипов, рәхим итеп бүлмәне бушатыгыз. Бүген минем хатынымның туган көне, гаепләү актын башка җиргә барып укыгыз.

Р ә ф и с. Утыр, җаным.

Ф ә һ и м. Егетләр, әгәр сез шулай дәвам итсәгез, мин кайтып китәм. Биш ел бергә кайнашып…

Ш ә һ и т. Син миннән һаман студент булуымны таләп итмисеңдер ич?

Пауза.

Ф ә һ и м. Юк, бераз кеше булсаң, зарар итмәс иде. Тегендә Миләүшә…

Ш ә һ и т. Анысы Миләүшә белән икебезнең эшебез.

Ф ә һ и м. Менә ничек: алайса, гафу ит.

Р ә ф и с (Фәһимгә). Алдыңмы кирәгеңне, битараф иптәш?

Ф ә һ и м. Нәрсә, шулай итеп таралышабызмыни?

Ш ә һ и т. Әйттем бит, мин сезне тоткарламыйм.

Ф ә һ и м. Әйе, кайчандыр биш дус идек. Дус булып калырга антлар итештек. Җыелышып фотога төштек.

Ш ә һ и т. Нәрсә сез һәрвакыт шул искереп беткән фото белән минем йөземә төртәсез! Рөхсәт итәм, минем белән Миләүшәне кисеп ыргыта аласыз.

Ф ә һ и м (гаҗәпләнеп). Нәрсәдер сизенә идем, ләкин бу чаклы булырсың дип кем уйлаган. Рәфис хаклы, күрәсең. Кисеп ташла инде алай булгач. Нурисламны кисеп ташлагансың да бугай. Әйдә, Рәфис.

Р ә ф и с. Тукта, бер сорауга җавап бирсен башта. Әһлиулла абзыйны таныдыңмы син? Кайда күргәнең бар иде? Бүгенге утырышыгыздамы? Нурислам ясаган портретка мондый кешеләр булмый дип бәя биргәндәме?

Ш ә һ и т. Кызыксынсагыз, протоколын барып укыгыз.

Ф ә һ и м. Протоколга язылмый торган нәрсәләр дә бар дөньяда. Миңа Нурислам Газизов комачаулый, ул үсеп китсә, мин нишләрмен, дип протоколга язып булмый.

Ш ә һ и т. Нурислам сез уйлаганча гений икән, генийларны таптап булмаганны яхшы беләсез. Тагын ниләр кызыксындыра? Бәлки, сез әле Шәһит үч саклый диярсез? Кайчандыр Нурислам Миләүшәгә гыйшык тотып йөргән бит. Миләүшәне Нурислам кызыксындырмаган, ул Шәһитне сайлаган.

Р ә ф и с. Боргаланма.

Ш ә һ и т (мыскыллы итеп). Эх, егетләр, нигә өзеп әйтмисез, нигә тегеләй-болай дигән булып сузасыз? Дуслар идек, студент еллары!.. Сезнеңчә булсын, әйе, танышлар идек. Әгәр сез минем өемә килеп, миңа пычрак сибәсез икән, мин дә сезгә турысын әйтәм. Уйнамаска икән, уйнамаска. Берегез, зур шагыйрь булам дип йөреп, ничә елга ун тиенлек дүрт китап чыгарды. Икенчегезнең язган музыкасы авыл көеннән ерак китмәгән. Исеме һаман яшь композиторлар исемлегендә. Өченчегез, әйтер сүзе булмагач, кайдадыр агач аяклы бер абзыйны тота да, солдат киеменә төреп, портрет яза. Герой итеп исбатларга тырыша. Әнә ул герой исереп балконда ята. Күргәзмәгә алып барып утыртыгыз. Өчесе дә шундый уңганнар. Исхаков алардан аерылган. Әйе, аерылган. Мин аны сездән яшермим дә. Әйе, минем исемем танылган, минем фикерем белән хисаплашалар. Көнләштерәме? Көнләшегез. Шартлагыз. Ләкин мине тынычлыкта калдырыгыз. Мин сезнең дуслыкка мохтаҗ түгел. Мин сезгә дуслык тәкъдим иткәнем юк. Сез аны үзегез теләнеп киләсез. Минем эшләремне тәнкыйтьлисез икән, әйдә рәхәтләнегез. Этнең айга карап өрүеннән айның чите кителеп төшкәне юк.

Р ә ф и с. Кабахәт кеше син, ә? Әйбәт бәя бирдең безнең иҗатка. Нәрсә беләсең соң син безнең иҗат турында? Ә Фәһим хакында әйткәннәрең өчен мин сине…

Ф ә һ и м. Кирәкми, Рәфис, нигә? Ярый, Шәһит, соңгарак калып булса да, күңелендәген ахырына кадәр әйтеп бетердең бугай. Нигә суынганыңны аңлый алмый идем. Син хаклы, без китәбез, анысы билгеле. Кабат килербезме, билгесез.

Ш ә һ и т. Килмәсәгез, ялынмам.

Ф ә һ и м. Миләүшә монда яши, шунысы читен булыр.

 

XVII КҮРЕНЕШ

 

Кунак бүлмәсе. Миләүшә өстәлгә капланып елый. Эльмира белән Саҗидә аны юатырга тырышалар. Саҗидә артыграк тырыша. Харис эшнең нәрсәдә икәнен төгәл белмәсә дә, Миләүшә елавының сәбәпчесе Шәһит икәнен төшенгән. Ләкин бу очракта ул нишләргә тиеш? Шуңа күрә бер Шәһит бүлмәсенә, бер кызына карап уйланып тора.

Э л ь м и р а. Тынычлан, Миләүшә. Нигә инде…

С а җ и д ә. Шәһитне дә әйтер идем, шундый көндә, кунаклар алдында, хатынын кешегә санамау…

Х а р и с (ниһаять, кычкырып). Миләүшә!

Миләүшә елавыннан туктый. Куркып әтисенә карый.

Ни булды?

С а җ и д ә. Бернәрсә дә булмады, Харис абый. Дөнья булгач, кашык-аяк шылтырамый булмый. Килешерләр.

Х а р и с (кискен). Синнән сорамыйлар, сеңелем. Нигә җылыйсың, Миләүшә?

М и л ә ү ш ә (күз яшьләрен сөртеп). Юк.

Х а р и с (ишекне барып тарта, ачылмагач, шакый). Кияү!

Җавап юк. Харис көчлерәк шакый.

М и л ә ү ш ә (Харис янына килеп). Әти, әти, кирәкми.

Х а р и с. Утыр урынында.

Шәһит бүлмәсенең ишеге ачыла. Рәфис белән Фәһим чыгалар.

Ш ә һ и т (үз бүлмәсеннән). Килмәсәгез, мин сезгә ялынмыйм. Эзегез булмасын! Каршындагы Харисны күреп туктап кала.

Х а р и с. Кемне куасың, кияү?!

Ш ә һ и т (усал). Борчылмагыз, сезне түгел, бабай.

Х а р и с (сабыр). Юк, мин борчылмыйм.

Ф ә һ и м. Без китәбез. Шәһит. Кызганыч, болай сөйләшү бүгенге көнгә туры килде. Гафу ит, Миләүшә, гафу итегез, Харис абзый.

Х а р и с. Туктагыз әле, егетләр, сез бит укыган, белемле кешеләр.

Р ә ф и с. Безгә хәзер китәргә кирәк, Харис абзый.

С а җ и д ә. Мыскыл итеп…

Р ә ф и с. Саҗидә!.. Миләүшә, гафу ит. Шулай булырга тиеш булган икән бу. Сау булыгыз.

Саҗидә, Рәфис, Эльмира, Фәһим чыгып китәләр.

Ш ә һ и т. Эзегез булмасын!

Тавышка балконнан Әһлиулла чыгып, балкон ишеге янына баса.

Х а р и с. Кияү, нишләвең бу?

Ш ә һ и т (зәһәр). Курыкма, кызыңа тимәдем.

Х а р и с. Алай сөйләшмә, кияү. Сиңа болай килешми.

Ш ә һ и т. Ничек килешкәнен үземә уйларга рөхсәт итегез. (Бүлмәсенә кереп китә.)

Миләүшә аның артыннан китә.

Ә һ л и у л л а. Харис туган…

Х а р и с. Син гаеп итмә инде. Әһлиулла, яшь чакта, үзең беләсең, була инде ул. Бер дә юкка кызып китәсең, иртәгесен ал да гөл була.

Ә һ л и у л л а. Киләсе түгел ие миңа. Туры килеп торуын әйт син аның.

Х а р и с. Син дә ачуны китереп утырма әле, пожалысты, хатын-кыз сүзе сөйләп. Гаеп бездә булса, китәрбез дә барырбыз. Син ни, мин ни.

Ә һ л и у л л а. Син – әтиләре. Уйламый-нитми укыган кешеләр янына килергә соң!

Х а р и с. Уймак кадәр стаканнан аракы эчеп дулашкач, төкерим мин аларның укуларына.

Ә һ л и у л л а. Син харап иттең. Мин, тинтәк, кыстаган саен, үз хәлемне үзем белмичә…

Х а р и с. Әйтеп торалар ич сиңа, синең, минем катышыбыз юк. Шул бүлмәдән талашып чыктылар.

Ә һ л и у л л а. Безгә килешәдә, боларга ни җитмәгән?

Х а р и с. Укыган саен күбрәк җитми ул. Бөтенесе күп белә.

Ә һ л и у л л а. Шул инде, шул: берсенең дә өстенә чыгарасы килми. Укымасаң да кыен. Яктырмый да ичмасам, җәйге төн булса…

Шәһит бүлмәсеннән Миләүшә чыга.

Х а р и с. Кияү чыкмыймыни?

М и л ә ү ш ә  (күңелсез). Юк.

Х а р и с. Әллә ояламы?

М и л ә ү ш ә. Белмим.

Харис Шәһит бүлмәсенә кереп китә. Әһлиулла алгы бүлмә ишеге янына барып баса.

М и л ә ү ш ә. Утырыгыз, абый.

Ә һ л и у л л а. Ярар, монда да яхшы.

Миләүшә өстәл янына утырып, вазадагы чәчәкләргә карап сүзсез кала.

Кызым, пристань еракмы моннан?

М и л ә ү ш ә (гамьсез). Ерак.

Ә һ л и у л л а. Трамвайлар йөри микән?

М и л ә ү ш ә. Хәзер кая барасыз? Йоклап китәрсез.

Ә һ л и у л л а. Әй, кызым, монда миңа түгел, иптәшләрегезгә дә урын юк, ахры. Кара син аның үч иткәндәй командировкага китүен. Нурисламны әйтәм.

М и л ә ү ш ә. Командировкада түгел ул.

Ә һ л и у л л а. Кайда соң?

М и л ә ү ш ә. Өеңдә.

Ә һ л и у л л а. Нигә соң алайса?..

М и л ә ү ш ә. Алдаштылар. Нурислам сезнең монда икәнегезне белми.

Ә һ л и у л л а. Аңламассың сезне. Нәрсә соң әле мин, ачуым да бер килмәгәе, адашкан бозау шикелле йөрим. Мин кешедән кимме? Япан кырда нимесне эзләп тапкан фронтовик, кулымда әдрис булып, чакырып торган көенә… Харис кордашка әйт, кызым, Әһлиулла абзый кунакка чакырды, диген. (Җилтерәтеп чыгып китә.)

Миләүшә урыныннан кузгалмый.

 

XVIII КҮРЕНЕШ

 

Шәһит бүлмәсе. Шәһит утырган, Харис басып тора.

Х а р и с. Дөнья булгач төрле хәлләр була, кияү. Барыбер болай холыксызлану килешми.

Ш ә һ и т. Ах, сез нәрсә аңлыйсыз соң?

Х а р и с. Аңлыйм, кияү. Синең чаклы ук булмаса да, күп әйберне аңлыйм. Ипине артыграк ашаган. Аңламаган кеше кулына хәзерге заманда колхоз ышанып тапшырмыйлар. Хәтереңне калдырган булсак, өзеп әйт. Мин справкага кул куйдырырга килгән кеше түгел, синең принимать иткәнеңне көтеп торырга.

Ш ә һ и т. Нигә дип сез?.. Сезнең биредә булган вакыйгага ни катнашыгыз бар?

Х а р и с. Катнашым шул – мин кунак. Талашыр өчен без киткәч тә өлгергән булыр идегез. Миләүшә җылый.

Ш ә һ и т. Аның өчен ул гаҗәп түгел.

Х а р и с. Мин үстергәндә җыламый иде.

Ш ә һ и т. Бабай, бүген минем кәефем юк. Йоклагыз, мораль өчен иртәгә көн бар.

Х а р и с. Йокларга дип килмәдем мин монда. Йокларга миңа гостиницада да урын бар. Кырык эшемне кырык җирдә калдырып, кызымның туган көненә килдем.

Ш ә һ и т. Килсәгез, бәйрәм итегез, мин комачауламыйм, квартира иркен.

Х а р и с. Эх, кияү, кияү! Акыллы кеше сүзе сөйләмисең. Квартираң бар, молодец. Квартирада кешесе булмагач, ни пычагыма ул!

Ш ә һ и т (ачуланып). Нәрсә кирәк соң миннән?

Х а р и с. Ачуланма, ачуланма, кирәкми, зинһар өчен. Әллә нишләгән син, кияү, әллә нишләгән, авылга кайтканда болай түгел идең. Нәрсә, әллә үпкәләп киттеңме, кунак итә алмадыммы?

Ш ә һ и т. Бурычымны түләүне таләп итмисездер бит?

Х а р и с (Шәһиткә беренче күргәндәгедәй карап тора). Син, энем, Миләүшә белән дә шулай сөйләшәсеңме? Яман бит бу болай булса, бәлки әле кулың белән дә орынасыңдыр. Мондый сүз әйткән кеше тегесен дә эшли ул. (Ишекне ачып.) Миләүшә, кер әле. Кер диләр сиңа. (Миләүшә кергәч.) Кыйныймы ул сине?

Ш ә һ и т. Сез ни сөйлисез?

Х а р и с. Әйт, кызым, кыйныймы?

М и л ә ү ш ә. Әти!.. Әти, әйдә, йоклагыз.

Х а р и с (кызып китеп). Юк, йокламыйм мин. Йокымны алдыгыз сез минем. Мин кешеләр алдында үзем белән түгел, сезнең белән мактанам. Сезне Алла итеп сөйлим, ә сез?.. Сез..

Ш ә һ и т (урыныннан тора. Куркуга төшкән). Бабай!

Х а р и с. Кит! Кит!.. Әһлиуллага җирәнеп каравыңны сизгәч тә күңелем шикләнгән иде. Кит! Беләсеңме кем син? Синең кебекләр аның алдында дүрт аяклап йөрергә, аның агач аягын үбәргә тиеш. Рәхмәт укый-укый үбәргә. Әһлиулла, Әһлиулла! (Кунак бүлмәсенә чыгып китә).

 

XIX КҮРЕНЕШ

 

Харис керә. Күзләре белән Әһлиулланы эзли. Таба алмагач, алгы бүлмәгә чыгып китә. Әйләнеп керә.

Х а р и с (үзе артыннан чыккан Миләүшәгә). Кая җибәрдең син аны?

М и л ә ү ш ә. Җибәрмәдем, үзе китте.

Х а р и с. Бик шәп булды. Рәхмәт сезгә. Син дә, кызым, барып чыккансың икән. Кеше кешедән бизә башлагач, хәерлегә түгел инде ул. Ярый, хушыгыз. (Китәргә җыена.)

М и л ә ү ш ә (юлына аркылы төшеп). Әти!

Х а р и с. Аптырама, әтиең югалмас.

М и л ә ү ш ә. Вакыт соң.

Х а р и с. Әһлиулла өчен иртәме? Чемоданны бушатып куй, иртәгә кереп алырмын.

Ашыгып чыгып китә. Миләүшә аны озатырга да чыга алмый. Шомлы тынлык, үз бүлмәсе ишеге төбендә Шәһит күренә.

М и л ә ү ш ә. Барысы да синеңчә булды, Шәһит. Без икәү генә калдык. Икәү генә. Син дә мин. Шатлан инде, нигә шатланмыйсың?

Өстәлгә каплана, өстәл өстендәге ваза, чәчәкләре белән бергә, идәнгә тәгәрәп төшә. Шәһит таралган чәчәкләрне җыеп вазага утырта да вазаны рояль өстенә куя. Миләүшә янына килә. Ничек сүз башларга белми басып тора.

Ш ә һ и т. Йә, җитте. Бабай бөтенләйгә үк киттемени?

М и л ә ү ш ә. Китте, китте, теләгеңә ирештең.

Ш ә һ и т (кискен). Тукта! Мин болай булуын теләмәгән идем. Гафу ит. Әтиең белән тупас сөйләштем бугай. Ләкин син минем хәлемнең нинди икәнен дә аңларга тиеш.

М и л ә ү ш ә. Нигә сине генә аңларга тиешләр? Нигә син үзең бүтәннәрне аңларга тиеш түгел?

Ш ә һ и т. Гафу үтендем бит инде.

М и л ә ү ш ә. Син һәрвакыт шулай, гафу үтенәсең.

Ш ә һ и т (кычкырып). Нишләргә кушасың тагын?

М и л ә ү ш ә. Кирәкми, кычкырма, кычкырма, Шәһит. Хәзер барыбер инде… Соң инде. Яраттым, нишләтим. Сихерләндем. Эгоист икәнеңне белә идем, барыбер яраттым. Мине яратучыларның мәхәббәте белән санашмый сиңа гына күңелемне салдым. Кай ягың белән ошагансыңдыр, белмим. Син үзеңне иҗат кешесе дисең, тик миңа да бит шулай итеп карыйлар. Мин дә иҗат итәргә тиештер бит?

Ш ә һ и т. Мин сиңа комачауламыйм.

М и л ә ү ш ә. Юк, юк, киресенчә. Кирәгеннән артык борчыласың. Хәтта безнең кулыбызга тотып сөярлек балабыз да юк. Никадәр дусларым бар иде, алар да әкренләп таралышып бетте. Аларны Ибраһим Гарәфиич кебек абзыйлар алыштырып бара.

Ш ә һ и т. Әгәр син Рәфиснең хатыны кебекләрне дус дип саныйсың икән, ялгышасың.

М и л ә ү ш ә. Әйе, әйе, Рафис үзе дә, Фәһим дә… Кем соң алар? Алардан сиңа ни файда? Ибраһим Гарәфиич икенче. Аның сүзе үтә. Аның күләгәсе зур.

Ш ә һ и т. Син Рәфисләр сүзен кабатлыйсың. Беләсең килсә, мин аларны шуның өчен чакырырга теләмәдем. Шуның өчен куып чыгардым.

М и л ә ү ш ә. Мине дә куып чыгар. Әгәр син аны эшләсәң, җиңелрәк булыр иде. Күпме түзәргә мөмкин? Кешеләрсез яши алмыйм мин. Шәһит. Кирәкми миңа алтын читлек, читлектәге кош бәхете кирәкми миңа!

Ш ә һ и т. Син ни сөйләгәнеңне үзең аңламыйсың.

М и л ә ү ш ә. Хәзер аңлыйм инде. Элегрәк аңламаганмын. Оят бит, кешеләр синең өеңне ташлап китә. Оят. Мин кешеләргә синең кебек карарга өйрәнә башлаганмын. Агач аяклы Әһлиулла абзыйны ияртеп әти килеп кергәч, күңелемнән әтине ачуланып куйдым.  Әһлиулла абзый чыгып киткәндә аны туктатырлык көч таба алмадым. Йә, әйт, кем мин хәзер?

Ш ә һ и т. Шәп! Минем турыда шулай уйлавыңны белми идем.

М и л ә ү ш ә. Алдашма, мин аны сиңа әйтә килдем. Нурисламга үч саклавыңны да әйтә идем. Беләсең, мин аның мәхәббәтен кабул итмәдем. Нигә һаман онытмыйсың? Кешенең юлына аркылы төшәрлек булып кай арада үсеп киттең соң әле син? Без бит әле яшьләр. Иҗатың беләнме? Шаккатырырлык әллә нәрсә иҗат иткәнең юк ич әле синең дә.

Ш ә һ и т. Булды, Миләүшә, монысы инде артык. Дөрес, синең туган көнең матур узмады. Бәлки, өлешчә мин дә гаеплемен. Нишлим, теләсәм дә мин Саҗидәләр дәрәҗәсенә төшә алмыйм. Сиңа да ярамый. Безнең җәмгыятьтә тоткан урыныбыз бар.

М и л ә ү ш ә. Мисал китерергә бер Саҗидә бар инде. Ул, ичмасам, Рәфисне чын күңеленнән ярата белә.

Ш ә һ и т. Мин яратмыйммы?

М и л ә ү ш ә. Мондый ярату буламыдыр, белмим. Күрәсең, була. Әйдә, хәерлегә булсын. Яши бирик. Нигә безгә дуслар, нигә кешеләр? Бер-беребезне яратышабыз, шул җиткән. Озакка барырмы ул мәхәббәт – анысын киләчәк күрсәтер. Шатлыгыбыз булса – икәү, кайгы килсә – икәү, япа-ялгыз. Кешеләр күрергә зарыксак – ресторанга. (Кинәт бер фикергә килеп, телефон трубкасын ала. Шылтырата.) Фәһим, синме? Миләүшә бу. Рәфисләр өйләренә кайтып киттеләрме? Сездә? Фәһим, каршы алыгыз, мин сезгә барам.

Ш ә һ и т (каушап калган). Миләүшә, нишләвең?

М и л ә ү ш ә. Минем егерме биш яшьлек вакытым тагын килмәячәк. Истә калырлык итеп, дусларым белән утырып калыйм.

Ш ә һ и т. Тилермә.

М и л ә ү ш ә. Хәзергедәй акыллы булганым юк иде әле.

Ш ә һ и т (Миләүшәнең кулларыннан тотып). Мин сине беркая да җибәрмим.

М и л ә ү ш ә (кулларын тартып ала). Кагылма, Шәһит, мине көтәләр. Әгәр син дә барырга теләсәң, адресларын телефоннан сорап белерсең. (Чыгып китә.)

Шәһит япа-ялгыз бүлмә уртасында басып кала.

Пәрдә.

Драма өч пәрдәдә, алты күренештә

Мәхәббәт ул үзе иске нәрсә,

Ләкин

Һәрбер йөрәк аны яңарта.

Һ.Такташ

КАТНАШУЧЫЛАР:

Ф ә н и я – урта мәктәпне тәмамлап, тормышка яңа гына аяк баскан 18 яшьлек кыз.

Х ә л и м – инженер-механик. Авыл хуҗалыгы институтын тәмамлагач, туган авылына кайткан, 26 яшьтә.

Ә м и н ә – зоотехник дипломының хуҗасы, 25 яшьтә.

В а х и т – Фәниянең классташы.

Н у р л и д ә – Фәниянең әнисе, 45 яшьтә.

Х ә й р е т д и н – авыл карты, 75 яшьтә.

Х ә й д ә р – комбайнчы егет. Хәлимнең тиңдәше.

М а л а й.

 

БЕРЕНЧЕ ПӘРДӘ

 

БЕРЕНЧЕ КҮРЕНЕШ

 

Өй арты. Канәфер куаклары. Куаклар эченәрәк кертеп эшләнгән утыргыч. Утыргыч өстендә, аякларын картларча бөкләп, Фәния утыра. Кич. Кайдадыр “Фазыл чишмәсе” көенә гармун моңлана. Фәния ул көйне йотылып-йотылып тыңлый. Аннан кушылып әкрен генә җырлый башлый.

Ф ә н и я. Чылтырап аккан чишмәгә

Суга дип килгән идем,

Тиз генә әйләнеп өйгә

Кайтырмын дигән идем.

Җыр артта дәвам итә.

Өздереп нигә карадың,

Ник тоттың чиләгемнән,

Суларым түгел, ялкыным

Түгелде йөрәгемнән.

Җыр әкренәя.

Нинди матур җыр!

Суларым түгел, ялкыным

Түгелде йөрәгемнән.

Суларым түгел, ялкыным

Түгелде йөрәгемнән…

(Шул сүзләрне кабатлый-кабатлый утыргычтан сикереп төшә, сабыйларча тилелек белән сикеренгәли, аннан бармакларын бөгеп саный башлый.) Егерме бише, егерме алтысы, егерме җидесе!! Ә-әни!.. Әнием! (Сикереп тора, коймага тотына.) Әни!..

Тәрәзә ачыла. Нурлидә күренә.

Н у р л и д ә. Нигә шулкадәр кычкырасың?

Ф ә н и я (бармакларын бөгеп санап). Әнием, карап тор, егерме бише, егерме алтысы, егерме җидесе! Аннан ул кайтып та җитә.

Н у р л и д ә. Кем?

Ф ә н и я. Әйтмим, әнием. Ялынып сорасаң да, әйтмим.

Н у р л и д ә. Кыланмыйча гына сөйләш.

Ф ә н и я. Бүген йә иртәгә кайтып җитә.

Н у р л и д ә. Әй тиле! Кер өйгә. Кайдан чыккан ул көн саен төн саклау? Кер!

Ф ә н и я. Кермим, әнием, мондый кичтә өйдә утырырга ярамый. (Кире урынына утыра.) Әни, ишетәсеңме, уйныйлар? Күрәсеңме, ай чыгып килә. Әнием, чык монда! Чык!

Н у р л и д ә. Унсигез яшькә җиттең, һаман акыл кереп бетми үзеңә.

Ф ә н и я. Мин җүләр, әйеме, әнием? (Такмаклап.) Мин җүләр, мин җүләр! Әнием, чык әйдә, кил, икәүләп җүләрләнәбез!

Кил, кил, кил,

Кил, иркәм, кил инде!

Кил, кил, кил,

Кил, иркәм, кил инде!

Кид, иркәм, кил инде,

Елмаеп көл инде,

Сагындым, бәгърем, сине!

Тәрәзә ябыла.

Һәй, үпкәләде дә.

Кил, иркәм, кил инде,

Елмаеп көл инде,

Сагындым, бәгърем, сине!

Яңадан утыргыч өстенә менеп чүгәли.Гармун уйнап Вахит үтеп бара. Фәния куаклар артына яшеренә. Вахит, Фәнияләр өе каршына килеп, тәрәзәгә карап тора. Аннан авыр сулап утыргычка утыра. Фәния, куаклар арасыннан чыгып, Вахитны утыргычтан этеп төшерә.

Ф ә н и я. Вахит килеп утырсын дип ясап куйган урындык юк монда.

В а х и т. Фәния?!

Ф ә н и я. Ә мин синең нишләп йөргәнеңне беләм, әйтимме?

В а х и т. Фәния…

Ф ә н и я. Өегездән гармуныңны күтәреп чыктың да урамның теге башында сыздырып җибәрдең. Янәсе, Фәния ишетсен дә йөгереп килсен. Мин бармагач, үзең килдең. Ә ник килгәнеңне әйтимме? Миңа мәхәббәтеңне аңлатырга. Йә, әйт, дөрес түгелме?

В а х и т (уңайсызланып). Дөрес.

Ф ә н и я. Менә күрдеңме? Сөйкемле сөягем бар минем. Йә, аңлат инде мәхәббәтеңне?

В а х и т. Син һәрвакыт шаяртасың. Гел уенга гына борып алып китәсең.

Ф ә н и я. Сөйләшсәң, Вахит, үпкәләмичә генә сөйләш. Һай, тәрәзә янында нинди сүзләр сөйләшеп торабыз. Әни ишетсә, икебезнең дә кирәкне бирер. Әйдә тегендәрәк. Алып бар утыргычны.

Вахит утыргычны ала. Читкәрәк илтеп куя. Фәния утыра.

Вахит, теге көйне уйна әле. Тик әкрен генә. Йә инде…

Вахит уйный. Фәния җырлый.

Инешкә төшкән сукмакның

Читләре үлән генә.

Вәгъдәм бар сиңа, белмәсен

Тик күрше-күлән генә.

Матур көй, әйеме, Вахит? Яратам мин бу көйне. Си дә яратасың, әйеме? Кил, Вахит, син дә утыр. Күңел иркен булса, урын табыла, әйеме, Вахит? Гармунчы кешедән дә бәхетле кеше юктыр бу дөньяда. Вахит, мине дә өйрәт әле. Мең-мең рәхмәтләр укыр идем. Бер рәхмәт мең бәладән коткара, диләр бит.

В а х и т. Хәзер соң инде. Аны кечкенәдән өйрәнергә кирәк.

Ф ә н и я. Өйрәнмәс дисеңме? Бир әле гармуныңны! (Вахиттан гармунын ала да уйнап карый; көй чыгара алмагач, туктый.) Булмый икән. (Вахитның сокланып каравын сизеп.) Вахит, нигә алай карыйсың?

В а х и т. Син, Фәния, дөрес әйттең. Мин сине эзләп йөрим. Көндезләрен дә, кичләрен дә – һәрвакыт сине эзлим. Син үзең якында гына, үзең еракта.

Ф ә н и я. Кызык итеп сөйлисең син, әйеме, Вахит? Үзе якында, үзе еракта… Дөнья күргән кешеләр кебек.

В а х и т. Нигә, күрмәгәнмени? Безгә унсигез яшь. Унсигез яшендә минем әти кулакларга каршы сугышкан.

Ф ә н и я. Әтиең бит ул, син түгел…

В а х и т. Безгә дә җитдирәк булырга вакыт инде.

Ф ә н и я. Ә-ә-ә, онытып җибәргәнмен. Син һәрвакыт җитди булырга яратасың бит. Әле дә хәтеремдә, бишенче класста микән, алтынчыда бугай, син, Павел Корчагин кебек буласы килә, дигән идең. Тәки була алмадың бит, ә? Унбер классны бетердең дә комбайнчы ярдәмчесе булдың да куйдың. Һе, шул да булдымы егет эше?! Менә апаңнан өйрән син. Чебиләр үстерәм.

В а х и т (елмаеп). Әкәмәт син, Фәния!

Ф ә н и я. Нигә, мактанырга хакым юкмы әллә? Инкубатор чебиен үстереп кара әле син. Алар синең белән минем кебек кенә түгел. Син аннан хәзер елап качасың.

В а х и т (елмаеп). Мин аны әйтмим.

Ф ә н и я. Ә нәрсәне әйтәсең?

В а х и т. Болай гына.

Ф ә н и я. Хәйретдин бабай әйтә, сүзләрен өзеп сөйләгән кешеләрне яратам, ди.

В а х и т. Ни әйтергә теләгәнемне беләсең ич инде…

Ф ә н и я (кинәт җитдиләнеп). Вахит, син, безгә унсигез яшь, дидең. Бу чыннан да күп бит, ә? Без синең белән картаябыз икән бит инде. Егерме, егерме биш булыр, аннан нишләрбез? Беләсеңме, Вахит, мин үземнең илле яшьлек вакытымны күрәсем килә. Ул вакытта безнең авыл нинди булыр икән? Мин һаман да чебиләр үстерермен микән? Юк, мин югары белемле инженер булырмын. Сиңа көлкеме, Вахит?

В а х и т. Нигә көлке булсын?

Ф ә н и я. Әллә нәрсәләр сөйлим ич. Син башка сүз көтеп утырасың. Көтмә, Вахит. Әйтмим мин аны сиңа. Чынлап.

В а х и т. Мин барыбер ышанмыйм.

Ф ә н и я. Анысы синең эш. Вахит, син акыллы, җитди кеше. Ләкин мин башка кешене яратам.

Пауза.

В а х и т. Кемне?

Ф ә н и я. Хәлим абыйны.

В а х и т. Бу шаяртуың, Фәния, бөтенләй урынсыз.

Ф ә н и я. Әгәр шаяртмасам?

В а х и т. Соң… соң, Хәлим абый бит… Ә Әминә апа?

Ф ә н и я. Нәрсә Әминә апа?

В а х и т. Әминә апа белән алар хат алышып торалар бит. Мин беләм.

Ф ә н и я. Ялганлама.

В а х и т. Алар Казанда танышканнар.

Ф ә н и я. Ничек танышканнар?

В а х и т. Ничек икәнен белмим. Беркөн Әминә апаның авылдаш егете әйтте. Хәлим абый аңа хатлар язып тора икән.

Ф ә н и я. Көнләштерергә уйлама. Барыбер булдыра алмыйсың. Хәлим абый үзе дә мин яратканны белә. Мин булганда, нишләп Әминә апа белән танышсын ди ул.

Пауза.

В а х и т. Нишләп соң, алайса, монда утырасың? Хәлим абый кайтты ич.

Ф ә н и я. Кайтты? Кайчан?

В а х и т. Мин килгәндә, өйләренә кереп бара иде. (Гармунын каты итеп тартып уйнап чыгып китә.)

Ф ә н и я. Вахит, Вахит, тукта әле… Хәлим абый кайткан! (Кинәт исенә килеп.) Ай, нишләвем бу? (Уйланып тора.)

Нурлидә чыга. Кулында Фәниянең пальтосы.

Н у р л и д ә. Фәния!

Фәния куркып китә.

Туңып үләсең бит, төн сакчысы. Мә, өстеңә ки.

Ф ә н и я (йөгереп килеп, әнисен кочып әйләндерә). Әнием, әнием!

Н у р л и д ә. Тукта, нишләвең бу?

Ф ә н и я. Әнием, Хәлим абый кайткан!

Н у р л и д ә. Кайтса ни?

Ф ә н и я. Эх, әнием, мин сиңа әйттем ич. Кайткан бит! Яңа гына кайтып төшкән. Әнием, мин хәзер кайтам.

Н у р л и д ә. Кая барасың?

Ф ә н и я. Хәлим абыйларга.

Н у р л и д ә. Нишлисең анда?

Ф ә н и я. Күрешергә, хәлең белергә.

Н у р л и д ә. Кеше юлдан арып кайткандыр. Күрешер өчен иртәгә дә көн бетмәгән.

Ф ә н и я. Тәрәзәдән генә карап киләм. (Йөгереп чыгып китә.)

Хәйретдин керә.

Х ә й р е т д и н (Нурлидәгә). Кая чаба тагын?

Н у р л и д ә. Хәтимә малае кайткан. Шуларга китте. Үлеп тора шул Хәлим абый дип. Бертуган абыйсы диярсең.

Х ә й р е т д и н. Һе… Ай-һай, әтчәйни кыз үстерәбез, Нурлидә килен. Хәерлегә генә булсын. Тәүфыйгы булсын инде.

Н у р л и д ә. Тәүфыйклы булмый нишләсен ул, минем сүземнән чыкмый…

Х ә й р е т д и н. Кем белә бит. Бишектә чагында шулай булгандыр да, хәзер синең сүзең белән генә яши алмый шул инде ул. Үзендә тәүфыйк булсын. Без аның белән кайчак серләшеп утырабыз. Күрсәң, көнләшеп туймассың. Су алып кайта да чәй куеп җибәрә. Мең төрле сораулар биреп аптырата. Нигә, Хәйретдин бабай, болай? Нигә тегеләй? Җавап биреп кенә өлгер. Үсә торган чагы шул. Канат кагынып очарга әзерләнгән чагы.

Н у р л и д ә. Очар, Хәйретдин абзый, очар, күрми дә калырбыз әле.

Х ә й р е т д и н. Ничек очар бит, Нурлидә килен, кай якка очар.

Н у р л и д ә. Башка кайгың булмаса, борчылма, Хәйретдин абзый.

Х ә й р е т д и н. Борчылма, дисеңме? Әле менә Минһаҗ янына кергән идем дә, бераз телгә килеп алдык. Хәзерге яшьләрне яманлый. Ә мин мактыйм. Эшли дә беләләр, яратыша да беләләр, дим. Минһаҗ әйтә, ашыкма әле, кордаш, ди. Эшли белүләренә сүзем юк, җир җимерәләр. Ә тормыш итүләренең рәте-чираты юк, ди. Бәхәсләштек, бәхәсләштек, тәки очына чыга алмадык.

Н у р л и д ә. Картлык көнегездә башка сөйләшер сүз тапмагансыз икән.

Х ә й р е т д и н. Тукта әле син, Нурлидә килен. Көләргә ашыкма. Үзең беләсең, Минһаҗ кордашның сүзе дә, бер уйласаң, ниерәк шул. Ике малай үстерде. Хәкимҗанына сүз әйтеп булмый. Җәмәгате белән матур яшиләр. Сәлихҗаны эчне пошыра. Кичә хат килгән, икенче хатынын да аерган. Менә бит. Үзе болай азган-тузган да түгел кебек иде. Минһаҗга аны ишетү җиңелме? Менә нигә алай ул? Ярый инде, безнең заманда көчләп өйләндерәләр, көчләп кияүгә бирәләр иде. Хәзер бит алай түгел. Хәзер бит әйтәләр, сөйгәнеңне ал, сөйгәнеңә бар, диләр. Рәхәтләнеп яшәгез, диләр. Минһаҗ әйтә, заманасы бик әйбәткә китте, яшьләрне шул боза, ди.

Н у р л и д ә. Әйбәтлектән кеше бозыламыни?

Х ә й р е т д и н. Мин дә шулай дидем диюен. Тик барыбер эч пошып китте. Минһаҗ яныннан чыккач, чишмә буйларын урап уйланып йөрдем. Шунда бер егет белән кызның сөйләшкәннәре колагыма чалынды. Сүзләренең мәгънәсе юк, Нурлидә килен. Мәгънәсез сүзләр сөйләшәләр.

Н у р л и д ә (көлеп). Китсәнә, Хәйретдин абзый, килешмәгәнне… сүз тыңлап…

Х ә й р е т д и н. Килешә торган нәрсә түгел, билгеле. Туры килүен генә әйтәм. Шунда менә синең кызың исемә төште. Куркыбрак киттем.

Н у р л и д ә (көлеп). Һи, Хәйретдин абзый, кирәкмәгәнне уйлап йөргәнче, өеңә кайт та тынычлап йокла.

Х ә й р е т д и н. Һе-һе-һе. Тынычлап йокла, имеш. Минем йоклыйсы көннәрем алда. Миңа чирек сәгать күз йомып алсам, шул җиткән. Әнә, Нәфисә җиңгәң дүртенче елын йоклый. Бераз ашыкты шул, мәрхүмә. Җир өстен күреп калырга кирәк, Нурлидә килен. Мин йөрим әле. Дөньяны карап йөрим. Дус-ишләр янына кереп хәлләрен белешеп чыгыйм. Минһаҗның аягы сызлабрак тора әле. Хәерлегә генә булсын. Ярый, хуш иттек, Нурлидә килен.

Н у р л и д ә. Хуш, хуш. (Кулындагы пальтосына карап, Фәния киткән якка бара башлый. Ләкин тукталып нәрсәдер уйлана да кереп китә.)

Пауза. Урамнан Әминә белән Хәйдәр килә.

Х ә й д ә р. Тукта инде, слушай, әллә кем булма. Зоотехник дигәч тә, без дә төшеп калганнардан түгел.

Ә м и н ә. Нәрсә кирәк сезгә?

Х ә й д ә р. Йә инде, әллә кем булып, сез дигән булма. Син дә авыл кызы бит. Кем икәнеңне беләбез. Шәһәрдә укып кайттым дигәч тә…

Ә м и н ә. Барыгыз, кайтып йоклагыз.

Х ә й д ә р. Бик йоклар идем, синең аяк тавышың йокларга мишәйт итә. Үкчәле туфлиең белән йөрәккә басып йөрисең.

Ә м и н ә. Ничек, ничек? Кара нинди матур итеп сөйли беләсез икән сез!

Х ә й д ә р. Как же. Комбайнер дигәч тә, без дә культурный.

Ә м и н ә. Ярый, җибәрегез инде, соңга калам.

Х ә й д ә р. Курыкма, авылыгызга үзем илтеп куярмын. Әниеңә, минем белән булды, диярмен.

Ә м и н ә. Әйтегез әле, нәрсә кирәк соң сезгә?

Х ә й д ә р. Әйтегез дип, әйтәм, нигә… Яратам, слушай. Ышанмыйсыңмы? Валлаһи менә!

Ә м и н ә. Нишләп болай кинәт кенә ярата башладыгыз соң әле?

Х ә й д ә р. Кинәт кенә түгел, слушай, син кайтканнан бирле. Матур бит син, каһәр! Коеп куйган кебек. Любой егетне аякта егарлык. Шушы яшькә җитеп, яратканым юк ие, сине күрүем булды, беттем.

Ә м и н ә. Йә, ярый, хушыгыз.

Х ә й д ә р. Тукта инде, слушай. Сөйләшик инде. Мин бит өйләнергә исәпләп йөрим, чык син миңа кияүгә. Чык, слушай, үкенмәссең. Әллә тиң түгел дисеңме? Миңа үзем кебек укыган кеше кирәк, дисеңме? Курыкма. Укымасам да, кешедән ким яшәмим мин. Минем өй авылда бер.

Ә м и н ә. Ярый, мин уйлармын. Тик бүген җибәр.

Х ә й д ә р. Ну, слушай, син уйлаганны көтсәң, болай да утызга җитеп киләм инде. Әйдә, сразы безгә китәбез. Курыкма, синең чүпрәк-чапракларыңны иртәгә дә алып кайтып була.

Ә м и н ә. Сез, ахры, яхшылап әйткәнне аңламыйсыз?

Х ә й д ә р. Нишләп аңламаска? Аңлыйм… Ну ярый, чурт с ним, уйла.

Ә м и н ә. Кая барасың?

Х ә й д ә р. Озатам. Укымасак та, аның тәртибен беләбез без.

Ә м и н ә. Мин үзем генә кайтам.

Х ә й д ә р. Кара әле, слушай, әйдә минем мотоцикл белән. Бу караңгыда сезнең авылга хәтле ике чакрым, үзеңә генә куркыныч. Әйдә.

Ә м и н ә. Икенче вакытта.

Х ә й д ә р. Кайчан?

Ә м и н ә. Бер җае чыгар әле.

Х ә й д ә р. Ну, слушай, җай чыкканны көтсәң…

Ә м и н ә. Уф! Нинди кеше соң син?

Х ә й д ә р. Минме? (Кочаклап ала.)

Ә м и н ә. Алыгыз кулыгызны!

Х ә й д ә р. Алмасам, нишләтәсең?

Ә м и н ә (тартылып ычкына). Китегез хәзер үк, кычкырам.

Х ә й д ә р. Булды, булды. Шаярганны аңла инде. Ну, пока, иртәгә көт, яме? (Китә.)

Ә м и н ә. Тәрбиясез!

Хәлим күренә. Шәһәрчә спай киенгән. Ул каядыр ашыга. Аның артыннан, аяк очларына гына басып, Фәния килә. Хәлим Әминә белән очраша.

Х ә л и м. Әминә?!

Ә м и н ә. Хәлим! Тукта әле, тукта, күземә ялгыш күренәсеңме соң? Ой! Тукта! Ничек болай?

Х ә л и м. Менә шулай. Кайттым.

Ә м и н ә. Көтмәгәндә. Менә бәхет! Мин тагын авылыбызга кайтырга җыенып йөрим. (Хәлимгә текәлеп карап тора.) Нигә бер сүз дә әйтмисең?

Х ә л и м. Каушап калдым ич. Сине очратырмын дип уйламаган идем. Кайтып кердем дә авылны күрергә дип чыккан идем. Ә син мине көтеп торасың икән.

Ә м и н ә. Көтеп тормасам, нишләр идең, эзләп барыр идеңме?

Х ә л и м. Тукта әле, нигә без урам уртасында басып торабыз? Утырыйк.

Ә м и н ә. Мин соңга калам.

Х ә л и м. Кайтып-килеп эшлисеңмени? Алай читен ич. Көн саен ике чакрым ара үтәсе.

Ә м и н ә. Башыңа төшкәч, нишлисең.

Х ә л и м. Йә, утырыйк әле. Бүгенге төн безнеке.

Утыралар. Пауза. Фәния аларга таба ташлана. Ләкин, кинәт туктап, капкага таба чигенә. Өй артындагы рәшәткәгә тотынып күзәтә.

Ә м и н ә (Хәлимнең күзләренә карап). Сагындырдың.

Х ә л и м. Бикме?

Ә м и н ә. Бик. Син сагындыңмы?

Х ә л и м. Сагындым.

Ә м и н ә. Алдашасың ич.

Х ә л и м. Ничек алдашам?

Ә м и н ә. Алдашасың. Югыйсә… (Иркәләнеп Хәлимнең кочагына сыена.)

Фәния, йөзен кулы белән каплап, кереп китә. Капка ябылган тавышка Хәлим белән Әминә караналар.

Кемдер бар.

Х ә л и м. Фәния кайткандыр.

Ә м и н ә. Кайдан?

Х ә л и м. Дөньяда болай утыручылар синең белән без генә түгел ич. Мин кайтканны белмидер әле. Югыйсә, без болай утыра алмас идек.

Ә м и н ә. Нигә?

Х ә л и м. Мине күрсәме? Хәлим абый, ничек кайттың? Ничек укыдың? Ничә бишлең бар, дип сорашып, җанга тия башлый ул. Әкәмәт кызый. Яратам үзен. Шуның кебек сеңелем булмаган бит…

Ә м и н ә. Хәлим, мин үзгәргәнме?

Х ә л и м. Сизелми кебек.

Ә м и н ә. Үзгәрдем. Бик нык үзгәрдем. Картайдым, ямьсезләндем, тупасландым. Хәзер көзгегә карарга да куркам.

Х ә л и м (Әминәнең йөзенә карап). Элекке кебек үк.

Ә м и н ә. Ә син аз гына да үзгәрмәгәнсең. Һаман да шул коры. Язган хатларың искә төшә дә, көләсем килеп китә.

Х ә л и м. Нигә?

Ә м и н ә. “Сәлам Казаннан. Исән-сау. Зачетларны уңышлы бирдем”. Ә сөю, мәхәббәт турында ләм-мим. Әйтерсең лә мин сиңа чит кеше.

Х ә л и м. Син беләсең ич инде.

Ә м и н ә. Беләм шул, Хәлимем. Шуңа үпкәләмим дә. Әле дә хәтеремдә, син мине туган көнем белән котлап шигырь язып биргән идең.

Географлар, нигә алдашасыз,

Кара диңгез берәү генә, дисез.

Кара диңгез өчәү. Ышанмасагыз,

Килегез дә Әминәнең

Күзләренә карап китегез.

(Көлә.) Ничек яза алдың икән син аны? Хәлим…

Х ә л и м. Нәрсә, Әминә?

Ә м и н ә. Яратасыңмы?

Х ә л и м. Беләсең ич инде.

Ә м и н ә. Ә син кабатла.

Х ә л и м. Яратам.

Ә м и н ә. Тагын?

Х ә л и м. Яратам.

Ә м и н ә. Тагын?

Х ә л и м. Күпкә китә бит инде.

Ә м и н ә (канәгатьләнеп көлә). Ә син санап барма. Мин синнән ул сүзне гел ишетеп торасым килә… Хәлим, әйдә безнең авылга.

Х ә л и м. Ә нигә сезнең авылга?

Ә м и н ә. Шулай. Мактана аласың. Мин генә түгел, минем әни дә сине көтә. Ул бөтенесен дә белә. Мин аңа сөйләдем. Хәлим кайту белән өйләнешәбез, дидем. Әни инде туйга да әзерләнә башлады.

Х ә л и м. Туйга?!

Ә м и н ә. Әллә вәгъдәңне оныттыңмы?

Х ә л и м. Бүген соң инде, Әминәкәй. Кияү булгач, әдәплерәк булырга кирәк. Иртәгә иркенләп барырмын. (Көлеп.) Киенеп, ясанып. Йә, сөйлә, үзеңнең эшләр ничек?

Ә м и н ә. Нинди эшләр?

Х ә л и м. Зоотехникның нинди эшләре барын син яхшырак беләсең инде.

Ә м и н ә. Аны әйтәсең икән. Начар.

Х ә л и м. Ничек начар?

Ә м и н ә. Шулай. Көнозын тирес, пычрак арасында сыер савучылар, көтүчеләр, чебеш үстерүчеләр белән талашып йөри-йөри ардым.

Х ә л и м. Баштарак, өйрәнгәнче, шулай була торгандыр инде ул. Зарар юк, өйрәнерсең. Без монда икәүләп җир җимертербез. Мин сезнең фермаларны механикалаштырып бирермен. Син фән буенча…

Ә м и н ә. Хәлим, кирәкми.

Х ә л и м. Нәрсә кирәкми?

Ә м и н ә. Очрашуның беренче сәгатендә үк андый сүзләр нәрсәгә? Минем сиңа карап торасым килә. Син кайттың, миңа шул җиткән. (Хәлимгә сыена.) Бүген өйгә кайтырга соңга калгач, курыккан идем. Соңлавым шатлыкка булган, югыйсә сине тагын бер көн күрә алмыйча интеккән булыр идем. (Иркәләнеп.) Сине яратканыма үкенә башладым инде. Көтәргә дә көтәргә. Көтә-көтә картаеп беттем… Хәлим, әйдә чишмә буена. Син кайткач, шунда утырып сөйләшербез дип, мин анда бер урын сайлап куйдым. (Хәлимне тартып торгыза, кочагына ташлана.) Хәлим! Хәлимем! Син минем ничек шатланганымны белсәң иде. Эх, Хәлим! (Хәлимнең кулыннан тотып.) Әйдә, Хәлим төн буе йөрибез! Бүген мин сине беркая да җибәрмим. Әйдә! (Хәлимне җитәкләп алып чыгып китә.)

Пауза. Капкадан Фәния атылып чыга. Әминә белән Хәлимнең киткәннәрен күреп, туктап кала. Аннан алар артыннан йөгермәкче була. Тагын туктый.

Ф ә н и я. “Син сагындыңмы?” – “Бик!..” Юк!.. Кирәкми!..

Х ә й р е т д и н (үтеп бара). Ни булды, кызым?

Ф ә н и я. Бабай!..

Х ә й р е т д и н. Чү, чү… Нигә кычкырасың?

Ф ә н и я. Синең кычкырган чагың булмадымыни, бабай?!

Х ә й р е т д и н. Кычкырганым бар, кызым. Тик кычкыруның төрлесе була бит.

Ф ә н и я. Эх, бабай!

ИКЕНЧЕ КҮРЕНЕШ

Беренче күренештәге декорация. Кич. Фәния эш киеменнән эштән кайтып килә. Хәлим керә. Ул, әкрен генә килеп, Фәниянең күзләрен каплый. Фәния аптырап туктап кала.

Ф ә н и я (дорфа). Кем ул? (Тартыла.)

Х ә л и м (тавышын үзгәртеп). Мин бу…

Фәния Хәлимнең тавышын танып, кинәт тартылып ычкына. Куркынып, каушап, Хәлимгә карап тора. Хәлим рәхәтләнеп көлә.

Нигә курыктың, күрше кызы Фәния? Мин бу. Барыбер очраттым бит үзеңне. Миннән качып котыла алмассың. Бүген өегезгә кергән идем. Син юк. Нурлидә апа әйтә, эшкә китте, ди. Ай-яй, бик эшчән булып киткәнсең. Йә, күрешик. Исәнме, дус!

Ф ә н и я (каушавы бетмәгән). Исәнмесез…

Х ә л и м. Ә нигә алай салкын гына исәнләшәсең? Мин тагын, юләр, әллә ниләр хыялланып йөрим. Фәния күрә дә кочагыма ташлана инде, дип көтәм. Тукта әле, дәү кыз булгансың бит син. Кыш көне бәләкәй генә идең ич. Миннән рөхсәт сорамыйча, болай үсеп китүеңә ризалыгым юк.

Ф ә н и я (ни әйтергә белмәгәннән). Бөтенләйгә… укып бетереп кайттыгызмы, Хәлим абый?

Х ә л и м. Билгеле. Әле ярый кайтып җиткәнмен, югыйсә, мин кайтканчы кияүгә чыгып куйган булсаң, болай сокланып карый да алмас идем. Тфү-тфү, күз тимәсен.

Ф ә н и я. Колхозда эшләргә кайттыгызмы?

Х ә л и м. Кая барыйм ди, авыл хуҗалыгы институтын бетереп, аптекада дару сатып ятмам бит инде. Әйе, күрше кызы, Хәлим абыең хәзер инженер-механик. Ә нигә син болай күңелсез? Әллә минем кайтканымны ошатып бетермисеңме?

Ф ә н и я. Күңелсез түгел ич.

Х ә л и м. Күреп торам. Күзләрең моңсу. Әллә сөйгән ярың ташлап киттеме? Әйт, кем ул? Фәнияне ташлап китәргә рөхсәтем юк. Минем күршем Фәния бөтен авылга бер генә ул.

Фәния, Фәния, димәгез,

Фәниягә тимәгез!

Фәниягә тигән кеше

Рәхәт күрер димәгез.

Ф ә н и я. Сез бик шаянланып кайткансыз, Хәлим абый.

Х ә л и м. Ә нигә? Мин һәрвакыт шундый. Ах, курнос борын, үзең кем соң? Үзең бит әле кайчан гына, койма башына менеп, узган-барган чагымда: “Хәлим абый, Хәлим абый”, – дип мине үртәп кала идең. Хәзер ул җитдиләнгән, үсеп киткән, имеш. Әллә кем булган. Ничә яшь инде сиңа? Тәк… Унөч, ундүрт. Кара, унсигез була икән ич. Менә сиңа мә! Чынлап та, синең белән шаярырга ярамый икән шул. Өлгергәнлек аттестатың да бардыр инде. Бармы?

Ф ә н и я. Бар.

Х ә л и м. Документларыңны җибәрдеңме әле?

Ф ә н и я. Кая?

Х ә л и м. Институтка.

Ф ә н и я. Институтка укырга керү өчен ике ел эшләргә кирәк.

Х ә л и м. Нурлидә ападан сораштым. Чебиләр үстерәсең икән. Үзеңне мактыйлар икән. Молодец, минем күрше булсын да, сынатсын, имеш! Чебиләрең хәзер тавык булгандыр инде.

Ф ә н и я. Бүген соңгыларын тапшырдым.

Х ә л и м. Инде нишләргә уйлыйсың?

Ф ә н и я. Белмим.

Х ә л и м. Безгә киләсеңме? Бригадага. Идарәдә сөйләшеп утырдылар, кыр станына аш пешерүче кирәк, диделәр. Кил безгә, мин сине өрмәгән җиргә дә утыртмам. Котлый аласың. Мин бит начальник. Әйе, әйе. Колхозда нинди тимер-томыр бар, бөтенесе миңа буйсынган. Шушы көннәрдә уракка чыгабыз. Нинди бәхет, ә, күрше кызы? Йә, килештекме?

Ф ә н и я. Юк.

Х ә л и м. Ни өчен?

Ф ә н и я. Мин аш пешерүче түгел.

Х ә л и м. Булырсың.

Ф ә н и я. Мин мәктәптә комбайн өйрәндем.

Х ә л и м. Шулаймыни?! Кечкенәдән үк малайлар кебек машиналар тирәсендә чуалырга ярата идең шул. Комбайнга ал дисеңмени? Алырбыз. Тик баштарак аш пешерергә туры килер. Аннан комбайнга. Аннан укырга. Шулай ярыймы?

Ф ә н и я. Белмим.

Х ә л и м. Ә син бел. Белми яшәү килешми. Йә, киләсеңме?

Ф ә н и я. Белмим.

Х ә л и м. Булды, килештек. Бернинди дә белмим юк. Мин председательгә әйтермен, аш пешерүченең менә дигәнен таптым, диярмен. Билгеле, Фәния булсын да минем сүзне тыңламасын. (Сәгатенә карап.) Фәниякәй, соңга калам бит мин.

Ф ә н и я. Кая ашыгасыз, Хәлим абый?

Х ә л и м. Өйгә. Иртән чыгып киткәннән кайтканым юк. Ашап алырга кирәк тә, аннан…

Ф ә н и я. Аннан кая?

Х ә л и м. Әйтмим.

Ф ә н и я. Шәпкә авылынамы?

Х ә л и м. Кайдан белдең?

Ф ә н и я. Хәлим абый, сез аны бик яратасызмы?

Х ә л и м. Кемне?

Ф ә н и я. Әминә апаны.

Х ә л и м. Оһо, әнә син нәрсә беләсең икән!

Ф ә н и я. Яратасызмы?

Х ә л и м. Син сорау аласың түгелме соң?

Ф ә н и я. Әйтегез, Хәлим абый!

Х ә л и м. Синеңчә, ничек соң?

Тәрәзә ачыла.

Н у р л и д ә. Фәния, кайттыңмы?

Ф ә н и я. Әйе, әни.

Н у р л и д ә. Әйдә, кер инде, хәзер аш әзерлим.

Х ә л и м. Хәерле кич, Нурлидә апа!

Н у р л и д ә. Ә, Хәлим, син дә андамыни? Әйтәм аны, дөньясын оныткан.

Х ә л и м. Күптән очрашкан юк бит. Сөйләшеп туеп булмый.

Н у р л и д ә. Сөйлисе дә юк инде. Шунда үзең белән Казанга алып китмәдең. Тик Хәлим абый дип артыңнан ияреп йөрсен иде. Эшең әйбәт булдымы, кызым?

Х ә л и м. Соңгыларын тапшырдым, ди.

Н у р л и д ә. Бик әйбәт, озаклама. кызым. Вакытында ашап-эчргә кирәк.

Тәрәзә ябыла.

Ф ә н и я. Хәзер, әнием.

Х ә л и м. Ашарга дигәч, ашарга, Фәния, шагом марш!

Ф ә н и я. Хәлим абый, сез җавап бирмәдегез.

Х ә л и м. Әйтмим, үзең шаярып сөйләшкәнне дә яратмыйсың.

Ф ә н и я. Ә сез шаяртмыйча әйтегез.

Х ә л и м. Шаяртмыйчамы? Нигә кирәк ул сиңа?

Ф ә н и я. Кирәк. Беләсем килә.

Х ә л и м. Яратсам, ни әйтерсең?

Ф ә н и я. Сез аның белән кайчан таныштыгыз?

Х ә л и м. Кайчан икән соң? Ике еллап бардыр.

Ф ә н и я. Ә миңа әйтмәдегез.

Х ә л и м. Әйткәнем булмадымыни? Менә син, ә! Ничек әйтмәдем икән? Хәер, җае туры килмәгәндер. Үзең дә сорашмадың. Син ничек соң? Кайсы егетнең башын әйләндерәсең?

Вахит керә. Хәлим кинаяле итеп Фәниягә карый.

В а х и т. Хәерле кич, Хәлим абый.

Х ә л и м (кабаланып). Бетте баш. Эләктем. Менә телеңә салынып утырсаң. Качам, Вахит, гафу ит. (Чыгып китә.)

Ф ә н и я. Нигә килдең?

В а х и т. Килергә уйламаган идем, Хәлим абый белән утырганыңны күргәч… Фәния, алай эшләмә…

Ф ә н и я. Син нәрсә, сөенергә, сүзләреңнең дөреслеген тикшерергә килдеңме? Ишет, алайса, әйе, син хаклы. Алар хат язышып торганнар. Кичә очрашканнарын үз күзләрем белән күрдем. Ләкин минем мәхәббәтем көчлерәк.

В а х и т. Шуннан? (Пауза.) Хәлим абыйны Әминә ападан тартып алам дисеңме?

Ф ә н и я. Мин алай димәдем.

В а х и т. Нишләргә телисең соң?

Пауза.

Ф ә н и я. Әминә апаның хакы юк. Ул Хәлим абыйны яратырга тиеш түгел иде.

В а х и т. Үч аласың инде, алайса?

Ф ә н и я. Алмыйм. Миңа бернәрсә дә кирәкми. Син дә кирәкмисең. Мин бернәрсә уйларга теләмим.

В а х и т. Уйламый ярамый бит, Фәния!..

Ф ә н и я. Юк, бер киңәшең дә кирәкми. Бар, кит, кирәкми.

В а х и т. Тукта әле син…

Ф ә н и я. Кит, Вахит. (Вахит киткәч, үз-үзенә.) Мин бернәрсә дә эшләргә теләмим! Теләмим! Теләмим! (Әминәнең үтеп барганын күреп, каушап кала. Аннан үзе дә сизмәстән.) Әминә апа! Исәнмесез!

Ә м и н ә (туктый). Исәнме, Ф ә н и я.

Ф ә н и я. Ашыгасызмы, Әминә апа?

Ә м и н ә (сәгатенә карап). Ә нигә?

Ф ә н и я (утыргычны алып килеп). Утырыгыз әле, Әминә апа.

Ә м и н ә. (аптыраган хәлдә килеп утыра.) Йә, ни бар?

Ф ә н и я. Болай гына, Әминә апа. Бүген мин сезне көттем. Сез килмәдегез. Чебешләрне сездән башка гына тапшырдык.

Ә м и н ә. Ничек булды соң?

Ф ә н и я. Яхшы. Ә ни өчен килмәдегез?

Ә м и н ә. Сезгә җайлырак булсын өчен. Сез бит анда мине яратмыйсыз. Безгә мондый зоотехник кирәкми дип, бер җыелышта син үзең үк кычкырдың бит.

Ф ә н и я. Мин кычкырмадым, әйттем генә.

Ә м и н ә. Менә шул, хәзер күңелең булыр, мин зоотехник түгел.

Ф ә н и я. Кем соң?

Ә м и н ә. Анысын инде миңа уйларга рөхсәт ит. Әйтәсе сүзең шул идеме? (Торып китә башлый.)

Ф ә н и я. Әминә апа, минем сезгә тагын бер соравым бар.

Ә м и н ә (көлемсерәп, канәгать). Йә, анысы нәрсә?

Ф ә н и я. Сез Хәлим абыйны бик яратасызмы?

Ә м и н ә. Ничек?

Ф ә н и я. Хәлим абыйны яратасызмы?

Ә м и н ә. Нигә кирәк ул сиңа?

Ф ә н и я. Кирәк булмаса, сорамас идем. Йә, ярый, әйтмәгез. Сез эшегез буенча да, белемегез буенча да миннән өлкәнрәк. Минем белән ул хакта сөйләшү сезгә уңайсыз. Тик менә мин сөйләгәндә, мине бала-чаганы тыңлаган кебек тыңламагыз. Миңа да унсигез яшь. Димәк, сездәге хисләр миндә дә бар. Дөресен генә әйтегез, Хәлим абыйны яратасызмы?

Ә м и н ә (ни дип әйтергә дә белми, әңгәмәнең мондый борылыш алып китүенә аптырап калган). Йә, яратам ди, шуннан?

Ф ә н и я. Өзеп әйтегез, минем беләсем килә. Ул миңа кирәк. Бу сезнең үзегезгә дә кирәк.

Ә м и н ә (аптыраганнан-аптырый барып). Тукта әле, ни сөйлисең соң син?

Ф ә н и я. Алайса, әйтегез, нәрсә ул ярату? Җавап бирмәгез, үзем әйтәм. Ярату ул сиңа ошаган кешегә ышану, аңа табыну, аны үзеңнең идеалың итеп күрә белү, хөрмәт итү, серләреңне аңардан яшермәү, авыр чакларда чын күңелдән ярдәм итү, кайгысын-шатлыгын уртаклашу, ул кешене күргән саен күрәсе килеп тору… Менә мин Хәлим абыйны шундый ярату белән яратам.

Ә м и н ә. Син?..

Ф ә н и я. Әйе, яратам. Һәм бик күптәннән. Унике яшьлек чагымда ук безнең капка төбеннән Хәлим абыйның үтеп киткәнен сәгатьләр буе көтеп тора идем. Ул эштән кайтканда, аның каршысына йөгереп чыгып, ардыңмы, Хәлим абый, бик ардыңмы дип сорашып, аптыратып бетерә идем. Үзем сорашам, үземнең күзләрем Хәлим абый күзләрендә. Аның тузанга баткан йөзен үз кулларым белән юасым килә. Әгәр ул эштән төнлә кайтса, мин, йокламыйча, тәрәзәдән аны күз карашым белән өйләренә кадәр озатып куя идем. Мин аны аяк атлавыннан ук таный идем. Аннан Хәлим абый Казанга укырга китте. Күпме хатлар көттем мин аңардан! Тик күрше кызына хат язарга ул оныта иде. Әнисенә язган хатларында гына миңа сәлам тапшырырга куша иде. Үзем аңа хат язарга талпындым. Яздым. Язган берсен ерта бардым. Бәлки, элегрәк бу хисләр балалык җүләрлеге, яшь кызның өлкән кешегә сукырларча табынуы гына булгандыр. Китапларда андый мәхәббәтне шулай аңлаталар бит. Ләкин мин хәзер башка, миңа унсигез яшь. Менә ул кайтты. Һәм мин сезнең таныш икәнегезне ишеттем, очрашканыгызны күреп тордым. Бәлки, бу турыда сезгә әйтергә кирәкмәгәндер, сез, җилбәзәк кыз акылыннан шашкан дип, көләрсез генә. Көлегез, мин барысын да күтәрәм. Әмма Хәлим абыйны яратуыгыз минеке кебек көчле булмаса, яраткан сыман гына тоелса, калдырыгыз аны.

Ә м и н ә. Ничек?

Ф ә н и я. Сезнең хакыгыз юк. Әйе, әйе… Сез Хәлим абыйга тиң түгел.

Ә м и н ә. Нәрсә?

Ф ә н и я. Хәлим абый ялгышкан, сез дә ялгышкансыз.

Ә м и н ә. Менә ни өчен син һәрвакыт минем белән дорфа сөйләшкәнсең икән!

Ф ә н и я. Юк, аның өчен түгел. Белми идем әле. Кичә генә ишеттем. Хакыгыз юк сезнең! (Йөгереп капкадан кереп китә.)

Ә м и н ә (ялгыз, аптыраган). Нәрсә сөйләде ул? Хакың юк, ди…

Хәлим керә.

Х ә л и м. Хәерле кич, Әминә. Сезнең авылга барырга дип чыккан идем.

Ә м и н ә. Безнең авылга? (Сынаулы карап.) Ә ни өчен моннан? Безнең авылга юл тегеннән бит.

Х ә л и м. Моннан өйрәнелгән юл. Башка җирдән үтсәм, юлым уңмас кебек. Аннан соң монда – Фәния…

Ә м и н ә. Фәния?

Х ә л и м. Әйе. Кечкенә чагында, мин кая гына барсам да, койма өстенә менеп, миңа хәерле юл теләп озатып кала иде. Һәрвакыт. Моңа шулчаклы күнегелгән, хәтта биш ел үткәч тә онытылмый. Бүген сөйләшеп утырдык, үскән, җиткән кыз булган…

Ә м и н ә. Сине сагынганмы?

Х ә л и м. Сагынган. Мин үзем дә сагындым. Минем кочагымда үсте ич ул.

Ә м и н ә. “Шуның кебек сеңелем булмаган бит…” Кичә син шулай дигән идең бугай? Син, Хәлим, алдаша да беләсең икән.

Х ә л и м. Ничек?

Ә м и н ә. Кичә әйттең, иртәгә очрашабыз, дидең.

Х ә л и м. Менә ич, очраштык.

Ә м и н ә. Мин үзем эзләп килгәчме?

Х ә л и м. Мин фермага барган идем, син эшкә килмәгәнсең.

Ә м и н ә. Ә мин сине авылда көттем. Әни дә көтте.

Х ә л и м. Ә ни өчен эшкә килмәдең?

Ә м и н ә. Мин эшләмим.

Х ә л и м. Ничек эшләмисең?

Ә м и н ә. Мин бүгеннән соң зоотехник түгел. Җитәр. Син кайтканчы түздем.

Х ә л и м. Берни дә аңламыйм…

Ә м и н ә. Аңлаешлы итеп әйттем ич.

Х ә л и м. Шаяртма әле, Әминә.

Ә м и н ә. Шаяртырга җыенмыйм да.

Артта Фәниянең җыры ишетелә. Әминә, яшен суккандай, тетрәп китә. Текәлеп Хәлимгә карый.

Хәлим, син яратасыңмы мине?

Х ә л и м. Тукта әле, Әминә, син теге сүзне чынлап әйттеңме?

Ә м и н ә. Яратасыңмы мине, Хәлим? Әйт!

Х ә л и м. Ничәнче тапкыр соравың, Әминә!

Ә м и н ә. Хәлим, син минеке генә бит, шулаймы? (Ялварган тавыш белән.) Минеке генәме? Әйе, минеке! Минеке генә!

Пәрдә.

 

ИКЕНЧЕ ПӘРДӘ

 

ӨЧЕНЧЕ КҮРЕНЕШ

 

Биек текә ярлы елга буена урнашкан кыр станы, Бер якта вагон чите күренә. Пәрдә ачылганда, өстәл янында Фәния юылган табак савытларны тастымал белән сөртеп тора. Ашыгып Хәйретдин керә.

Х ә й р е т д и н. Исәнлекме, саулыкмы, кызым? Башламадылармы әле?

Ф ә н и я. Юк.

Х ә й р е т д и н. Кайчан башлыйбыз диләр?

Ф ә н и я. Озакламаслар.

Х ә й р е т д и н. Алаймы? Яхшы (Өстәл янындагы утыргычка утыра.) Син, кызым, ни өчен безгә килми башладың?

Ф ә н и я. Вакыт юк, бабай.

Х ә й р е т д и н. Шулаймы? Элек вакыт таба идең бит. Әллә миңа бер көянтә су алып кайтып бирү кыенга китә башладымы?

Ф ә н и я. Бабай…

Х ә й р е т д и н. Суны мин үзем дә алып кайта алам, кызым. Аллага шөкер, әлегә тазалыгым бар. Чишмә ерак түгел. Нәрсә, хәтереңне калдырдыммы?

Ф ә н и я. Юк, бабай.

Х ә й р е т д и н. Беркөн дә әллә ничек, төне буе эчем пошып чыкты. Ни булды дип төпченмим. Син хәзер җиткән кыз. Шулай да минем өемә юлны онытырга ашыкма әле син.

Ф ә н и я. Гафу итегез, бабай.

Х ә й р е т д и н. Гафу ит дип, анысы инде аның ул чаклы ук җинаять түгел. Кил син, кызым, кил. (Комбайннар ягына карап.) Тегесе кем ул?

Ф ә н и я. Кайсы?

Х ә й р е т д и н. Әнә бу якка килә.

Ф ә н и я. Вахит.

Х ә й р е т д и н. Кадыйр малаемы? Кара, күзләрем аермый башлаган. Кеше танымый башлаганмын. (Тирә-якка каранып.) Син шунда пешекче булып эшлим дисеңмени?

Ф ә н и я. Әйе, бабай.

Х ә й р е т д и н. Ярый, ярый, эшләп арган кешеләрнең тамакларын туйдыру изге эш ул. (Торып китә башлый.)

Ф ә н и я. Кая ашыгасың, бабай? Хәзер аш әзер була.

Х ә й р е т д и н. Рәхмәт, кызым. Ашыңнан бигрәк сүзеңә рәхмәт. Тамагым тук. Анда башларга җыеналар бугай. Яңа ашлыкны алып калып өлгерергә кирәк. Шундый гадәтем бар. Ел саен уракка төшкән көнне бер уч яңа сугылган ашлыкны алып калам да төенчеккә төйнәп куям. Һәр елныкы аерым төенчек. Байтак җыйналды инде.

Ф ә н и я. Нишлисең алар белән, бабай?

Х ә й р е т д и н. Нишлимме? Беренче ашлыкның, заманы узган саен, кадере арта төшә, кызым. Беренче мәхәббәт кебек. (Фәниянең аркасыннан кагып, сөеп чыгып китә.)

Фәния аны сокланулы уйчан караш белән озатып кала.

Пауза. Вахит керә.

В а х и т. Исәнме, Фәния?

Ф ә н и я. Исәнме.

В а х и т. Хәлим абый килмәдеме әле?

Ф ә н и я. Юк.

В а х и т (паузадан соң). Монда эшләргә булдыңмыни инде?

Фәния эндәшми. Пауза.

Билгеле, монысы да эш. Ләкин монда килергә кирәкми иде сиңа. (Фәния дәшми.) Фәния!

Ф ә н и я. Нәрсә?

В а х и т. Ярамый, Фәния. Мин үз турымда сөйләмим. Мәхәббәтне теләнеп алып булмый икән, анысын аңладым.

Ф ә н и я. Мин теләнмим.

В а х и т. Сине әйтүем түгел, үземне әйтәм әле. Ә син ник килдең монда? Башка җирдә эш беткәнмени? Хәлим абыйга якынаер өченме? Нигә алай эшлисең? Мин бит беләм, бу уен эш түгел, Фәния, куркам мин, синең өчен оялам. Болай начар кешеләр генә эшли…

Ф ә н и я. Вахит, нигә инде алай дисең?

В а х и т. Дөресе шулай бит.

Ф ә н и я. Мин алдашмый, күңелемдәген яшермичә әйткәнмен икән, нигә син очраган саен мине гаепләргә тотынасың?

В а х и т. Мин синең бәхетле булуыңны телим.

Ф ә н и я. Бәхет… Еллар буе саклап килгән хыялымнан Вахитка ошамый дип ваз кичсәм, шул бәхет буламы?

В а х и т. Ялгышасың, Фәния, ялгышасың. Хисләрне йөгәнли белергә кирәк, диләр бит. Үзеңнән көлдермә, Фәния. Ташла. Яратышалар икән, яратышсыннар. Башта гына авыр була ул. Аннан рәтләнә. Менә бүген бункерга беренче ашлык төшәчәк. Шатлык бит. Мин, үз кулларым белән комбайн йөртеп, кешеләргә икмәк бирәм. Бәхет бит ул икмәк. Шул турыда уйларга кирәк, Фәния. Шулай уйласаң, үз кайгыларың онтылып тора. (Соңгы сүзләрне сөйләгәндә, Фәния чыгып киткән була.) Сизәсеңме, икмәк исе килә. Әнә, никадәр ашлык! Тизрәк амбарларга керәсе килә аларның…

Хәйдәр керә.

Х ә й д ә р. Син нәрсә, болай үз-үзеңә сөйләнеп утырасың?

Вахит Фәния басып торган урынга карый. Фәния юклыгын күргәч, бераз уңайсызлана.

В а х и т. Суктыра башлыйбыз бит, шатлык.

Х ә й д ә р. Шатланып кал. Эшли башлагач, шатланырга вакытың булмас. Мин, агай-эне, эшләгәндә шаярырга яратмыйм. Помощник дип, сине дә кызганып тормам. Акча аласың килсә, эшлә. Йә, йә, курыкма. Минем белән, беләсең, акчаны көрәп аласың. Мин, агай-эне, умачлык эшләдем, шул җиткән, дип йөрүчеләрдән түгел. Акчаны учлап алырга күнеккән. Понял?

В а х и т. Понял.

Х ә й д ә р. Вәт шулай, тизрәк башларга кирәк иде, нәрсә көтәбез соң?

В а х и т. Хәлим абый әйтте бит, мин килмичә башламагыз, диде. Ул икенче бригадада.

Х ә й д ә р. Нәрсә белә соң ул? Ачу китереп йөриләр шунда. Механик, имеш. Мотор сүтеп җыя белмиләр…

В а х и т. Син җыйган мотор эшләмәгәч, Хәлим абый төзәтеп бирде ич.

Х ә й д ә р. Син, помощник булсаң, телеңне кыска тот, ярыймы? (Папирос алып кабыза. Вахитка да папирос суза.) Мә, көйрәтеп җибәр. Зарплат алгач түләрсең.

В а х и т. Тартмыйм дип әйттем ич инде.

Х ә й д ә р. Дурак. Ничава, башың яшь, өйрәнерсең әле. Йә, синең эшләр ничек соң?

В а х и т. Нинди эшләр?

Х ә й д ә р. Сөйләгән идең ич комбайн ремонтлаганда. Бу Нурлидә кызы белән? Һаман кәҗәләнәме?

В а х и т. Хәйдәр абый, мин, сине акыллы кешегә исәпләп, серләремне сөйләгәнемә үкенеп бетә алмыйм.

Х ә й д ә р. Сөйләсәң ни булган? Миннән, дус, сүзне келәшчә белән дә тартып ала алмассың. Ә син җебемә. Кызлар алар җебегән егетне яратмыйлар. Башта кысып ал да кочакла. Май кебек эреп төшә. Эх син, менә абыеңны күрерсең. Пока дәшми йөрим әле. Бер җае туры килгәндә, теге зоотехник кызны Хәлимнән тартып алмасаммы… Пока миңа кирәкми. Тик йөри бирсеннәр. Кирәк булгач, тотармын да өйләнермен. Фигурасы матур ул зоотехникның. Чибәр, каһәр. Әгәр теләсәм, мин Фәниянең башын әйләндерергә дә күп сорамыйм. Бары сине кызганып кына тимим инде.

В а х и т. Әйдә комбайн янына. Тагын бер кат тикшереп чыгыйк.

Х ә й д ә р. Чурт булганмы аңа, майлаган, җайлаган, син минем белән булганда аптырама. Абзаң махы бирә торганнардан түгел ул.

Фәния керә.

Фәния, боткаң тиз пешәме инде? Ашыйсы килә башлады.

Ф ә н и я. Башта эшлә.

Х ә й д ә р. Вахит, әйт әле шуңа, блат буенча, бәлки, ашатып җибәрер, син, ни әйтсәң дә…

В а х и т. Хәйдәр абый!

Х ә й д ә р. Оялма инде. (Өстәл янында кайнашкан Фәниянең биленнән кочаклап ала.) Менә, егет булсаң, шулай бул.

Фәния башта аптырап кала. Аннан, борылып, кулындагы миски белән Хәйдәргә суга. Хәйдәр Фәнияне ычкындыра.

Әй, әй, санга санап кочаклаганга рәхмәт юк!

В а х и т (Хәйдәр каршысына килеп басып). Хәйдәр абый, хәзер үк Фәниядән гафу үтен.

Х ә й д ә р. Нәрсә-ә?

В а х и т. Мин синең белән бергә эшләмим.

Х ә й д ә р (көлеп). Ну, сөйләп тә куясың, ә? Бар, эшләмәсәң, килгән юлың тап-такыр. Чакырып китермәдем.

В а х и т (Хәйдәргә ябышып). Гафу үтен!

Х ә й д ә р. Кит әле бер якка!

Хәлим керә. Фәния вагонга кереп китә.

Х ә л и м. Нишлисез?

Х ә й д ә р. Минем помощник кызып киткән. Көрәшик дип бәйләнә.

В а х и т. Хәлим абый, мин аның белән бергә эшләмим. Теләсәгез нишләтегез. Әшәке куллары белән икмәккә якын килмәсен.

Х ә й д ә р. Нәрсә сөйләгәнеңне белеп сөйлә, энем.

В а х и т. Фәниядән гафу үтен.

Х ә л и м. Тукта әле, Вахит. Хәйдәр, биредә нәрсә булды?

Х ә й д ә р. Нәрсә булсын, шаярып Фәниясен кочаклаган идем, шуңа әтәчләнә.

Х ә л и м. Гафу үтен, бар!

Х ә й д ә р. Бәйләнмәле, пажалысты. Каян культурный халык.

Х ә л и м. Ә син барыбер гафу үтен.

Х ә й д ә р. Нәрсә барыгыз да командовать итәсез, ә? Кирәк булса үзең үтен. Мин сезгә малакасус түгел. Нәрсә аны кактырып, суктырып әйтәсең? Турыдан-туры әйт. Мин Казанда чакта, син, Хәйдәр, минем Әминәгә күз салып йөргән икәнсең, диген. Жалоба бирде, диген. Хәзер мин синең өстән начальник, теләсә нәрсә эшли алам, диген.

Х ә л и м. Хәйдәр, минем сабан туенда көрәшкәнем бар.

Х ә й д ә р. Сук, йә, сук! Без дә төшеп калганнардан түгел. Нишләргә кирәген белербез.

Х ә л и м. Егет димәсәң, хәтерең калыр.

Х ә й д ә р. Сүзеңне үлчәп сөйлә, ярыймы? Укымасак та, без дә андый гына сүзләрне әйтә беләбез.

Х ә л и м (Вахитка). Бөтенесе дә килеп беттеме?

В а х и т. Күптән инде. Сине көтәбез, Хәлим абый. Арыш кипкән. Җыйдыра башларга вакыт. Юкса, лафетчылар урдыра да урдыра. Әнә, урылган җир никадәр. Аны сугып бетерәсе дә бар бит әле.

Х ә л и м. Агроном булдымы?

В а х и т. Председатель белән килеп киттеләр.

Х ә л и м. Бераз юешрәк шул. Валга чорналып интектермәгәе.

В а х и т. Юк, шатырдап кипкән.

Х ә л и м. Әйдәгез, барып карыйк.

Хәйдәр урыныннан кузгалмый.

Х ә й д ә р. Мин бармыйм.

Х ә л и м. Син нәрсә?

Х ә й д ә р. Мин кирәкмим ич сиңа. Помощник белән сөйләшәсең. Алай бик мачтырлар икән, барыгыз, эшләгез.

Х ә л и м. Хәйдәр, без монда уен уйнамыйбыз.

Х ә й д ә р. Мин дә уйнамыйм. Мин комбайнер булып, Аллага шөкер, алты ел эшлим. Эшләп карагыз, кирәк булсам, чакырырсыз.

Х ә л и м. Эх син!

В а х и т. Кирәкми, Хәлим абый, бармасын.

Х ә й д ә р. Ха-ха-ха…

В а х и т. Нәрсә көләсең, әллә ялынырбызмы?

Х ә й д ә р. Герой!

Х ә л и м. Хәйдәр, каприз күрсәтә торган чак түгел, бар комбайның янына.

Х ә й д ә р. Комбайнны менә монда минем янга китереп куегыз. Күтәреп утыртыгыз, заводить итеп бирегез.

Х ә л и м (Вахитка). Әйдә.

Китәләр. Хәйдәр утыргычка утыра. Аркасы белән өстәлгә сөялеп карап кала.

Х ә й д ә р. Ялыныр көнегез алда әле. Хәйдәрне күп куып карадылар инде.

Күлдә балык йөзәдер лә,

Су салкынын сизәдер, һай, сизәдер…

Әминә керә.

Нишләп йөрисең монда?

Ә м и н ә. Сезгә барыбер түгелмени?

Х ә й д ә р. Әллә агитатормы? Ну, табалар да соң инде. Агитатор дисәң дә агитатор. Ату, үткән ел илле яшьлек Нәҗип абыйны куеп үзәккә үткәннәр иде. Йә, агитациялә инде, гәзитләрдә ниләр язалар? Кычкырып торып укып җибәр, ә мин синең тезләреңә башым куеп тыңлармын.

Ә м и н ә. Тәрбиясез.

Х ә й д ә р. Сөйгән егетең дә миңа шулай дигән иде, кычкырыштык.

Авылыбызда бер чибәр бар,

Үзәгемне өзәдер, әй, өзәдер,

Әкрен кирәк, ипләп кирәк…

Әминә аңа әһәмият бирми, Хәлимнәр киткән якка карап тора.

Слушай, синең акчаң күпме? Әйт инде, курыкма, таламыйм. Булмаса, үзем биреп тора алам.

Әминә эндәшми. Хәйдәр торып, аның янына килә.

Нигә дәшмисең?

Ә м и н ә. Китегез биредән!

Х ә й д ә р. Кая китим? Мин аш пешкәнне көтәм. Менә син ник килдең? Хәлимне эзләпме? Кара әле, слушай, син зоотехник түгелмени хәзер? Беркөн правлениедә колагыма чалынды. Ташлады, диләр, дөресме ул?

Ә м и н ә. Анда синең эшең булмасын.

Х ә й д ә р. Болай гына әйтүем. Молодец. Син укыган кеше, ничывы тирес арасында йөрергә. Синең бит, авылда туып үссәң дә, тирес арасында буталырга натураң килешми. Син картинка кебек, үкчәле туфли киеп, егетләрнең борынына чиртеп йөрергә генә яратылган.

Ә м и н ә. Нигә сез һаман миңа бәйләнәсез?

Х ә й д ә р. Менә әкәмәт, нигә бәйләним? Мактыйм. Эшләү ул ирләр эше, безнең эш. Чык миңа, слушай, Хәлимгә чыгып уңмыйсың син, эшләтеп җаныңа тиячәк. Ә мин сине, пожалысты, яңа өйнең түрендә генә утыртырмын. Әни карчыкка иптәш булырсың.

Әминә китмәкче була.

Тукта инде, слушай. Әйдә, загарать итәргә барасыңмы? Су әйбәт монда: әле яңа гына коенып чыктым.

Ә м и н ә. Җибәрегез дим.

Вагоннан Фәния чыга. Хәйдәр аны күреп ала.

Х ә й д ә р (Фәниягә). Нәрсә авызыңны ачып тыңлап торасың? Кулларыңны уйнатма син, слушай. Менә, синнән олырак апаңнар да сукмый миңа. (Өстәл читендә яткан бер газетаны алып.) Слушай, бу гәзитне миңа бир әле. Мотоциклның свичәсенә тузан кунган.

Ф ә н и я. Куй урынына.

Х ә й д ә р. Ике тиенлек гәзитеңне жәлләмә инде. Ярый, сезнең белән чүбек чәйнәп май чыкмас. (Фәниягә.) Хәлим килсә, әйт, мин елга янында булам. Загарать итә, диген. (Җырлый-җырлый китә.)

Күлдә балык йөзәдер лә,

Су салкынын сизәдер, һай, сизәдер…

Әминә Фәнияне күреп аптырап кала. Фәния, килеп, газетаны рәтләп куя, табак-савытларны җыя.

Ә м и н ә. Син нишләп биредә?

Ф ә н и я. Эшлим.

Ә м и н ә. Синең эш урының монда түгел.

Ф ә н и я. Сезнеке дә монда түгел бит.

Ә м и н ә. Ах, шулаймы? Без синең белән Хәлимне бүлешәбезмени?

Ф ә н и я. Хәлим абый алма түгел ул, нигә бүлешәсең?

Ә м и н ә. Синең өчен алма ул. Син, койма башыңа менеп, аңа кызыгып торгансың ич. Бар, хәзер үк кайтып кит.

Ф ә н и я. Минем эшләрем бар, мин аш пешерәм.

Ә м и н ә. Нинди аш пешергәнеңне беләм мин.

Ф ә н и я (кызып китә). Әминә апа, сез әле генә Хәйдәр абыйны тәрбиясез дип атадыгыз. Сезнең авылда ничектер, безнең авылда әдәплерәк итеп сөйләшәләр.

Ә м и н ә (кычкырып). Әдәплерәк! Әдәпле сөйләшкәнне аңлыйсыңмы соң син?!

Ф ә н и я. Сез миңа андый гаеп ыргытмагыз. Һәм миңа кычкырырга да хакыгыз юк сезнең.

Ә м и н ә. Әллә рәхмәт әйтимме?

Ф ә н и я. Мин аңа мохтаҗ түгел. Мин сезне элек тә яратмый идем. Хәлим абый белән таныш икәнегезне белгәнче үк. Ни өченме? Хәйдәр абый әйткәндәй, тирес-тузан арасында йөрергә натурагыз килешмәгән өчен. Авылда үсеп, авылдан җирәнүегез өчен. Сез бит бер ел зоотехник булып эшләп, терлек абзарларына  кереп тә карамадыгыз. Чебиләр янына килгәндә дә, борыныгызны яулык белән каплый идегез. Дөрес түгелме? Хәзер бөтенләй ташлагансыз. Киенеп-ясанып, авылдан авылга чабып йөрисез. Мин эш урынымда, мин эшлим. Сез нишләп йөрисездер, билгесез. Ә инде беркөн сөйләшкән сүзләрне искә төшерәсез икән, мин аны сезгә тагын кабатлый алам. Әйе, яратам  мин аны. Ә сез аны яратмыйсыз. Хәлим абыйны хөрмәт итсәгез, бу кыяфәтегез белән аның эш урынына килмәс идегез сез. (Табак-савытларны күтәреп чыгып китә.)

Хәлим керә.

Х ә л и м. Әминә? Нишләп йөрисең син монда?

Ә м и н ә (йөзенә бәреп). Синең янга килдем. Көтмәгән идеңме?

Әминәнең бәйрәмчә киенүен күреп, Хәлимнең кәефе кырыла, дөресрәге, уңайсызлана.

Нәрсә, Хәлим, әллә минем килүем сиңа ошамадымы?

Х ә л и м. Эшкә бардыңмы?

Ә м и н ә. Юк.

Х ә л и м. Сөйләшкән идек ич. Ничек инде, Әминә, югары уку йортын бетереп, зоотехник дипломы алып, шул эшне ташларга мөмкин? Мин аңламыйм.

Ә м и н ә. Аңларсың әле, Хәлим. Мин бер ел эшләдем. Туйдым, ардым. Ә синең эшли башлавыңа ай да тулмаган.

Х ә л и м. Минем эшли башлавыма сигез ел инде. Мин укып чыккач ничек буласын укырга киткәнче үк белдем.

Ә м и н ә. Ә мин укып кайткач кына белдем. Баштук белсәм, авыл хуҗалыгы институтына аягымны да атламаган булыр идем. Фермада йөрер өчен югары белем кирәкми икән.

Х ә л и м. Соң хәзер нишләргә уйлыйсың?

Ә м и н ә. Белмим, син әйт.

Х ә л и м. Юк, Әминә, алай булмый. Бүген сезгә барам, әниең белән сөйләшергә кирәк.

Ә м и н ә. Мин бала-чага түгел, үзем өчен үзем җавап бирә алам.

Х ә л и м. Андый җавап ишетәсем килми минем синнән, Әминә. Чөнки яратам мин сине.

Ә м и н ә. Кемне яратасың соң син? Минеме? Әллә зоотехникнымы? Ә мин синең үзеңне яратам. Шуңа килдем дә. Син мине ничек куарга белми аптырыйсың, яратумы бу? Безнең бирешкән вәгъдәләребез шуның өчен идемени? Кайткач ук өйләнешәбез дигән вәгъдә зоотехникка гына бирелгән идемени? Син кайтканга никадәр вакыт узды.

Х ә л и м. Үзең күреп торасың бит, Әминә.

Ә м и н ә. Мин күп нәрсәләрне күреп торам. Менә шуңа күрә сине алырга килдем дә.

Х ә л и м. Кая?

Ә м и н ә. Загска.

Х ә л и м. Загска?! Бүген үкме?

Ә м и н ә. Әйе. Бүген үк! Хәзер үк! Мин көтә-көтә арыдым. Минем кеше кебек яшәп каласым килә. Миңа хәзер егерме биш яшь. Мин ышанып яшәдем. Сиңа! Ә син… (Еларга тели.)

Х ә л и м. Кирәкми, Әминә.

Ә м и н ә. Юатма мине. Миңа теләсә кем кычкыра. Имеш, мин сиңа тиң түгел.

Х ә л и м. Әминә, нигә инде андый сүзләр? Тукта, Әминә, мин Хәйдәрне генә табып киләм, югыйсә…

Ә м и н ә. К черту, к черту миңа Хәйдәрләрегез. Беләм мин ни өчен миннән качуыңны. Сиңа Фәния кирәк.

Х ә л и м (кинәт туктап). Нинди Фәния?

Ә м и н ә. Белмәгән булып кыланма!

Х ә л и м. Тукта әле, син, Фәния кирәк, дидеңме? Ни өчен?

Ә м и н ә. Ни өчен икәнен үзеннән сора. Ул бит сине ярата.

Х ә л и м. Кем әйтте?

Ә м и н ә. Үзе.

Х ә л и м. Кайчан?

Ә м и н ә. Сиңа барыбер түгелмени?

Х ә л и м. Шаяртадыр ул.

Ә м и н ә. Шаярту белән шаяртмауны аера беләм мин.

Х ә л и м. Димәк, син шуңа… Юк, ничек алай булсын? (Кинәт.) Ә минем моңа ни катнашым бар?

Ә м и н ә. Ул бит синең кочагында үскән.

Х ә л и м. Үссә?

Ә м и н ә (үзгәреп). Хәлим, мин беләм. Син алмашмыйсың. Мин сине гаепләп әйтүем түгел. Ә аның яратуы дөрес. Хатын-кыз күңелен хатын-кыз аңлый. Ул сине миннән тартып алачак. Аның явызлыгы җитәрлек. Ул хатын-кыз кыяфәтендәге Демон.

Х ә л и м. Ничек инде, Фәния ярата дип, бөтен эшне ташлап, шундый көндә загска чабыйкмы?

Ә м и н ә. Мин куркам…

Х ә л и м (зиһене таралган). Юк, юк. Күрәм, минем артта әллә нәрсәләр эшләнә, мин бернәрсә дә белмим. Син миңа ышанмый ук башлагач, димәк, бу җитди. Кайда ул!

Ә м и н ә. Кирәкми, Хәлим.

Х ә л и м. Юк, болай ярамый, Фәния!..

Әминә китә башлый.

Әминә китмә!.. Фәния!

Әминә китә.

Әминә…

Фәния керә. Хәлим үзен кулга ала.

Фәния, утыр әле. Безгә сөйләшергә кирәк.

Ф ә н и я. Әминә апа куштымы?

Әминә вагон читенә килеп тыңлап тора.

Х ә л и м. Бәлки, шулайдыр да. Әминә апаңа әйткән сүзләрең дөресме?

Ф ә н и я. Әйе.

Х ә л и м. Нигә кирәк булды инде ул?

Ф ә н и я. Хәлим абый, сез миннән сорау алмагыз, ачуланасыз икән, ачуланыгыз…

Х ә л и м. Юк, мин ачуланырга җыенмыйм. Ләкин бу шаяра торган нәрсә түгел.

Ф ә н и я. Мин шаярмыйм, Хәлим абый.

Х ә л и м. Ничек инде?

Ф ә н и я. Әгәр Әминә апа сезгә сөйләгән икән, белегез, аңа әйткәннәрем чын.

Х ә л и м. Бу турыда сөйләшүе дә уңайсыз. Син мине бит авыр хәлгә куйдың. Миңа синең алда оят.

Ф ә н и я. Сез оялмагыз, Хәлим абый. Монда мин оялырга тиеш.

Х ә л и м. Димәк, сүзне шуның белән бетердек? Икенче тапкыр кабатланмас бит?

Ф ә н и я. Белмим.

Х ә л и м. Ничек инде белмим? Аңлаштык ич.

Ф ә н и я. Юк.

Х ә л и м. Менә сиңа кирәк булса! Йә, син үзең аңлат, алайса.

Ф ә н и я. Минем хыялларымның ни өчен юккка чыкканын белергә телим мин.

Х ә л и м. Нинди хыяллар?

Ф ә н и я. Сез мине кечкенәдән үк дөньяны, җирне яратырга өйрәттегез. Сез мине яшәргә өйрәттегез. Сез миңа олы мәхәббәт турында сөйли идегез. Мин мәхәббәтне аңлый башладым. Мин аны таптым дип уйлаган идем.

Х ә л и м. Син яшь әле, Фәния. Күп нәрсәләрне аңлап бетермисең.

Ф ә н и я. Аңлатыгыз.

Х ә л и м. Ничек дип? Билгеле, синең белән сөйләшкән сүзләр күп булды. Мәхәббәт турында да. Әмма алар икенче төрлерәк иделәр. Ничек әйтим, гомумән, мәхәббәт турында. Аларны үзеңчә кабул итәрсең дип башыма да китермәгәнмен. Күрәсең, синең олыгая баруыңы сизмәгәнмен. Болай буласын белсәм…

Ф ә н и я. Ничек соң сез, Хәлим абый, бөтен эштә уйлап эшли торган абый, ничек сез аны күрә алмадыгыз? Нигә мине һаман өмет белән яшәттегез? Хәзер мин нишләргә тиеш? Юк, сез уйламагыз, мин сездән мәхәббәт теләнмим. Тик киңәш бирегез миңа. Ничек миңа бөтенесен дә онытырга, ничек сезне очраткан саен, берни булмагандай гади итеп, чит кешеләр белән сөйләшкән кебек сөйләшергә? Киңәш бирегез.

Хәлим ни әйтергә белми. Әминә атылып чыга.

Ә м и н ә. Киңәш бир, Хәлим! Нигә бирмисең? Алайса, мин бирәм. Менә сиңа иң яхшы киңәш! (Фәниянең яңагына суга.)

Х ә л и м. Әминә!

Ә м и н ә. Нәрсә, Әминә! Синнән киңәш сорый бит. Син дәшмисең. Ни өчен дәшмәгәнеңне беләм мин. Алдакчы! Алдакчы! (Йөгереп чыгып китә.)

Х ә л и м. Гафу ит, Фәния.

Кинәт артта, елга янында, чырылдап кычкырган тавыш. Әминә тавышы. Хәлим йөгереп чыга. Артта кешеләр йөгерешкән, сөйләшкән тавышлар. Бераздан, Әминәне күтәреп, Хәйдәр керә. Хәйдәр бил тиңентен ялангач. Башкалар да керә.

Х ә л и м. Әминә! Әминә!

Әминә дәшми.

Х ә й р е т д и н (Хәйдәргә). Аңлатып сөйлә, нәрсә булды?

Х ә й д ә р. Ну, нәрсә, йөгереп бара иде, егылды. Аяк астындагы җир ишелде дә, суга килеп төште. Анда биек ташлар. Башы шунда бәрелгәндер.

В а х и т. Врач чакырырга кирәк.

Х ә й д ә р. Синең врачыңны көтеп ята ди ул. Мин аны авылга алып кайтам. (Әминәгә карап торучы Хәлимне читкә этеп.) Кит әле, мишәйт итмә. (Әминәне күтәреп чыгып китә.)

Аның артыннан башкалар да чыга. Фәния, төсе киткән килеш, сәхнә уртасында басып кала. Мотоцикл кузгалып киткән тавыш. Фәния елап җибәрә.

 

ДҮРТЕНЧЕ КҮРЕНЕШ

 

Район больницасының ишегалды. Бакча. Эскәмияләр. Эскәмияләрнең берсендә Әминә утыра. Мотоцикл килеп туктаган тавыш. Эш киеменнән тузанга батып Хәйдәр керә. Туп-туры Әминә янына уза.

Х ә й д ә р. Сәлам! Бу нишләп йөри дип ачуланма, бик ашыгам. Хәлеңне белернә чаптым. (Сәгатенә карап.) Унбиш минут вакытым бар. Комбайнны теге малайга гына калдырып тордым. Йә, ничек?

Ә м и н ә (коры). Күреп торасыз.

Х ә й д ә р. Болай әйбәт күренә. Слушай, мин монда синең турыда бер әкәмәт әйбер ишетеп килдем бит әле.

Ә м и н ә (нидер сизенгән сыман). Нәрсә бар?

Х ә й д ә р. Түлке, мин уйлап чыгарган, димә. Бөтен кеше сөйләгәнгә генә әйтәм. Мин бит теге вакытта сине ярдан егылып төште дип уйлаган идем, син үзең сикергәнсең икән ич.

Ә м и н ә. Кем әйтте?

Х ә й д ә р. Бөтен кеше шулай сөйли. Хәлимгә ачу итеп сикергәнсең, диләр. Дөресме?

Ә м и н ә. Китегез моннан.

Х ә й д ә р. Кума инде. Менә кеше. Рәхмәт әйтәсе урында куа. Мин коткармасам, үлә идең бит. Мин әле синең өчен медаль сорарга җыенып йөрим. Суга баткан кешене коткарганга медаль бирәләр, ди. (Кәефе килеп көлә.) Ну, хәйләкәр дә үзең, слушай. Даромга гына укымагансың икән. Әйтәм аны, әкәмәт кенә егылып төштең. Ярның тәбәнәк урынын гына эзләп. Нәрсә, анда суның тирән икәнен белмәгән идеңмени? Әйтәләр аны, мин шунда ич, Хәйдәр, мин суга сикерәм, кайсы җире сайрак, дип сорыйлар аны. Уеннан уймак чыгарып, үлеп куюың бар. Нәрсә, Хәлим ташладымы әллә? Фәнияне ярата башлаганмыни? Син миңа әйбәт әйбер өйрәттең бит әле, слушай, кайтам да, мин дә сикерәм. Әминә өчен сикердем дип, язу язып калдырам.

Әминә, урыныннан торып, китә башлый. Хәйдәр кинәт җитдиләнә, Әминәнең юлына аркылы төшә.

Ә м и н ә. Җибәрегез!

Х ә й д ә р. Ашыкма. Син миңа характерың күрсәтмә, ярыймы! Каян беләсең, әллә мин сине серьезно ярата торганмындыр. Шуның өчен килгәнмендер. Дурак, суга сикереп ачу алалармыни? Барып Хәлимнәрнең капка баганасына асылынасың калган. Кызганырлар иде. Хәлимнән башка кеше беткәнмени? Мин сиңа кайчаннан бирле әйтеп киләм. Хәлим, имеш. Ул синең яныңа да килеп карамады. Мотоцикл белән мин алып килдем. Мин! Беләсеңме? Шуңа күрә, миңа булырга тиеш тә син!

Ә м и н ә (кычкырып). Сестра!

Х ә й д ә р (каушап). Аңламагач та аңламыйсың икән, ярый, кычкырма, китәм. Вакыт та җитте. Иртәгә тагын килермен, ярыймы? (Кесәсеннән кыйммәтле шоколад плиткалары чыгарып.) Мә, боларны ал. Курыкма, мин аны болай гына. Кичә зарплат алдым. Әйбәт шоколад ул. Больницаның манный боткасы түгел. Ятып чыктым инде мин монда, беләм. Курыкма, шоколадның зыяны юк аның. Син диет түгел бит. (Әминә китә, Хәйдәр бер больница ишегенә, бер шоколадларына карап тора да ачу белән шоколадларны җиргә бәрә.) Дурак! (Капкага таба бара. Хәлим белән очраша.)

Х ә л и м. Нишләп йөрисең монда?

Х ә й д ә р. Син нишләп йөрисең соң?

Х ә л и м. Җитте сиңа, Хәйдәр, уйнама!

Х ә й д ә р. Кем уйный?! Син ул авылдагы бөтен кызларны берүзеңә алып бетердең дә… Бүтәннәр теләсә нишләсен! Белмиләр дип беләсеңме әллә? Бөтен кеше белә.

Х ә л и м. Нәрсә? Нәрсә беләсең? Нәрсә беләләр?

Х ә й д ә р. Шуны беләм – син кешене чак кына үтермәдең. Синең аркада кеше суга сикергән.

Х ә л и м. Син нәрсә?

Х ә й д ә р. Җикеренмә, пажалысты. Ачуымның кабарган чагы. Унбиш суткы дип тормам, колак төбенә берне генә ямармын. Сөякләреңне җыеп ала алмассың. (Чыга.)

Хәлим, нишләргә белми, аңа карап кала. Артта, әллә нинди ямантавышлар чыгарып, мотоцикл кузгалып китә. Хәлим больницага кереп китә. Шул вакыт унике-унөч яшьләрендәге бер малай килеп чыга. Үзе больница ягына карана, үзе җирдә аунап яткан шоколадны җыеп кесәсенә тутыра. Ишектән Хәлим чыга. Малай агачлар арасына кереп югала. Хәлим, утыргычка утырып, тәмәке кабыза.

Малай килеп Хәлим янына чүгәли.

М а л а й. Исәнме, Хәлим абый!

Х ә л и м (гаҗәпләнеп карап). Син мине каян беләсең?

М а л а й. Белмәс. Абыеңның белмәгәне юк аның. Әминә апаның йөргән егете бит син. Мин монда бөтенесен белеп бетердем инде. Мин Әминә апа белән бер авылдан. Шәпкәнеке мин. Габдуллаҗаннарны беләсеңме? Шуларныкы.

Х ә л и м. Кайсы җирең авырта соң синең?

М а л а й. Бер җирем дә авыртмый.

Х ә л и м. Нигә больницада ятасың?

М а л а й. Җибәрмиләр. Киемнәрне бикләп куйдылар да менә боларны кидерделәр. Шуларны киеп качып кайткан идем, тотып китерделәр. Хәзер ияләштем инде. Кайт дисәләр дә, кайтмыйм.

Х ә л и м. Юкка тотмыйлардыр, авыруың бардыр.

М а л а й. Аның ише авыру! Трахум. Күзем минем бинокль кебек күрә. Авылдагы сестра бәйләнде. Авылда берүзең генә, ди. Башкаларга йоктырырсың дип, монда китерделәр. Үзе бозып бетерде дә. Трахум да түгел, чүп кергән иде. (Кесәсеннән алмалар чыгара.) Хәлим абый, алма ашыйсыңмы?

Х ә л и м. Каян алдың ул кадәр алманы?

М а л а й. Минем күп ул. Аша. Менә монда, күрше бакчада гына. Мин аны ямь-яшел вакытыннан ашыйм инде. Хәзер өзеп бетерделәр, соң өлгерә торганнары гына калды.

Х ә л и м. Урлыйсыңмы?

М а л а й. Эһе. Бер тапкыр да тотканнары юк. Син әйтмә тагын, Хәлим абый.

Х ә л и м. Урларга ярамый бит.

М а л а й. Ярамаса, җибәрсеннәр. Мин аларның бөтен әйберләрен урлап бетерәм әле.

Х ә л и м. Ярамый. Әти-әниең ишетсә?

М а л а й. Әти-әни юк минем.

Х ә л и м. Кайда соң?

М а л а й. Белмим. Аерылыштылар да киттеләр. Берсе Ташкентта, берсе Казанда. Мин әби белән торам.

Х ә л и м. Әбиең белсә?

М а л а й. Белә инде ул, күзе начар күрә аның. Кыйнарга дип мине куа башласа, абына да егыла. Детдомга бирәм, хәерсез, ди, әйтерсең мин куркам. Бирсен. Александр Матросов та детдомда үскән әле.

Х ә л и м. Әтиең белән әниең хат язалармы соң?

М а л а й. Юк. Аларга яхшы. Аерылыштылар да киттеләр. Синең өчен мин нужа чигәм, ди әби. Чикмәсен… Ренат та монда ята әле.

Х ә л и м. Кем ул Ренат?

М а л а й. Сезнең авылныкы. Сукыр эчәген кисеп ыргытканнар. (Көлеп.) Башта болай бөкрәеп кенә йөрде. Аны, бакчадан чыгып килгәндә, сестралар тотып алдылар әле. Мин ычкындым. Хәзер Ренатка эләгә инде. Без дус. Ренатка өеннән гел әйберләр җибәреп торалар. Башта бөтенесен миңа биреп барды. Хәзер икәү ашыйбыз. Берсекөнгә ул да китә инде…

Х ә л и м. Нәрсә, монда ашарга бирмиләрмени?

М а л а й. Бирәләр. Өйдән килгән тәмлерәк була. (Кесәсеннән шоколад чыгарып.) Күрдеңме, нәрсәләр! Юк, боларын урламадым, теге, сиңа сугып җибәрермен дигән кешенеке. Ай, син шунда карап тордың. Миңа эләксә! Урак бетәме әле, Хәлим абый?

Х ә л и м. Бетә.

М а л а й. Монда ятып уракны да күрми калдым. Бригадир Нурмый абый әйткән иде, комбайнда салам төшереп йөрерсең, дигән иде. Хәзер Вәкил йөри торгандыр инде, мактанып, комбайнга утырып. Укырга вакыт җитә, укыйсы да килми. Ренат ул, гел бишлегә укыйм, ди. Әллә аңардан үрнәк аласы инде? Аның яхшы, әтисе-әнисе бар! (Кисәк алмаларны, шоколадларны җиргә бәрә.)

Х ә л и м. Нигә ташлыйсың?

М а л а й. Кирәкми лә! Кеше әйбере белән нишлим? Хәлим абый, тетя Мутя белән сөйләш әле, җибәрсен. Ул – күз врачы.

Х ә л и м. Ярый, сөйләшермен. Тик бу әйберләрне җыеп, кертеп куй. икенче тапкыр урлашма.

М а л а й. Беләм лә инде! Кайчакта котырынып кителә. Тыелып калып булмый. Әминә апаны чакырыйммы?

Х ә л и м. Кирәкми. Үзе дә чыга ул.

М а л а й. Хәлим абый, ул суга юри генә сикердемени? Сине куркытыр өчен генәме?

Х ә л и м (шикләнеп). Ничек, ничек?

М а л а й. Сөйлиләр инде монда. Мин бөтенесен тыңлап торам. Минем әни дә шулай иде. Әти белән кычкырышсалар, барыбер яшәмим, үземне юк итәм, җавап бирерсең, дип куркыта иде. Ул суга сикермәде, аерылыштылар гына. Яратышмагач, нигә өйләнешәләр, диген. Менә хәзер ятим булып йөр инде. Әбигә дә җиңел түгел бит. Минем кебек хулиганны үстерү уен эшмени?! Детдомга китми булмас, ахры. Ренат та шулай ди. Әби берүзе генә кала шул. Хәлим абый, бу малай юләр икән, дип уйлама. Мин сиңа бер киңәш итәм.

Х ә л и м. Нинди киңәш?

М а л а й. Әминә апага өйләнмә син.

Х ә л и м. Нигә?

М а л а й. Син аның кемлеген миннән сора. Беләм инде мин аны. Әнисе белән икәүләп сине эләктереп алсалармы, мәңге котыла алмассың. Син аларның кушаматларын беләсеңме? Төлке. Койрыгын болгап җибәрсә, бүре дә ермакка мәтәлеп төшә. Аның әнисе, авырыйм дигән булып, колхозда эшләми. Үзе трактор кебек таза. Әби әйтә, аптырыйм, ди, бу Төлке Фатыйма акча кайдан ала, ди. Беләм мин аның кайдан алганын. Базардан базарга чабып йөри ул. Әминә апа укыган башы белән әнисенә дәшми. Зоотехник, имеш! Бик инде. Бер ел эшләмәде, унбиш баш сыерны үтерде.

Х ә л и м. Җитәр.

М а л а й. Әллә үпкәләдеңме, Хәлим абый? Сине кызганып кына әйтүем. Хәзердән үк суга сикерәм дип йөргәч, булмый инде ул. Аерылышасыз. Күренеп тора инде.

Ишек ачыла. Әминә чыга.

Ярый, Хәлим абый, күрешербез әле. (Кул биреп күрешә, Әминәгә ымлый.) Син аңа әйтмә, Хәлим абый, мин әйткәнне.

Ә м и н ә (малайга). Нәрсә йөрисең монда, бар, сине эзлиләр. Тәрбиясез!

М а л а й. Хуш иттек, Хәлим абый.

Х ә л и м. Хуш.

Ә м и н ә. Исәнме, Хәлим. (Иронияле.) Кызу эш вакытыгыз бит, мәшәкатьләнеп, килеп йөрмәскә иде…

Х ә л и м. Кирәкми алай, Әминә. Йә, ничек?

Ә м и н ә. Кичә күреп киттең ич, үзгәреш юк. Авыртмый. Озакламый чыгаралар.

Х ә л и м. Хәйдәр нигә килгән?

Ә м и н ә. Син аны күрдеңмени? (Сүзне икенчегә борып алып китү өчен.) Кичә синнән соң, теге, кем әле. Хәйретдин исемле карт килде. Юл уңаенда кереп чыктым, ди. Синең әниең белән килгәннәр. Син әйт аларга, йөрмәсеннәр.

Х ә л и м. Без кичә әни белән сөйләштек. Ул мине ачулана. Авылда төрле кирәкмәгән сүзләр йөри. Хәзер мин үземнән үзем шикләнә башладым инде. Бәлки, мин гаепледер, дигән шик килә. Уйлап карасаң, ниндидер бер… Әминә, бәлки, сине җибәрерләр? Әйдә, кайтыйк… Безгә… Болай итеп булмый. Моның бер ахыры булырга тиеш. Миңа җинаятьче дип карауларын теләмим.

Пауза.

Ә м и н ә. Нинди ахмаклык! Больницада ятам. Нинди ахмаклык!

Х ә л и м. Кирәкми, Әминә, искә алма.

Ә м и н ә. Авылыгызда нәрсә сөйлиләр?

Х ә л и м. Әминә, сөйләшмик ул турыда.

Ә м и н ә. Сөйлиләрдер шул, сөйләсеннәр. Югыйсә, авылыгызда сиңа Аллага табынган кебек табыналар. Янәсе, менә, безнең авылдан да нинди кешеләр чыга. Юк, мин андый ук фикердә түгел хәзер. Син гап-гади бер авыл егете. Кичә уйлап яттым. Безнең беренче танышкан көннәрне. Кызык. Институтта кичә бара. Танцының кызган чагы. Вальс әйләнәләр. Янымда бер төркем кызлар басып тора. Алар кем турындадыр сөйләшәләр. Мактыйлар. Галим булачак, диләр. Кем икән ул, дип кызыксынам. Ниһаять, сүзнең кем турында барганы ачыклана. Ул егет күрше авыл егете икән. Менә ул мине биергә чакыра. Биибез. Сөйләшәбез. Икенче кич тә очрашабыз. Тагын очрашабыз. Тагын, тагын… Яратам, ди. Мине авылга кайтарып җибәрәләр, аның тагын бер ел укыйсы бар. Вәгъдәләр бирешәбез. Ул кайта… һәм аның мине яратмавы ачыклана.

Х ә л и м. Минем бит, Әминә, алай дип әйткәнем  юк.

Ә м и н ә. Аңа мин кирәкмим, аңа зоотехник кирәк икән. Ахмаклык! Теге кызны искә алмаганга гаҗәпләнәсеңме? Сәбәбе ачык. Исемен телгә аласым килми. Хәлим, бар кайт, сине эш көтә, бар.

Х ә л и м. Юк, мин бүген синсез кайтмыйм.

Ә м и н ә. Син акыллы кеше, уйлап сөйлә.

Х ә л и м. Миңа хәзер барыбер.

Ә м и н ә. Мине җибәрмиләр. Җибәрсәләр дә, мин ашыкмыйм әле. Бераз ял итеп алырга исәп.

Х ә л и м. Тик син, зинһар, әллә ниләр уйлама.

Ә м и н ә. Ярый, сау бул, миңа керергә кирәк.

Х ә л и м. Мин иртәгә килермен.

Ә м и н ә. Рәхим ит.

Х ә л и м. Иртәгә кадәр.

Хәлим китә башлый. Әминә башта аны тыныч кына озата. Аннары кинәт Хәлим артыннан ташлана.

Ә м и н ә. Хәлим, китмә, тукта!

Хәлим туктый. Әминә аның кулларына ябыша.

Әйт, Хәлим!

Х ә л и м. Нәрсә әйтим?

Ә м и н ә. Кил, иртәгә кил!

Фәния күренә. Ул, Хәлим белән Әминәне күреп, читкә китә.

Кил, килми калма. Хәлим, нигә син шундый? Син бүген ниндидер ят кешегә охшагансың.

Х ә л и м. Юк. Нигә алай булсын?

Ә м и н ә. Булма, ят булма… Ярат син мине, Хәлим! Син мине яратырга тиеш… Ә хәзер бар, кайт…

Хәлим китә. Әминә уйланып басып тора. Аннан әкрен генә ишеккә юнәлә. Ашыгып Фәния керә.

Ф ә н и я. Әминә апа!

Әминә яшен суккандай борыла.

Ә м и н ә. Син? Тагын син?!

Ф ә н и я. Әминә апа, мин гафу үтенергә килдем. Хәлим абыйны яратуым өчен сездән гафу үтенәм. Мин башка бервакытта да, беркайчан да… Мин сезнең бәхетле булуыгызны гына телим.

Ә м и н ә. Килдеңме, ниһаять? Иртәме, соңмы, минем алдыма киләчәгеңне белдем мин, көттем мин сине.

Ф ә н и я. Тик Хәлим абыйны барыбер яратам мин, яратам. Гафу итегез.

Пәрдә

 

ӨЧЕНЧЕ ПӘРДӘ

 

БИШЕНЧЕ КҮРЕНЕШ

 

Чишмә буе. Агачлык. Төрле юллар, сукмаклар киселешеп үткән. Кич. Пәрдә ачылганда Хәйретдин карт чишмә акканын күзәтеп тора.

Х ә й р е т д и н. Челтер-челтер, челтер-челтер агасың да агасың, җанкисәгем. Җырлый-җырлый агасың. Мин белгәннән бирле агасың. Ә суың кимеми. Син һаман да яшь. Мин картаям, чишмә. Бер ялгызым картаям. Моңайма, тирә-ягында кешеләр күп, дисеңме? Шулаен ул шулай, кешеләр күп, яхшы кешеләр күп. Тик менә Нәфисә юк бит. Без Нәфисә белән беренче тапкыр ссинең яныңда күрешкән идек. Һәй, күңелле булганые. Аны җирләгәннән бирле күңелсез миңа. Кешеләр арасында уйныйм, көләм, үзем генә калгач, моңаям шул, чишмә. Нихәл итим? Синең яныңа килеп утырып юаныч табам. Ак әйдә, җанкисәгем, ак. Син бик күп кешеләрне күрерсең әле. Синең яныңда күпләр вәгъдә бирешәләр. Бәхетле булсыннар. Нәфисә белән минем кебек яшәсеннәр…

Нурлидә керә.

Н у р л и д ә. Абау! Хәйретдин абый, син икәнсең әле.

Х ә й р е т д и н. Ә-ә, Нурлидә! Нишләп йөрисең?

Н у р л и д ә. Аптырап килдем, Хәйретдин абый. Фәниям югалды.

Х ә й р е т д и н. Ничек югалды?

Н у р л и д ә. Эшеннән кайтты да сөйләшми-нитми каядыр чыгып йөгерде.

Х ә й р е т д и н. Кая китте икән?

Н у р л и д ә. Синең янда түгел микән дип, сезгә бардым.

Х ә й р е т д и н. Килмәде шул. Сирәк килә.

Н у р л и д ә. Бик борчулы чагы. Әллә нигә күңелем тыныч түгел. Ул-бу булмагае дип куркам.

Х ә й р е т д и н. Кызым минем сүземнән чыкмас, дигән идең, Нурлидә килен.

Н у р л и д ә. Әллә нишләде шул. Көннән-көн үзгәрә. Хәерлегә түгел. Сорашып та карыйм, дәшми. Теге кызның шулай булуына син гаеплеме дим, әйтми.

Х ә й р е т д и н. Ничек ул гаепле?

Н у р л и д ә. Соң бит ишеткәнсең. Үзең дә шунда булгансың. Бөтен кеше сөйли ич. Минем Фәниям, имеш, араларына кергән. Теге кыз шуның хурлыгыннан…

Х ә й р е т д и н. Син, Нурлидә килен, гайбәтче хатыннар сүзен тыңлама.

Н у р л и д ә. Һәй, Хәйретдин абый, гайбәт түгел шул. Фәниянең араларына керүе хак. Үз теле белән әйтте.

Х ә й р е т д и н. Шулай укмыни?

Н у р л и д ә. Ичмасам, син бер киңәш бир, Хәйретдин абый.

Х ә й р е т д и н. Мин нәрсә әйтим инде? Монда синең белән минем киңәшнең файдасы тияр микән? Менә теге чакта ни өчен елаган икән ул! Шуның өчен икән. Әй бу дөнья дигәнең!

Н у р л и д ә. Кем уйлаган бит, кем уйлаган.

Х ә й р е т д и н. Монда кайгырып торып булмый. Эзләргә кирәк. Син күл буена барып кил. Мин басуга барам. Бәлки, эшендәдер, комбайннар тирәсендәдер?

Н у р л и д ә. И Ходаем! (Китә.)

Хәйретдин дә китәргә җыена. Үтеп баручы Хәлим белән очраша.

Х ә л и м (туктап). Исәнмесез, Хәйретдин бабай!

Х ә й р е т д и н. Шөкер әле, олан. Каян киләсең?

Х ә л и м. Районнан.

Х ә й р е т д и н. Бульнистанмы?

Х ә л и м. Әйе.

Х ә й р е т д и н. Савыгамы?

Х ә л и м. Әйе.

Х ә й р е т д и н. Син, ни… күңелеңә авыр алма, синең болай итеп йөрүең миңа бер дә ошамый, олан. Нәрсә инде бу? Әйбәт түгел бит. Икегез дә укыган кешеләр. Вәгъдәләшкәнсез дип ишетәм. Ник алай тәмсезләнеп йөрисез?

Х ә л и м. Минем ни гаебем бар?

Х ә й р е т д и н. Синең бабаң авылның күрке иде, атаңны мактап туя алмыйбыз. Син нәрсә? Ярамый бит.

Х ә л и м. Син берни дә аңламыйсың шул, Хәйретдин бабай.

Х ә й р е т д и н. Авыл белән күреп торабыз. Аңламаслык хикмәте юк. Дөресен әйтим, безнең авыл халкы ошатмый ул кызны. Эшлексез, диләр. Үзем дә күргәлим, бар эше киенеп-ясанып урам буйлап йөрүдә. Хәер, анысын үзегез беләсездер. Сез бездән акыллырак, укыган. Ә болай килешми. Тәмле итеп яши белергә кирәк. Уйла, олан. Аннан соң… әле генә Нурлидә килен монда сугылган иде. Фәниясен эзли.

Х ә л и м. Фәния нишләгән?

Х ә й р е т д и н (сынаулы карап). Нәрсә сезнең аның белән?

Х ә л и м. Берни дә юк.

Х ә й р е т д и н. Берни дә юк дисеңме?

Х ә л и м. Нәрсә дип әйтим инде?

Х ә й р е т д и н. Мин сиңа, киңәш биреп, тегеләй эшлә, болай эшлә, дип әйтмим. Шулай да син, олан, ызанда үсә торган хуҗасыз агач булма. Аны да бит шулай үткән-сүткән кеше сындырып китә. Син Нурлидә кызы белән сөйләш әле.

Х ә л и м. Сөйләштем. Фәниянең гаебе юк.

Х ә й р е т д и н. Мин дә аны гаепләмим. Аның шундый канат кагынып очарга җыенган чагы. Син уйлап эшлә. Канаты каерылмасын. Син егет кеше бит.

Х ә л и м. Миңа шул турыда гына уйларгамы? Болай да инде эшемне җүнләп эшләгәнем юк. Ә миннән эш көтәләр.

Х ә й р е т д и н. Мәхәббәтең җимерек булса, барыбер җүнле эш башкара алмассың.

Х ә л и м. Мин аңа әйттем бит инде.

Х ә й р е т д и н. Кемгә?

Х ә л и м. Әминәгә.

Х ә й р е т д и н. Соң?

Х ә л и м. Әллә ничек шунда. Куркам мин, Хәйретдин бабай. Мин хәзер бөтенесенә риза. Теләсә нишләсен.

Х ә й р е т д и н. Алай булмый. Хәзердән үк әнә нинди бит. Сиңа шул ошыймы?

Х ә л и м. Шайтан алсын!

Х ә й р е т д и н (урыныннан торып). Шайтан дигәнең бик явыз, хәвефле нәрсә, диләр. Сине дә эләктереп алмагае. (Китә.)

Хәлим уйга чумып утырып кала. Җырлый-җырлый Вахит кайтып килә. Хәлим янына җиткәч туктый.

В а х и т. Хәлим абый, сәлам бирдек!

Х ә л и м. Хәерле кич, Вахит!

В а х и т. План үтәлде, Хәлим абый, йөз илле процент.

Х ә л и м. Ул-бу юкмы?

В а х и т. Нәрсә булсын? Соңгы участокка күчтек. Эх, рәхәт тә булды соң бүген! Ике сәгать берүзем генә эшләдем. Хәйдәр абыйдан башка. Әле кайтырга исәп юк иде. Ул куып кайтарды. Эзең булмасын, ди. Ай-яй, кеше. Нигә алайдыр инде? Миндә ни ачуы бардыр? Мотоцикл белән жуылдап килеп җитте дә штурвалдан мине куып төшерде. Смена бетте, кайтып йокла, ди, мин бүген гулять итәм, ди.

Х ә л и м. Кайда ул хәзер?

В а х и т. Кырда. Мотоциклы бозылган, шуны төзәтә калды. Әминә апа янына бардыгызмы, Хәлим абый?

Х ә л и м. Бардым.

В а х и т. Кайчан кайта?

Х ә л и м. Озакламас.

В а х и т (паузадан соң). Хәлим абый, мин сездән бер әйбер сорасам, көлмәссезме?

Х ә л и м. Нәрсә?

В а х и т. Чын мәхәббәт буламы, Хәлим абый?

Х ә л и м (Вахитка карап торып). Үзең ничек уйлыйсың соң?

В а х и т. Белмим шул, китапларда була, анысын беләм. Менә китапта язган кебек яшәсәң иде ул, Хәлим абый. Миңа бер папиос бирегез әле, Хәлим абый?

Х ә л и м. Нигә ул?

В а х и т. Йөрәк яна.

Х ә л и м. Тәмәке тарткач, басыламы?

В а х и т. Кем белә инде! Болай бит ул, Хәлим абый. Әгәр мин яратам икән, шул яратуымны аңа әйтәм икән, мин ялганламыйм бит инде. Чынлап әйткәнне белергә тиеш ич инде ул. Яратканыңны башка төрле белдереп булмый бит. Ә ул… Бир инде бер папирос, Хәлим абый. (Хәлим аңа папирос бирә. Вахит кабыза, ләкин тарта белми, бер суыруга ташлый.) Әче… Хәлим абый, сез мине әллә нинди дип уйламагыз. Сезне беләм мин. Сез алай эшли торган кеше түгел. Сез яхшы кеше. Әйтегез әле аңа. Күреп тора бит ул. Аңламый бит.

Х ә л и м. Сиңа Әминә апаң ошыймы, Вахит?

В а х и т. Ник, Хәлим абый?

Х ә л и м. Яратасыңмы син аны?

В а х и т (шикләнеп). Кызык кына әйтеп куйдыгыз. Нишләп мин Әминә апаны яратыйм ди… Ә нигә алай дип сорадыгыз, Хәлим абый? Әллә берәр сүз ишеттерделәрме?

Х ә л и м. Бая син мине яхшы кеше дидең. Ярый, синеңчә булсын, мин бик яхшы кеше ди. Ә Әминә апаң ничек?

В а х и т. Үзегез беләсездер инде.

Х ә л и м. Юк, син боргаланмыйча әйт. Менә миңа бөтенесе дә әйтәләр, Әминә төгән, диләр. Сиңа тиң түгел, син аның белән бәхетле булмаячаксын, диләр. Син әйт, ничек?

В а х и т. Мин, Хәлим абый, андый сорауга җавап бирә алмыйм. Ничек инде кешегә бәхетле булмаячаксың дип әйтәсең? Минемчә, дөньяда ничаклы кеше бар, бөтенесе үзенчә бәхетле. Сез миннән үзем турында сорасагыз, мин әйтә алам. Мин һәрвакыт бәхетле булачакмын. Әминә апа турында сорыйсыз икән, шуны гына әйтәм, Хәлим абый, ул мин яраткан әйберне яратмый.

Х ә л и м. Җирнеме?

В а х и т. Әйе. Бу минем үз карашым. Сезгә ничектер, белмим.

Х ә л и м. Син мине ни өчен яхшы кеше дип атыйсың соң?

В а х и т. Мин яратканны яраткан өчен.

Х ә л и м (Вахитның иңбашына кулын салып). Ярый, бар кайт, Вахит, йокла, ял ит.

В а х и т. Мин арымадым. Өч төн йокламасам да, берни булмый. Йоклап ни файда? Менә урак бетә. Клуб ачыла башлар. Танцылар. Хәзер безгә клубка барып танцевать итәргә ярый инде, укучы түгел… Хәлим абый, гармунны монда алып килимме? Чишмә буенда гармунның тавышы бик әйбәт чыга.

Х ә л и м. Кирәкми. Мин хәзер комбайннар янына китәм.

В а х и т. Бергә барабыз. Юлда уйнармын.

Х ә л и м. Сиңа ял итәргә кирәк бит. Иртәгә тагын эшкә.

В а х и т. Алып килим инде, Хәлим абый? Сагындым гармунымны. Урамда уйнарга уңайсыз. Ичмасам, кырда уйнармын. Алып килим?

Еракта яшен яшьни.

Х ә л и м. Бар, алайса, тизрәк. Әнә яшен уйнап тора.

В а х и т. Уйнасын. Мин аңардан курыкмыйм. (Йөгереп чыгып китә.)

Хәлим еракта яшьнәгән яшенне күзәтә. Шул вакыт ашыгып Фәния керә. Хәлимгә очрагач, кинәт туктап кала, ирексездән артка чигенеп куя.

Х ә л и м. Фәния?

Ф ә н и я. Юк! Юк!!

Х ә л и м. Сиңа ни булды?

Ф ә н и я. Ә?.. Юк… Берни дә юк.

Х ә л и м (нидер сизенеп, Фәния янына килә). Яле, кара әле? Бөтенләй төсең киткән ич.

Ф ә н и я. Җибәрегез мине, өйгә кайтасым бар. Мине әнием көтә.

Х ә л и м. Тукта! Нишләдең син?

Ф ә н и я. Нигә? Нигә сез мине саклап тордыгыз? Мин бит… Китегез!

Хәлим ни әйтергә белми, читкә тайпылып Фәниягә юл бирә. Фәния, бер-ике адым атлагач, тагын туктап кала, үзен кулга алырга тырыша.

Хәлим абый, мин… аның янына бардым.

Х ә л и м. Син больницада булдыңмы?

Ф ә н и я. Мин аңардан гафу үтендем.

Х ә л и м. Гафу үтендең?

Ф ә н и я. Кызганам мин сезне, Хәлим абый.

Х ә л и м. Нәрсә? Ни өчен?

Ф ә н и я. Юк, берни дә юк. Ул мине гафу итте. Сез дә мине гафу итәрсез дип уйлыйм.

Х ә л и м. Ни өчен?

Ф ә н и я. Бөтенесе өчен дә. Мин уйламаганмын. Мин ялгыш уйлаганмын. Мин сезнең өчен күрше кызы Фәния генә икәнлегемне белмәгәнмен. Үземнең мәхәббәтем аркасында башкаларның мәхәббәтен күрмәгәнмен. Хәзер инде аңладым. Сез мине, Хәлим абый, һаман да шул күрше кызы Фәния дип кенә атагыз, ярыймы? Хәер, кирәкми, мин сезнең өчен беркем дә түгел. (Китә башлый.)

Х ә л и м. Тукта әле, Фәния!

Ф ә н и я. Мине әнием көтә. Вакытында өйгә кайтмасам, борчыла ул.

Х ә л и м. Юк, Фәния, мин җибәрмим сине. Синең болай китүең начар. Мин синнән ул сүзләрне ишетергә теләмим. Синең гафу үтенүең дә кирәкми миңа. Минем тынычлыгым югалды.

Ф ә н и я. Җибәрегез, Хәлим абый.

Х ә л и м. Фәния, китмә! Ярый, синеңчә булсын. Гафу үтенгәнсең. Тик китмә. Миңа күңелсез. Элек мин синең белән көлеп, шаярып сөйләшә ала идем. Синең янда һәрвакыт күңелле була иде. Нигә хәзер дә шулай булмаска?

Ф ә н и я. Шул шаярып сөйләшүләр минем башымны әйләндергән инде, күрәсең.

Х ә л и м. Калсын шулай, Фәния.

Ф ә н и я. Кала алмаганын үзегез дә беләсез,Хәлим абый.

Х ә л и м. Белмим, мин белергә дә теләмим. Мин уйладым. Басуда сөйләгән сүзләреңне, аннан соң булган вакыйганы күз алдыма китердем. Бөтен үткәннәрне искә төшердем. Минем өчен иң күңелле минутлар синең капка башына менеп, мине үртәп калуың булган. Минем өчен иң кадерле сәгатьләр синең булачак хыялларыңны тыңлап таң аттыру булган. Минем өчен иң ләззәтле секунд мин Казанга киткәндә сине, сеңелем кебек күреп, кысып кочаклаган вакыт булган. Нигә үстең, нигә һаман сабый булып калмадың син, Фәния? Кирәкми, гафу үтенмә. Мин монда гафу үтенергә тиеш. Фәния, кара әле миңа!

Мотоцикл үтеп киткән тавыш. Фара яктысы Фәния белән Хәлимне яктырта. Хәлим Фәниянең күзләренә карап җырлап җибәрә.

Фәния, Фәния, димәгез,

Фәниягә тимәгез!

Фәниягә тигән кеше

Рәхәт күрер димәгез.

Фәния, кирәкми, кирәкми. (Яулык алып аның күз яшьләрен сөртә. Фәния карышмый.)

Ф ә н и я. Миңа бүген сезне күрергә ярамый иде, Хәлим абый.

Х ә л и м. Эх, син, күрше кызы Фәния. Еларга ярамый. Ул сиңа килешми. Син бит инде зур үскән, дәү кыз. (Фәниянең күзләренә карап тора.) Йә, көл әле. Көл инде!

Фәния ирексездән елмая.

Менә шулай. Эх син!..

Яшен яшьни. Фәния куркып китеп, Хәлим кочагына сыена. Вахит керә. Хәлим белән Фәнияне күргәч, кулыннан гармуны төшеп китә.

Ф ә н и я (кинәт исенә килеп, Хәлимнең кочагыннан чыга). Хәлим абый! Мин тагын ялгыштым, әйеме? Юк, мин болай булуын теләмәгән идем. Өйгә кайтып бара идем. Абындым, тагын абындым. (Йөгереп чыгып китә.)

Хәлим нишләргә белми басып кала. Вахит җирдән гармунын алып Хәлим янына килә. Сүзсез сәхнә. Вахит тартып гармунын уйнап җибәрә.

 

АЛТЫНЧЫ КҮРЕНЕШ

 

Бишенче күренештәге декорация. Вакыт иртә. Сукмакта Хәлим күренә. Ул басуга бара. Больницадан Әминә кайтып килә. Китеп барган Хәлимне күрә.

Ә м и н ә. Хәлим! Хәлим!

Хәлим керә. Әминәне күреп аптырап кала.

Х ә л и м. Син ничек?

Ә м и н ә. Кайтып киләм. Җибәрделәр. Киемнәрне кичә үк алып куйдым да бүген иртә таңнан юлга чыктым. Машина очрады. Бәрлегуҗа күперенә кадәр утырып кайттым. Нигә йөзең чытык? Әллә мине очраткангамы?

Х ә л и м. Юк. Нигә?

Ә м и н ә. Күзләреңнән күреп торам. Ә мин тагын ашыгып кайткан булам. Хәлим мине көтәдер дип хыялланам.

Х ә л и м. Әминә, бар, син кайт.

Ә м и н ә. Кайттым бит инде.

Х ә л и м. Өегезгә кайт. Мин бүген барырмын. Сөйләшербез.

Ә м и н ә. Син һаман да шул, кайт, сөйләшербез… Ни эшләргә уйлыйсыңдыр… Бөтенесе сөйләшенгән, хәл ителгән ич инде.

Х ә л и м. Сөйләшенмәгәнен син яхшы беләсең, Әминә.

Ә м и н ә. Минем бернинди сүз дә ишетәсем килми. Ике ел сөйләштем, җитәр. Мин хәзер турыдан-туры сезгә кайтам. Беркая да китмим.

Х ә л и м. Ничек безгә?

Ә м и н ә. Шулай. Хатының булып.

Х ә л и м (паузадан соң). Алай булмаячак, Әминә.

Ә м и н ә (куркып). Димәк?..

Х ә л и м. Әйе.

Ә м и н ә. Хәлим, минем хисләрем белән шаярма, Вәгъдәң бар.

Х ә л и м. Син аны юк дип исәплә.

Ә м и н ә. Менә ничек?! Шул сүзне әйтер өчен ике ел алдап йөрдеңме?

Х ә л и м. Кем кемне алдагандыр, анысы билгесез. Инде моннан соң да алдашмыйк, Әминә.

Ә м и н ә. Бәлки, синең күңелең үсеп киткәндер? Синең өчен кешеләр суга ташланалар бит. Алайса, бел, сикермәдем мин! Сикерергә дә уйламадым. Яр ишелде. Ялгыш егылдым.

Х ә л и м. Әминә, нигә инде андый сүзләр?

Ә м и н ә. Шуңа үзеңне әллә кемгә санарга ашыкма.

Х ә л и м. Син мине торган саен гаҗәпләндерәсең, Әминә.

Ә м и н ә. Дөресен ишеткәч, гаҗәптер шул. Миңа да гаҗәп. Сине аңлый алмый интегәм ич. Әллә япь-яшь кызның артыңнан чабуын күргәч күңелең үзгәрдеме? Башың-күзең әйләндеме?

Х ә л и м. Фәниягә кагылма.

Ә м и н ә. Тик өметеңне сузма. Кичә ул минем янга килде. Гафу үтенде.

Х ә л и м. Беләм.

Ә м и н ә. Каян беләсең? Димәк, сез очраштыгыз? Аңлашылды. Бөтенесе дә аңлашылды. Ой, нинди ахмак мин! Шуның сүзенә ышанып. Ахмак! (Елый.)

Х ә л и м. Әминә…

Ә м и н ә. Юк! Мин алдандым, алдандым! (Елавыннан кинәт туктап.) Йә, әйт инде хәзер нишләргә миңа?

Х ә л и м. Әминә, әйдә, тынычлап аңлашыйк. Яраттым мин сине, Әминә. Ничек танышканыбызны үзең беләсең. Күңелле иде ул чакта. Ләкин кайткач, мин сине танымый башладым. Синең турыда кайтканнан бирле бер генә яхшы сүз дә ишеткәнем юк. Билгеле, мәхәббәттә кеше сүзе артык. Ләкин, Әминә, без кешеләр арасында яшибез. Мине кешеләр кеше итте. Хыялыма ирешергә, җирнең хуҗасы булырга, олы теләкләр белән яшәргә мине ккешеләр өйрәтте. Ә ул хыялларым синең өчен чүп кенә икән. Хәтта мин сабый дип исәпләгән Фәния аларны күрә белә, ә син, вәгъдә итеп, мине әллә кая өстерисең. Синең өчен җир дә, кешеләр дә кирәкми. Сиңа ир кирәк. Сиңа ир булган кеше сине бер җирдә дә эшләтмичә, байлык-муллыкта яшәтеп, сиңа калкан булырга тиеш. Мин аны булдыра алмыйм. Фәния әйткәндәй, мәхәббәт – мәхәббәт белән, тик ул намуска тап төшерерлек булмасын. Мещан буласым килми минем, Әминә.

Ә м и н ә. Менә ничек сөйләшә беләсең икән! Юкка гына сине җебегән егеткә санап йөргәнмен. Йә, нишләргә кушасың соң миңа?

Х ә л и м. Анысын үзең уйла инде. Сабый түгел. Ярый, Әминә, мин ашыгам. Хуш!

Ә м и н ә. Юк, беркая да бармыйсың. Мин синнән калмыйм. Теләсәң нишлә. Безнең авылда туй көтәләр. Ничек мин кеше күзенә кайтып күреним? (Хәлимнең кулына тотынып.) Китмә, Хәлим! Яратам мин сине. Син ни әйтсәң, шуны эшләрмен. Мин бөтенесенә күнәм. Хур итмә мине! Миңа кешеләрдән оят.

Х ә л и м. Эх, Әминә…

Хәйдәр эшкә бара. Әминә белән Хәлимне күреп, яннарына килә.

Х ә й д ә р. Пар күгәрченнәргә сәлам! (Әминәгә.) Әле кай арада кайтып өлгердең? Иртә таңнан свидание?

Х ә л и м. Хәйдәр, син бара тор, мин хәзер барып җитәрмен.

Х ә й д ә р. Синсез эш чыкмый анда, слушай. Тизрәк, Комбайн свичәсенең задний мусты эрегән. (Көлә.)

Ә м и н ә. Юлыңда бул.

Х ә й д ә р. Әле сез үбешеп туймадыгызмыни? Ул кадәр нәфесле булмыйлар инде. Кичә дә төне буе үбештегез. Күреп киткән идем. Бигрәк сагынышкансыз икән. Һаман аерылыша алмыйсыз.

Ә м и н ә (Шикләнеп). Хәлим, нәрсә сөйли ул?

Х ә й д ә р (Әминәгә). Нигә, син түгел идеңмени ул? Мин аны син дим уйлаган идем. Берсе Хәлим иде инде, точно күрдем. Икенчесе кем булды икән? Әллә Фәния булды микән?

Х ә л и м. Син! (Хәйдәргә кизәнә.)

Х ә й д ә р (аның кулын эләктереп). Кулыңны уйнатма, унбиш суткы укыган кешеләргә дә бар. Нәрсә монда юл чатында очрашып чутыйн-чутыйн киләсең. Әйт, Фәния идеме? Нигә дәшмисең? (Каушап калган Хәлимне этеп җибәрә.) Җитмәсә, җикеренгән була.

Ә м и н ә. Хәлим, дөресме?

Х ә й д ә р. Мин ялганламыйм, слушай.

Ә м и н ә. Мин синең белән сөйләшмим.

Х ә й д ә р. Ай, Алла, сөйләш соң, аның белән сөйләш. (Юл кырыендагы ташка барып утыра.)

Ә м и н ә. Хәлим, дөресме? Кичә Фәния белән шушында…

Х ә й д ә р. Юк, тегендәрәк. Әнә алар утырган җир.

Ә м и н ә. Оятсыз! Юк, җавап бирәчәксең син болар өчен. Мин барыбер үчемне алачакмын. (Елый.) Ике ел гомерем әрәмгә китте. Нинди егетләрне шуңа алыштырдым бит. Нигә? Нигә? Кем миннән көлә? (Елавыннан туктап.) Юк, юк! Алай булмаячак! Мин Әминә! (Хәйдәр янына килә.)

Нигә куркасың?

Х ә й д ә р (каушап). Нишләп… Курыкмыйм.

Ә м и н ә. Яратасыңмы мине?

Х ә й д ә р. Ничек? Ни дисең?

Ә м и н ә. Туры әйт, яратасыңмы? Син бит минем арттан сөйрәлеп йөргән идең. Менә хәзер мин синеке. Әйдә, алып кайт инде өеңә. Мин синең хатының булырга риза.

Х ә й д ә р. Өйгәме? Хатын итепме? Ничек?

Ә м и н ә. Туй үткәрербез.

Х ә й д ә р. Туймы? Бүгенме?

Ә м и н ә. Әйе, бүген.

Х ә й д ә р. Хәзер үкме?

Ә м и н ә. Әйе, хәзер үк.

Х ә й д ә р. Хәзер үк… Хәзер үк… Тукта әле…

Ә м и н ә. Мин шаяртмыйм, мин синең хатының. Әйдә, алып кайт.

Х ә й д ә р (тәмам аптырашта, ни дип әйтергә дә белми тораташ кебек басып тора). Ничек, болай кинәт кенә…

Ә м и н ә. Әйе, кинәт кенә. Моментыннан файдаланып кал, югыйсә…

Х ә й д ә р (уйларыннан айнып). Нәрсә югыйсә… Куркытма син мине, слушай. Хәлимне каптыра алмагач, хәзер Хәйдәр дә ярый, дисеңме? Акула булмаса, кильке?

Ә м и н ә. Килька түгел, пешка син, белдеңме?

Х ә й д ә р (ярсып). Телеңне озайтма… Хатын-кыз дип тормам…

Ә м и н ә. Кабахәтләр, кансызлар! Ненавижу, барыгызны да ненавижу! Берегез дә кирәкми! (Үксеп елап чыгып китә.)

Пауза.

Х ә й д ә р (үз-үзен кулга алырга тырышып). Һе, ир кирәк булган… Әзер ир… Чак кына елан авызына барып кермәдем бит, ә! Уф, гомеремдә беренче тапкыр тезләрем калтырый. Котырган эт тешләгәнмени? Тиззрәк комбайн янына барырга кирәк. (Тиз генә чыгып китә.)

Хәлим уйлар диңгезендә. Таш янына килә. Утыра. Адашкан карашы белән авыл ягын күзәтә. Кемнәрнеңдер килгәнен күреп, урыныннан тора. Фәния керә. Кулында кечкенә генә чемодан. Ашыгып юл буйлап атлый. Нурлидә аны куып җитә. Хәлим аларга күренми.

Н у р л и д ә. Кызым, Фәния, тукта, акылыңа кил.

Ф ә н и я. Борчылма, әнием, мин акылымда. Олы юлга чыгам да… Машиналар йөреп тора.

Н у р л и д ә. Әй, кызым, кызым, сөйләшү юк, киңәшү юк. Ярый әле, капкадан чыгып киткәнеңне күреп калдым.

Ф ә н и я. Сиңа хат язып калдырдым мин, әнием.

Н у р л и д ә. Шул хатыңны гына укып хәсрәтләнер өчен үстердеммени мин сине? Шуның өчен төп йокыларымны калдырып, бишегең янында утырдыммыни? Әйдә, кайт, кызым. Китәсең килсә, тотмам. Иртәгә китәрсең. Юлга үзем җыйнап, пристаньга кадәр озатып куярмын.

Ф ә н и я. Йә инде, әнием, бернәрсә дә булмаган ич. Тынычлан, бар, кайт.

Н у р л и д ә. Әйт, ичмаса, кая төбәп барасың?

Ф ә н и я. Казанга, Садыйк абыйларга.

Н у р л и д ә. Бу чаклы холыксызланырсың дип кем уйлаган. Ярый, бар, кит. Ни хәл итим, үз башыма хәсрәт үстергәнмен. Кит, әлегә кадәр яшәдем, үлмәдем.

Ф ә н и я. Әнием, сөйләмә инде андый сүзләр. Аңлыйсың бит…

Н у р л и д ә. Аңламыйм да, кирәкми дә. Бар, хәерле юл. Үсеп җиткәч, әниең арткандыр, хуш. (Кайтыр юлга борыла.)

Ф ә н и я. Әнием! (Нурлидә янына килеп туктала.) Әнием, аңла, читен миңа! Миңа монда калырга ярамый. Аңлыйсыңмы, мин сиңа бөтенесен дә аңлатып яздым. Барысы да син теләгәнчә. Син миңа ачуланып калма. Кайтырмын миин, әнием, тик хәзергә миңа китәргә кирәк. Минем авылдан ераграк китеп уйлыйсым килә. Син мине һәрвакыт аңлый идең бит.

Н у р л и д ә. Юк шул, аңламаганмын, кызым. Үсеп җиткәнеңне сизми калганмын. Юлыңа акчаң бармы?

Ф ә н и я. Бар.

Н у р л и д ә. Садыйк абыеңа ни дип әйтерсең инде?

Ф ә н и я. Белмим әле.

Н у р л и д ә. Әче каргышым төшсен бу Хәлимгә.

Ф ә н и я. Әнием, кирәкми, каргама. Гаебе юк аның. Мин… мин үзем гаепле. Йә, әнием, сау бул. (Нурлидәне кочаклап үбә дә әкрен генә китә.)

Нурлидә аны кайгылы караш белән озатып кала. “Каз канаты” көе уйнала. Хәлим, бәйләп куелган кешедәй, сүзсез генә басып торуында дәвам итә. Кинәт бер уйга килеп кузгалмакчы була, ләкин юлдан килгән Вахитны күреп, туктап кала. Вахит Нурлидә белән очраша.

Н у р л и д ә (күреп). Вахит улым, сез бит бергә уйнап үстегез, бергә укыдыгыз, ничек соң? Китте бит, китте!

В а х и т (аңламыйча). Кем китте?

Н у р л и д ә. Фәния китте. Әнә, әнә бара, Вахит! Улым!

Вахит, китеп барган Фәнияне күреп, чыгып йөгерә. Хәлим Нурлидәгә күренми генә басуга таба атлый. Нурлидә кулын маңгаена куеп Фәния белән Вахит киткән якка карап күзәтә. Пауза. Фәнияне кулыннан җитәкләп Вахит керә.

Ф ә н и я. Җибәр!

В а х и т. Юк, ычкына алмассың. (Фәния кулындагы чемоданны алып Нурлидәгә бирә.) Мә, Нурлидә апа, алып кайта тор.

Н у р л и д ә. Вахит улым, зинһар, җибәрмә! (Чемоданны кочаклап, кайтыр якка борыла. Китә.)

В а х и т (Фәниягә). Син нәрсә, Фәния? Нишләвең бу?

Ф ә н и я. Синең анда эшең юк!

В а х и т. Юк, Фәния, бар минем эшем. Бөтен нәрсәдә эшем бар минем. Сине яратуым өчен генә түгел. Синең белән бергә үскәнем, синең белән бергә укыганым өчен эшем бар минем. Синең кебекләр өчен кызарырга теләмим мин. Әниләребезнең күз яшен күрергә теләмим мин. Әниләребезнең күз яшен күрергә теләмим мин. Кая барасың син, кая китәсең? Качарга җыенасыңмы? Үз-үзеңнән качып котылып буламыни?

Ф ә н и я. Сөйләп бетердеңме?

В а х и т. Бу әле башлавым гына. Син, Фәния, тормышыңның, хыялларыңның, бәхетеңнең тамырына балта белән кизәнмә. Кайда синең горурлыгың? Шаянлыгың? Шушымы синең киләчәгең? Шуның өчен яшәдеңме син? Нәрсә, мәхәббәт гаепле дип исәплисеңме? Мәхәббәт ул изге нәрсә. Җүләр хисләр түгел ул. Мәхәббәт ул изге нәрсә. Җүләр хисләр түгел ул. Мәхәббәт ул олы, аны юл тузанына гына күмеп булмый. Менә ничек аңлыйм мин мәхәббәтне. Эх, Фәния, Фәния!

Фәния башын иеп сүзсез генә тыңлый.

Хәтереңдәме, бервакыт бөтен класс белән урманга экскурсиягә бардык. Син йөгерә-йөгерә чәчәкләр җыйдың, мин сиңа такыя үреп бирдем. Син көлдең, шаярдың. малайлар кебек агач башларына үрмәләдең. Шуннан торып очасым килә, дип кычкырдың. Хәтерлисеңме? Безгә ул чакта ундүрт яшь кенә иде. Хәтерлисеңме, мәктәпне тәмамлаганда, класс белән бергә җыелып, Идел ярына бардык. Бөтенебез дә хыялларыбызны сөйләдек. Идел шаһит. Ике ел колхозда эшләгәч, укырга китәбез, дип антлар бирдек. Йә, хәзер нишлисең? Шушымы синең очуың?

Фәния кинәт елап җибәрә.

Елама, күз яшьләре сиңа килешми. Әйдә.

Ф ә н и я (күз яшьләренә тыгылып). Кая?

В а х и т. Эшкә. Бүген соңгы участокны урдырабыз бит. Бәйрәм. Бөтен кеше синең сыеңны көтә. Мондый тәмле итеп пешерүче күргәнебез юк иде, диләр.

Ф ә н и я. Куркам…

В а х и т. Ә син күзеңне йомып бар. Менә нинди куркак йөрәклегә әйләнә барасың! Син бит андый түгел идең. Фәния, әйдә башта сезгә кайтабыз. Өс-башыңны алыштыр. Әйдә тизрәк, соңга калырга ярамый. Бүген бәйрәм көн, урак бетә. Әйдә!

Ф ә н и я. Юк, юк…

В а х и т. Фәния! (Кулыннан ала.)

Ф ә н и я. Җибәр!

В а х и т. Юк, җибәрмим. Адашуыңны теләмим мин синең.

Фәниянең кулыннан тотып, авыл ягына китәләр. Фәния теләр-теләмәс кенә атлый. Пауза. Яңадан Хәлим керә. Ул бөтенләй югалып калган. Басуга бара алмаган, билгеле. Нәрсәнедер ачыкларга, нәрсәнедер хәл итәргә кирәк. Шуның өчен, күрәсең, яңадан авылга кайтып бара. Хәлимгә ике кулын артка куеп атлаучы Хәйретдин очрый.

Х ә л и м. Хәйретдин бабай!

Х ә й р е т д и н. Исәнме, олан.

Ул борчылган, үз-үзенә сөйләнеп, башын селки-селки, басу ягына юнәлә. Юлдан йөгерә-чаба Малай кайтып килә.

М а л а й (Хәлимне күреп). Хәлим абый, нихәл?

Х ә л и м. Исәнме.

М а л а й. Мин кайтып киләм бит. Тәки ычкындым. Тотарсың мине! Машинаңны да узып китәм мин. Менә сезнең авылга кереп чыгам әле. Ренат кушты. Әти килеп алсын, ди. Хәлим абый, әллә авырыйсыңмы?

Х ә л и м. Юк.

М а л а й. Ә нигә болай?..

Х ә л и м. Менә шулай, энекәш. Син бернәрсә аңламыйсың шул.

М а л а й. Аңламас. Әминә апаны очраткансыңдыр әле.

Х ә л и м. Әйе.

М а л а й. Шуның өчен кайгырасыңмы? Әллә начар сүз әйттеме?

Х ә л и м. Сиңа ничә яшь?

М а л а й. Җиде елдан егерме тула.

Х ә л и м. Зур икәнсең инде. Синең беләнсерләшергә була. (Үз-үзенә сөйләнгәндәй.) Мин, энекәш, ниндидер бер бушлыкны мәхәббәт дип санаганмын.

М а л а й. Молодец, Хәлим абый! Мин сиңа әйттем бит инде. Күптән шулай уйларга кирәк булган.

Х ә л и м. Күптән шулай кирәк булган шул, энекәш.

М а л а й. Кешене белеп бетермисең бит ул. Безнең авылның Вәкил дә, дус, дип йөргән иде. Бер тапкыр да бальниска минем янга килмәде. Ну, кайткач күрсәтәм әле мин аңа. Эх, Хәлим абый, әби авырып тора ди әле анда. Детдомга китеп булмас, ахры. Укулар башланыр вакыт та җитте. Болай яшәп булмый бит. Бераз уйларга кирәк. Син кайгырма, Хәлим абый. Менә дигәне булыр әле.

Х ә л и м. Шулай дисеңме?

М а л а й. Билгеле. (Вахит белән Фәния киткән якка күрсәтеп.) Кемнәр ул, Хәлим абый?

Х ә л и м. Вахит белән Фәния, Фәния белән Вахит.

М а л а й. Бигрәк инде, әллә кемнәр кебек кулга-кул тотынышыпбаралар.

Х ә л и м. Мәхәббәт, энекәш.

М а л а й. Мәхәббәт четерек нәрсә инде ул. Әби дә шулай ди. Ну, ярый, Хәлим абый. Тизрәк кайтып җитәргә кирәк. Гел-гел болай йөреп булмый. Хуш! Мин очтым. Күрешербез әле, Хәлим абый.

Малай йөгереп чыгып китә. Хәлим аны елмаеп озата.

Пәрдә.

Әсәрнең тексты Туфан Миңнуллинның ун томлыгындагы нөсхәсенә нигезләнеп әзерләнде:

Миңнуллин Туфан. Сайланма әсәрләр, 10 томда, 1 том, 108-157 битләр. – Казан: Татар. кит. нәшр., 2002.

Комедия өч пәрдәдә

 

КАТНАШУЧЫЛАР:

Г а р и ф у л л а.

Г ө л җ и һ а н.

Х ә н и ф.

Х ә м и т.

Х ә л и л.

Х ә л и м.

Г ү з ә л и я.

С ә р и я.

Ф ә р д и я.

Ф л о р и д.

Н у р ә х м ә т.

 

БЕРЕНЧЕ ПӘРДӘ

 

БЕРЕНЧЕ КҮРЕНЕШ

 

Гарифулла карт йортының ишегалды. Җыйнак кына итеп салынган шактый ук иске өй. Алга болдыры чыгып тора. Пәрдә ачылганда сәхнәдә беркем дә юк. Бераздан капка артында тавышлар ишетелә, капка ачыла. Аннан җәлт кенә Гарифулла карт керә дә капканы бикләп куя.

А р т т а   т а в ы ш. Ач, Гарифулла абзый, сабый булма.

Гарифулла дәшми-нитми рәшәткә янына куелган таш өстенә барып утыра. Тавыш дәвам итә: “Ач, диләр сиңа, яхшы чакта”.

Гарифулла селкенми дә. Менә койма өстендә бер баш пәйда була. Ул – бригадир Нурәхмәт. Нурәхмәт ишегалдына сикереп төшә, җикеренеп Гарифулла янына килә.

Г а р и ф у л л а. Сөйлә әйдә, сөйлә.

Н у р ә х м ә т. Мин сөйләп кенә калмам. Трактор китертермен дә выжт бу саескан ояңны, нигез ташларыңны да таба алмассың.

Г а р и ф у л л а (сикереп торып). Син үз атаңның нигезен җимер, энекәем. Үз нигеземне нишләтергә икәнен синнән шәбрәк беләм.

Н у р ә х м ә т (кинәт йомшап). Соң, аңла соң, Гарифулла абзый җаным, өстегезгә ишелеп төшә бит. Үзеңне кызганмасаң, Гөлҗиһан апа турында уйла. (Өй стенасына барып тибеп.) Җитмештән узган яшеңдә син шушы келдерикүштә яшәргә тиешме?

Г а р и ф у л л а. Сиңа фатир сорап барганым юк бит, нәрсә очынасың?

Н у р ә х м ә т. Чынлап әйткәндә, кире беткән абзый, минем өчен кайда яшәсәң дә барыбер. Ник шунда тагын зимләнкә казып кермисең. Миңа наряд бирелгән, председатель теңкәгә тия. Кайчан Гарифулла абзый өенә тотынасың инде, ди. Әйтерсең мин гаепле. Менә үзе килеп сөйләшеп карасын иде ул.

Г а р и ф у л л а. Сөйләшеп пычагым майтара алыр идеме?

Н у р ә х м ә т. Билгеле, майтарырсың синең белән. Кешенең яхшылыгын белә торган картмыни син?! Аның өчен тырышалар. Урак өсте җиткәнче эшләп бетерергә кирәк. Менә бит, ә, бүрәнәләре әзер килеш тора. Бөтенесе бар. Ул түбә калаен нигә урамда аунатып яткырасың? Күгәреп беткәнен көтәсеңмени?

Г а р и ф у л л а. Күгәрсә ни. Мин алып кайтмадым ич.

Н у р ә х м ә т. Шул шул. Артыннан үзең йөрсә, кадерен белер идең. Дармага килгәч, сиңа нәрсә. Крәстиян түгел син, беләсеңме, крәстиян каны юк синдә.

Г а р и ф у л л а. Бар әле, энекәем, чыгып кит әле, авырып та торам…

А р т т а   т а в ы ш. Карале, кайсы бикләп куйган бу капканы?

Нурәхмәт барып капканы ача. Гөлҗиһан керә.

Г ө л җ и һ а н. Ник бикләнешеп утырасыз?

Н у р ә х м ә т. Тагын киреләнә башлады, Гөлҗиһан апа, аягын терәп каршы тора. Салдырмыйм яңа йорт, кирәкмәс булып тора әле, ди.

Г ө л җ и һ а н. Аның шул булыр инде, тагын нәрсә булган?

Г а р и ф у л л а (Гөлҗиһанга). Син тик тор, татарга тылмач кирәкми.

Н у р ә х м ә т. Менә дигән өй салып бирәбез бит үзегезгә. Алты почмаклы, урыс капкалы.

Г а р и ф у л л а. Минем түбәтәй татар капкасыннан та бик иркен йөри.

Г ө л җ и һ а н. Киреләнмә, Гарифулла, тузган бит. Узган-барган кеше көлә.

Г а р и ф у л л а. Бар, узган-барганның көлгәнен карап йөргәнче, самавырыңны куй.

Гөлҗиһан өйгә кереп китә.

Н у р ә х м ә т. Теләсәгез нишләгез, ник тагын чукынып китмисез, болай да эшем муеннан. Бригадирлыктан алып ыргытсалар ыргытырлар, икенче аягымны атлап керәсем юк. (Тузынып чыгып китә.)

Өйдән Гөлҗиһан чыга.

Г ө л җ и һ а н. Нишләвең инде, Гарифулла?

Г а р и ф у л л а (аның каршына барып). Син нәрсә, адбакат булдыңмы әллә? Кеше көлә, имеш. Хатын-кыз башың белән ирләр сүзенә тыгыласың. Синнән башка сөйләшә алмыйлар, ди.

Г ө л җ и һ а н. Кит инде, кит, картайган көнеңдә. Салырга ризалык биргән идең ич. Инде нәрсә килеп чыкты? Тагын ние ошамый?

Г а р и ф у л л а. Күп белмә. Шул синең остаруың аркасында шушы хәлгә килеп төштек.

Г ө л җ и һ а н. Нинди хәлгә?

Г а р и ф у л л а. Такта гына ошамый, имеш, калай белән ябабыз.

Г ө л җ и һ а н. Япса ни, бар ич калаең…

Г а р и ф у л л а. Бар шул, бар. Әй, син нәрсә беләсең соң?!

Г ө л җ и һ а н. Син генә күп беләсең инде. Нәрсәгә дип телеграм суктың малайларга? Бөтен урам шаулый. Гарифулла карт малайларына, тизрәк кайтыгыз, үлем түшәгендә ятам, дип телеграм суккан, диләр. Авырткан җирең юк лабаса.

Г а р и ф у л л а. Каян беләсең, әллә тикшереп карадыңмы?

Г ө л җ и һ а н. Илле ел торабыз, эһ тә иткәнең юк.

Г а р и ф у л л а. Илле беренчегә киткәч тотармын да үлеп куярмын. Рәхәтләнеп калай түбәле өй салдырырсың да үзең генә яшәрсең.

Г ө л җ и һ а н. Тфү, тфү, авызыңнан җил алсын, синең белән әрепләшкән мин җүләр. Ул малайларны кайтарып нишләмәкче буласың?

Г а р и ф у л л а. Күп белсәң, тиз картаерсың, карчык. Әйдә, чәең кайнадымы? (Такмаклап.) “Самавырың сайрат, чәең кайнат, китер коймагың майлап”. (Кереп китә.)

Г ө л җ и һ а н. Сабый! Шыр тиле! Акылын аңламассың, керәле дә чыгалы.

Капкадан көянтә-чиләкләр күтәреп Сәрия керә.

С ә р и я. Ашыгам, Гөлҗиһан апа, кая салыйм?

Г ө л җ и һ а н. Мәшәкатьләнеп йөрисең шунда, кызым. Үз эшең муеннан. Гарифулла абзаң да рөхсәт итми.

С ә р и я. Без аның белән килештек инде.

Г ө л җ и һ а н. Нәрсә кыландырып йөри тагын?

С ә р и я. Каты авыру икәненә справка сорап килгән иде. Югыйсә, ул справка булмаса, почтада телеграмманы алмыйлар, ди.

Г ө л җ и һ а н. Бирдеңме?

С ә р и я. Бирдем.

Г ө л җ и һ а н. Әллә авыруы хакмы, кызым?

С ә р и я. Борчылырлык бернәрсә дә юк югын.

Г ө л җ и һ а н. Йөри шунда, кеше мәшәкатьләп. Ялганлаган өчен сүз әйтмәсәләр ярый инде үзеңә.

Гарифулла чыга.

Г а р и ф у л л а. Кая югалдың? (Сәрияне күреп.) Ә, кызыбыз килгән икән. (Гөлҗиһанга.) Ник өйгә чакырмыйсың?

С ә р и я. Мин ашыгам.

Г а р и ф у л л а. Туктале, алайса. (бакча ягына чыгып китә.)

Г ө л җ и һ а н. Күргән саен сорарга оялып йөрим, кызым. Язамы соң сиңа Хәлим? Нәрсә дип яза? (Сәрия дәшмәгәч.) Оялма, кызым, аның ни ояты бар. Ниләр яза?

С ә р и я. Яза инде шунда.

Г ө л җ и һ а н. Берегез анда, берегез монда, никахлашыр чагыгыз да җиткән. Шул турыда язамы?

Гарифулла чыга, түбәтәендә алмалар.

Г а р и ф у л л а. Мәле, кызым, шунда эшең югында кимерерсең.

С ә р и я. Юк, юк.

Г а р и ф у л л а. Йә, йә, биргәндә ал. (Алмаларны чиләккә бушата.)

С ә р и я. Рәхмәт. (Чыгып китә.)

Г а р и ф у л л а. Зимагур! Алма кебек кызны күрәләтә картайта бит. Бер юньсезенә башын бәйләп куяр әле, шул булыр.

Г ө л җ и һ а н. Хат яза, ди.

Г а р и ф у л л а. Хатны кочаклап ятып булмый.

Г ө л җ и һ а н. Рәтле-башлы сүзе юк… Борчуга төшкәннәрдер инде, җанкисәкләрем, телеграмны алганнардыр да кайгыга сабышканнардыр, ә аталары монда авызын ерып йөри.

Г а р и ф у л л а. Кайгырсалар – үз балаларым. Мин дә алар өчен аз нужа чикмәдем.

Г ө л җ и һ а н. Кайтып төшсәләр, ни йөзең белән күренерсең, кырык алдар?

Г а р и ф у л л а. Карап карарбыз, алар ни йөзләре белән күренерләр икән.

А р т т а   т а в ы ш. Гарифулла бабай, сезгә телеграмма!

Гарифулла атылып чыгып китә дә аннан кулына телеграмма кәгазе тотып керә.

Г а р и ф у л л а. Бар әле, күзлекне алып чык.

Г ө л җ и һ а н. Кайсысыннан?

Г а р и ф у л л а. Төпченмә инде, алып чык!

Г ө л җ и һ а н. Бир, үзем укып бирим.

Г а р и ф у л л а. Синең грамот җитәмени аңа.

Г ө л җ и һ а н. И Ходаем, прафисыр диярсең! Китер әле! (Гарифулла кулыннан телеграмманы ала.)

Г а р и ф у л л а. Кара аны, бутама.

Г ө л җ и һ а н (укый). “Дватсатого приедим. Ханиф”.

Г а р и ф у л л а. Ипләбрәк кара, Хәниф дигәнме?

Г ө л җ и һ а н. Менә ич инде… Дватсатый дигәч, бүген була түгелме соң ул, Гарифулла?

Г а р и ф у л л а. Бүген шул җегермесе. Хәниф диген, Хәниф… Симияләре белән кайтып килә. Кара син аны, малайны, вәт менә-терә.

Г ө л җ и һ а н. Җанкисәкләрем! (Елап җибәрә.) Нужа чигеп.

Г а р и ф у л л а. Йә, йә, җебемә, кайткач та өлгерерсең. Катыгың-каймагың бармы?

Г ө л җ и һ а н. Һә, көлке, нишләп булмасын. Кайсы тавыкны тотыйк икән, Гарифулла? Әллә каршы алырга барасыңмы? Нурәхмәт ерак китмәгәндер, ат сора.

Г а р и ф у л л а. Аптырама, пристендә машина бетмәгән, тыз-быз чабып кына торалар. Кая, пычакны алып чык, киштәгә кыстырган. (Гөлҗиһан кереп китә, Гарифулла телеграмманы әйләндерә-әйләндерә карый.) Кара син аны, иң беренче булып…

Г ө л җ и һ а н (тавыкларны чакырып). Ти-ти-ти-ти! Кая киткәннәр соң?

Г а р и ф у л л а. Абзар артында казыналардыр. Бар, мин алай да бригадирны тотыйм. Атка утырып йөрергә ярата торган ие Хәниф. Син тавыкны тота тор. (Чыгып китә.)

Гөлҗиһан: “Ти-ти-ти-ти!” дип көйләп бакча ягына юнәлә. Пауза. Бераздан капка төбендә машина туктаган тавыш. Капка ачыла, аннан Хәмит белән Гүзәлия керәләр.

Г ү з ә л и я. Чемоданны да алып керәсе иде, Хәмит.

Х ә м и т. Өлгерербез.

Г ү з ә л и я. Машинаның ачкычын алдыңмы? Бала-чага уйнамасын.

Х ә м и т. Үземдә (Өс-башын каккалап.) Әйдә, керик.

Өйгә таба атлыйлар. Шул чак бакча капкасында кулына пычак тоткан Гөлҗиһан күренә.

Г ө л җ и һ а н. Бәй, Хәмит балам, син түгелме соң бу? Килен дә. (Пычакны тиз генә рәшәткәгә кыстырып, улы янына килә, кочаклап ала, аннан Гүзәлия белән күрешә.) Исән-сау гына кайттыгызмы?

Х ә м и т. Әтинең хәле ничек?

Г ө л җ и һ а н. Йөри шунда. Әле ат сорарга дип бригадир артыннан чыгып чапкан иде. Хәнифтән телеграм килеп төште дә…

Г ү з ә л и я. Ничек?.. Әткәй авыру килеш?..

Г ө л җ и һ а н. Сөйләмә дә инде, киленкәем, әйтергә дә оят. Адәм көлкесенә генә калып бетәм лә инде шуның аркасында. Әйттем мин аңа, әйттем, тыңламагач тыңламый.

Г ү з ә л и я. Ул-бу булмасын, Хәмит, бар.

Г ө л җ и һ а н. Нәрсә булсын аңа, киленкәем, нәрсә булсын.  Убыр ташы кебек тәгәрәп йөри. Тфү, тфү, әстәгъфирулла. Авырмаган килеш сезгә телеграм сугып, сезне… Бик кайгырыштыгызмы?

Х ә м и т. Авырмыймыни?

Г ө л җ и һ а н. Аллага шөкер, улым, исән-сау, тик бу арада гына әллә нишләде, сөмсере коелып йөри, тукта, ерак китеп өлгермәгәндер, алып кайтыйм. Юына торыгыз, улым. Сөлге-сабын шунда. (Ашыгып чыгып китә.)

Х ә м и т. Син берәр нәрсә аңлыйсыңмы, Гуля?

Г ү з ә л и я. Юк.

Х ә м и т. Картлач чираттагы комедиясен күрсәтергә җыена, ахры.

Г ү з ә л и я. Әйттем мин сиңа, башта шылтыратып сорарга иде.

Капкадан Гарифулла белән Гөлҗиһан керәләр.

Г ө л җ и һ а н. Әйдә, әйдә, җавабын үзең бир.

Г а р и ф у л л а. Төрткәләми генә. (Хәмит янына килеп.) Нихәл, шәп кайтып җиттеңме? (Гүзәлиягә.) Исәнме, килен? (Хәмиткә.) Капка төбендә синең машинаңмы ул? Хәнифләр кайтып килә, ди, элдертеп кенә барып алыйк.

Г ө л җ и һ а н. Туктале син! Яңа кайтып керделәр. Сулыш алырга ирек бир.

Г а р и ф у л л а. Хәнифләр анда пристен саклап ятсынмы?

Х ә м и т. Әйдә…

Шул чак атылып Нурәхмәт килеп керә.

Нурәхмәт (Гарифуллага). Ат булды. Кем каршыларга бара? Саумы, Хәмит дус. (Гүзәлиягә баш иеп.) Исәнмесез.

Г ө л җ и һ а н. Нурәхмәт, ат кирәкмәс булды инде. Хәмит машина белән…

Н у р ә х м ә т. Что сез, Хәнифне ат белән каршы алмаска соң! Әйе бит, Хәмит дус. Хәзер мин бер малай табырмын алайса, җәлт иттерерләр. (Чыгып чаба.)

Г а р и ф у л л а. Кара син аны! Гайнетдин малае китәргә өч көн ат сорап йөрде. (Хәмиткә.) Телеграм буенча кайттыгызмы?

Х ә м и т. Шуның буенча шул.

Г а р и ф у л л а. Аптырап калдыңмы?

Х ә м и т. Аптыраудан бигрәк курыктык, зур киңәшмәне калдырып ашыктым.

Г а р и ф у л л а. Курыкма, киңәшмәнең берсе бетсә, икенчесе була. Син булмаганнан туктамас. Дөнья әйләнеп тора, дисең бит. (Гөлҗиһанга.) Нәрсә дөньяңны оныттың, карчык? Киленне өйгә алып кер.

Г ө л җ и һ а н. Әйдә, килен. (Кереп китәләр.)

Х ә м и т. Синең бу өеңә керергә дә куркыныч.

Г а р и ф у л л а. Шүрләсәң, машинаңда йокларсың. Каян эләктердең андый нәрсәне? Уңды Гарифулла малайлардан, дип авыл халкына тагын бер ай сөйләрлек.

Х ә м и т. Син башта аңлат инде, әти. Нәрсә уйлап чыгардың?

Г а р и ф у л л а. Мин уйлап чыгарган нәрсә түгел, киңәшмәне калдырып ашыктым дисең, монда синең киңәшмәңнән битәррәк эшләр бар. Шуңа бөтенегезне җыеп сөйләшим әле, дидем. Авырмаганымны белсәң, кайтмас идеңме?

Х ә м и т. Мин бит шар тибеп йөрмим.

Г а р и ф у л л а. Әй, җаным, син дә инде эшеңнән зарлансаң. Телефоннан сөйләшеп утыру да булдымы эш? Синең өчен бүтәннәр эшли. Министр ук булдыңмы инде, әллә һаман урын басып утырасыңмы?

Х ә м и т. Сиңа көлке, әллә ниләр уйлап табасың да.

Г а р и ф у л л а. Йә, пошынма инде, икенче кайтмассың. Үлгәндә дә, Хәмитне мәшәкатьләмәгез дип, әйтеп үләрмен.

Х ә м и т. Андамыни мәсьәлә? Йә, ярар. Бу мунчаңны кайчан сүтеп ташлыйсың?

Г а р и ф у л л а. Мунча дип мыскыл итмә, агай-эне, шунда туып үстең.

Х ә м и т. Минем истәлек итеп саклыйсыңмыни?

Г а р и ф у л л а.  Минем синнән башка да өч улым бар әле. нигә сүтмисең, дисеңме? Сөйләшербез әле ул хакта, җыелышып бетегез. Әйдә, алма бакчасын карап чыгасыңмы? Байтактан кайтканың юк, алмагачлар үсеп җитте.

Нурәхмәт атылып керә.

Н у р ә х м ә т. Булды, Гарифулла абзый, чаптылар. Әй, Хәмит дус, сез кайта дигәч шатланганымны белсәң. Бергә тузан туздырып үскән бит. Тузан дигәннән, Хәмит дусның машинасы тузанга баткан, хатыннарга әйтеп юдырып алыйммы, җәлт иттерерләр.

Г а р и ф у л л а. Машина юарга машинаның иясе бар. Хатыннар утырып йөрми бит аңа.

Н у р ә х м ә т. Ну, кызык кеше син, Гарифулла абзый, мин дус итеп. (Хәмиткә.) Менә шулай инде ул, һич җаена килеп булмый. Өй салыйк дидек, башта килештек. Материалларны әзерләдек, аннан кинәт чыгымлый башлады. Нәрсә булды, дим, әйтми, үзем беләм, ди. Үзең генә яши торган заман түгел бу, Гарифулла абзый. Кеше кешегә дус һәм туган, әйе бит, Хәмит дус! Председатель районга киткән иде әле, Хәмит туган. Ул да бик кайгырта Гарифулла абзый мәсьәләсендә. Районнан сорашып кына торалар, хөрмәт итәләр Гарифулла абзыйны.

Г а р и ф у л л а. Тукта инде, энекәем, улым белән сөйләшергә ирек бир.

Н у р ә х м ә т. Сөйләшегез, сөйләш. Ул-бу кирәк булса, Гөлҗиһан апаны җибәрерсең, Гарифулла абзый, председательгә әйтеп куярмын. Ярый, сау булып торыгыз. (Капкага җиткәч, борылып.) Гарифулла абзый, кил әле. (Гарифулла килгәч.) Тавыкларыңны әрәм итмә, җырлап йомырка сала торган чаклары, әмәлләрбез. (Китә.)

Г а р и ф у л л а. Авылга ишан килгән, догасын алып калырга кирәк, диләр иде элек… Әйдә, уз. Бакча капкасына сыймый башлагансың, киңәйтергә туры килер. Туктале, тукта. (Лапас ягына китеп, көрәк алып килә.) Мәле, тот әле шуны, тик торганчы файдаң тияр.

Х ә м и т (кулында көрәкне әйләндереп). Шуның өчен чакырдыңмыни? (Бакча ягына китәләр.)

Өйдән Гүзәлия, аның артыннан Гөлҗиһан чыга.

Г ө л җ и һ а н. Ни булды, килен, төсләрең үзгәрде?

Г ү з ә л и я. Тынчу.

Г ө л җ и һ а н. Чебен кереп бимазалый, тәрәзәләрне ябып куйган идек шул. Бар, бакчага чыгып йөр, килен, анда әйбәт. Хәмитләрнең тавышы шуннан ишетелә бугай.

Гүзәлия чыгып китә. Урам капкасыннан Хәлил белән Фәрдия керәләр. Фәрдия йөгереп килеп Гөлҗиһанны кочып ала.

Ф ә р д и я. Исәнме-саумы, әнкәй? (Елап җибәреп.) Ниләр булды, әнкәй? Әткәй исәнме әле? Теле бармы? Әйбәт кенә йөри, диләр иде бит. Нәрсә булды? Телеграмманы кулга алуга, йөрәгем өзелеп төшкәндәй булды. Телеграмманы аны соңгы чиккә җиткәч кенә сугалар бит.

Х ә л и л. Больницага алып киттеләрме, өйдә генә ятамы?

Г ө л җ и һ а н. Бакчада.

Ф ә р д и я. Аяктан ук яздымыни?

Г ө л җ и һ а н. Туктале, килен. Ни… өзгәләнмә. Әткәгез сау-сәламәт.

Ф ә р д и я. Сау-сәламәт? Ә телеграмма?

Г ө л җ и һ а н (көлеп). Анысын үзеннән сораштырыгыз, килен. Бернәрсә белмим. Хәмитләр дә кайттылар, Хәнифләр дә кайтып килә, ди. Белмим инде, белмим.

Х ә л и л. Әтинең аның шул булыр инде. Кеше кебек булмас. Берәр мөгез чыгармаса, тамагыннан аш үтми башлый.

Ф ә р д и я. Менә әкәмәт. Беренче тапкыр мондый нәрсәне күрүем. Ничек инде ул алай тик торганнан? Ә мин шундый кайгырдым. Безнең яндагы йортта бер карчык тора, шуңа садака бирдем. Хәлил уйлап та карамый. Срочно, мин әйтәм, Хәмит абыйларга телеграмма бир. Әйбәт врач алып кайтсын, дим. Пошынмас җан инде. Бөтенесенә үзем чаптым, самолетка билет алдым, бераз да авырмыймыни?

Г ө л җ и һ а н. Юк ла инде, бакчада Хәмитләр белән йөри.

Ф ә р д и я. Йөри? Безне юатыр өчен генә әйтәсеңдер әле, әнкәй.

Ашыгып бакча капкасыннан кереп китә. Аңа Хәлил иярә. Гөлҗиһан нишләргә белми басып тора да җирдә яткан чемоданны алып өйгә юнәлә. Бакчадан Фәрдия чыга.

Ф ә р д и я. Тәки дөрес икән. (Кычкырып көлеп җибәрә.) Үләм, Ходаем. Ә мин тагын. Ачуланма инде, әнкәй, күчтәнәчләр алырга да өлгермәдек.

Г ө л җ и һ а н. Ниткән күчтәнәч, үзегез борчылган да җиткән, килен. Әйткәнне тыңламый шул.

Ф ә р д и я. Әй, әнкәй, әткәйнең авырмавы әйбәт булган әле, рәхәтләнеп кунак булып китәрбез. Юкса, Хәлил мине беркая алып бармый, өй кошы булып беттем. Ай-яй, Хәмит абый симергән. Зур урында эшләгәне әллә каян күренеп тора. Гүзәлия җиңги дә әйбәт күренә. Ул капка төбендәге машина Хәмит абыйның үзенеке микән?

Г ө л җ и һ а н. Сораштырырга өлгермәдем әле, килен…

Ф ә р д и я. Үзенекедер. Үзенеке булмый. Ул безнең кебек түгел ич. Нишлибез хәзер, әнкәй? Суың бармы?

Г ө л җ и һ а н. Бар, килен, бар, Аллага шөкер.

Ф ә р д и я. Кара син аны, ә? Сиңа дип алып куйган шәлем бар иде, әнкәй, шуны да алып кайтмадым, ичмасам. Ә син, әнкәй, бер генә дә картаймыйсың. Чибәрләнгәннән чибәрләнәсең. Тот та бүген кияүгә бир. Кайчан эшләтә башлыйсыз инде өегезне, әнкәй?

Г ө л җ и һ а н. Тотынырга дип тора идек тә, атагыз, сабыр итик, ди.

Ф ә р д и я. Нәрсә сабыр итәргә. Хәзерге заманда мондый өйдә яшәү… Хәмит абый шундый урында эшләгән килеш. Әнкәй, керешли күреп алдым, койма янында түбә калайлары өелеп куелган, ишегалдына ташып куярга кирәк. Яхшысы бар кешенең, яманы бар. Авыл җирендә андый нәрсәне табуы уен эш түгел.

Бакча капкасыннан Гарифулла, Хәмит, Хәлил чыгалар.

Г а р и ф у л л а. Әйдәгез, кайтып җиттеләр.

Киң итеп капканы ачып куя. Көтәләр. Капка артында машина туктаган тавыш. Хәниф, аның улы Флорид һәм Хәлим керәләр. Хәниф аптырап әтисенә карап тора, Флорид Гарифулланың кочагына килеп сарыла.

 

ИКЕНЧЕ КҮРЕНЕШ

 

Шул ук урын. Вакыт кич. Өй тәрәзәләреннән тышка яктылык сузылган. Өй эчендә шау-шу, сөйләшәләр. Көлешәләр.

Өйдән Гарифулла чыгып таш өстенә килеп утыра. Гөлҗиһан чыга.

Г ө л җ и һ а н. Сиңа әйтәм, нигә чыгып киттең?

Г а р и ф у л л а. Аларның кыланышын адәм аңлый торган түгел. Әйдә, рәхәтләнеп тилерсеннәр. Кил әле монда.

Г ө л җ и һ а н. Вакытым юк, чәй ясап эчертергә кирәк.

Г а р и ф у л л а. Ясарлар да эчәрләр, кил утыр.

Г ө л җ и һ а н (килеп). Йә, нәрсә инде?

Г а р и ф у л л а. Бернәрсә юк. Син, ни, алар алдында бик биеп торма. Карап-карап торам да, авызың колагыңа җиткән.

Г ө л җ и һ а н. Җитсә, өй тулы малайларым. Берсеннән-берсе…

Г а р и ф у л л а. Йә, йә, беләм. Дүртесенә дүрт тиенлек акыллары юк. Җыен зимагур.

Г ө л җ и һ а н. Син генә әйбәт инде.

Г а р и ф у л л а. Әйбәт шул. Әйбәт булмасам, төн уртасында миңа ияреп атаң йортыннан качмаган булыр идең. Малайлар да сиңа охшаганнар. Аталары йортыннан качып беттеләр. Мин юкта нәрсә сөйләшәләр, ишетмәдеңме?

Г ө л җ и һ а н. Синең тилелегеңнән көләләр. Ни өчен чакыртты икән, дип аптырыйлар.

Г а р и ф у л л а. Аптырыйлардыр шул. Әллә кайлардан чабышып кайттылар. Кайтсалар – аталары үлмәгән икән. Кайтулары әрәмгә киткән. Менә әйбәтләп кереп туздырсам, аптырамаслар.

Г ө л җ и һ а н. Карале, Гарифулла, Нурәхмәт әйтә, тавыклар алып кайт, ди, нишләргә икән? Үзебезнекеләрне суйсак, бик күпкә китә.

Г а р и ф у л л а. Аягыңны атлыйсы булма. Нәчәлник күрсәләр, күзләре акая… Бар, кереп күз-колак бул. Өй ямен җибәреп аракы эчеп утырмасыннар.

Г ө л җ и һ а н. Әйдә инде, үзең дә.

Г а р и ф у л л а. Бераз хәл җыеп утырыйм әле. Әллә нигә талчыгып китем.

Гөлҗиһан кереп китә. Флорид чыга.

Ф л о р и д. Бабай, бабай!..

Г а р и ф у л л а. Нәрсә бар, улым?

Ф л о р и д. Сине чакыралар.

Г а р и ф у л л а. Чакырмаслар.

Ф л о р и д. Чакыралар ведь.

Г а р и ф у л л а. Озакламый керер, диген.

Ф л о р и д. Ә син монда утырасың, бабай, нишляп?

Г а р и ф у л л а. Менә төнне саклыйм.

Ф л о р и д. Урлыйлар, да?

Г а р и ф у л л а. Урлаулары да бар шул, улым, җәйге төн бик кадерле.

Ф л о р и д (көлеп). Чудак син, бабай, да? Бу нинди таш, бабай, который син утырасың?

Г а р и ф у л л а. Нигез ташы.

Ф л о р и д. А зачем?

Г а р и ф у л л а. Тагын телеңне оныткансың. Әле ике ел гына бит өйрәтеп җибәргәнемә.

Ф л о р и д. Сибирьда син юк.

Г а р и ф у л л а. Әтиең, әниең бар.

Ф л о р и д. Аларга все равно.

Г а р и ф у л л а. Чарауна шул. Бозып бетерәләр малайларны.

Ф л о р и д. Мин бозык, да, бабай?

Г а р и ф у л л а. Син әйбәт, алланың кашка тәкәсе.

Ф л о р и д (рәхәтләнеп көлә). Чудак! (Нигез ташына тибеп.) Бу чепуха. Вот Уралда ул ташлар! Как сезнең өй.

Г а р и ф у л л а. Алып кайталар аны.

Ф л о р и д (тагын кычкырып көлә). А мин, бабай, син әйткән җырларны белям, онытмадым.

Г а р и ф у л л а. Яле, яле.

Ф л о р и д (җырлый).

Әй, иля-ля, иля-ля,

Өйлянәсим киля ля,

Өйлянәси килгән егет

Кәҗә сатып өйляня.

Йөгереп чыктым урамга,

Тибеп ектым әтәчне.

Ник типмәскә ул әтәчне,

Урлап киткән кәпәчне.

Әни миңа җырлатмый, ярамый, ди.

Г а р и ф у л л а. Нәрсә белә ул әниең.

Ф л о р и д. Без икәү йоклыйбыз, да, бабай?

Г а р и ф у л л а. Син булганда кем белән йоклыйм ди.

Ф л о р и д. Печән өстендә, да?

Г а р и ф у л л а. Печән өстендә.

Ф л о р и д. Син тагын җырлар өйрәтерсең.

Г а р и ф у л л а. Әниең кушмый дисең ич.

Ф л о р и д. Ул монда юк ведь. Әти әйтте әнигә – үзең генә иркенләп кайтырсың, диде. Ашыгыч, диде. Мин калмадым. Бабай авырый, дигәч, разве мин кайтмыйм, әйе ведь, бабай? Син, ббай, телеграмма бирдең, мине сагынып, да? Мин потому что сиңа охшаган. Синең җырларны мин генкага да өйрәттем. Тагын яңаларны да өйрәтәм. Во! Әкият тә сөйләрсең. Знаешь, теге дию пәрие ничек Камыр батыр белән сугышкан. Камыр батыр дию пәриен во моннан җиргә сугып керткән. Бабай, әйдә, йокларга барыйк, минем йоклыйсы киля.

Г а р и ф у л л а. Хәзер, хәзер, әбиең урын җәйсен.

Ф л о р и д. Кояш бар чакта ук җәйде инде ул. Мин әйттем. Әйдә инде, бабай. А то кояш чыга да әкият тә сөйли алмый каласың. Эшкә дип ашыгасың. (Гарифулла картны бакча ягына өстери, үзе такмаклый.)

Йөгереп чыктым урамга,

Тибеп ектым үгезне…

Китәләр. Өйдән Хәлил белән Хәлим чыгалар. Хәлил рәшәткә яныннан бара да үләннәр арасыннан шешә тартып чыгара.

Х ә л и л. Әйдә әле, энекәш, кеше-кара күргәнче. Сиңа да күңелсездер. Сөйләшәләр дә чәй эчәләр, сөйләшәләр дә чәй эчәләр. Шәп нәрсә бу. Чистайда эшләнгән чистарак була.

Х ә л и м. Барыбер агу инде.

Х ә л и л. Агуын агу, тик шунсыз булмый, энекәш. Тегесенең күңелен күрергә кирәк, монысын табарга кирәк. Ә менә бу теләсә кайсы ишектән үтеп керә, теләсә кайсы йозакны ача.

Х ә л и м. Йозаклар ачарга елдан-ел остара барасың син, ә? Былтыр кибет ишеген ачкан идең, быел складка ук үрмәләгәнсең.

Х ә л и л. Шулай шул, энекәш, миндә синең белем юк. Әнә диссертация якларга җыенасың, ди. Мин дә Хәмит абый кебек замминистр булмас идеммени, белем булса? Эчмим, дисең инде, алайса?

Х ә л и м. Юк.

Х ә л и л. Мин бераз нитим инде, гаеп итмә. (Салып эчә дә шешәне урынына илтеп яшерә. Хәлим янына килеп.) Укып булмады шул, энекәш, сезнең кебек. Өч курс бетергәч бит, җүләрләнеп… Нәрсә, яшь чак, практикага барып гашыйк булдым да, Казанга кайтып булмады. Хәер, зарлана дип уйлама, сездән ким яшәмим, ашасам ашарга, кисәм кияргә бар. Менә әле әтигә ярдәм итеп алдым. Күргәнсеңдер, койма янында… Шәп, озакка чыдар. Сиңа кала инде. Авылга кайтам, дисең ич. Әйдә рәхәтен күр бездә булганда, эшли башлагач онытмассың әле. Миңа гына ярдәм итүче булмады, үз көчем белән таптым барысын да… Кара әле, сиңа әйтмәдеме әти, ни өчен бөтенебезне бергә чакыртты икән?

Х ә л и м. Күрәсе килгәндер.

Х ә л и л. Күрәсе килсә, хат язып чакырырга да була. Болай кеше куркытып… Иркенләп кайткан булыр идек. Бәлки, мин машина да юнәткән булыр идем, кирәк-мазар  төяп кайтылыр иде. Юк, нәрсәдер булган аңа, сөйләшүенең дә рәте юк, тырт-мырт. Синең ничек соң? Сәрия белән йөрисең икән, дип ишеттем, дөресме?

Х ә л и м. Дөрес булса, ни әйтәсең?

Х ә л и л. Берни әйтмим, әйбәт кыз.

Х ә л и м. Син аны беләсең инде.

Х ә л и л. Белеп бетермәгәнмен. Кызык кына бу дөнья, абыйсы йөргән кыз белән хәзер энесе… Ишеткәч, аптырадым, ышанмадым. Кызык кына килеп чыга… Мине искә төшерәме?

Х ә л и м. Юк.

Х ә л и л. Әллә онытканмы? Хәер, күптән булган хәл шул. Онытса да гаҗәп түгел.

Х ә л и м. Син һаман онытмыйсың, ахры.

Х ә л и л. Онытмый нишлисең… Кайчан өйләнешәсез?

Х ә л и м. Билгеле түгел.

Х ә л и л. Күреп торам, энекәш, минем белән сөйләшәсең килми. Ачуланма инде. Өйлән син Сәриягә, Хәлим, тыңла минем сүземне. Аңардан  яхшыракны таба алмассың. Бер дә искә төшерми, дисең инде алайса? Ялгышып та минем исемне әйтеп куймыймы?

Х ә л и м. Юк.

Пауза. Хәлил яңадан рәшәткә янына барып шешәне ала.

Эчмә, әти сизсә тавыш куптарачак.

Х ә л и л. Сизмәс. Минем кесәдә лимон кабыгы бар. (Эчеп куя.) Бер дә искә төшермиме?

Х ә л и м. Юк, дидем ич инде, нәрсә син?

Х ә л и л. Ачуланма, энекәш, көнләшеп әйтүем түгел, үткән-беткән. Күрәсең бит инде, хәзер минем хатыным бар, тату яшибез. Кешеләр кызык. Беренче тапкыр Фәрдия белән авылга кайтканда, аңа ишеттергәннәр. Фәрдиянең исе дә китмәде, булса соң, ди. Менә сезнең өйләнешергә йөрүегезне белми иде. Әйтми тор, энекәш, белми торсын. Туегызга да кайтып булмас инде. Әйдә шуның өчен бергәләп, аз гына. (Рәшәткә янына бара.)

Бакча капкасыннан Гарифулла чыга.

Г а р и ф у л л а. Өйгә сыешмый башладыгызмы әллә?

Х ә л и м. Һава алырга чыктык.

Г а р и ф у л л а (иснәнеп). Һаваны шәп алгансыз. Нәрсә, атагызның өен кабак дип белдегезме әллә?

Х ә л и м. Без түгел ул, әти. Урамнан Касыйм абый җырлап үткән иде.

Хәлил өйгә таба атлый.

Г а р и ф у л л а (аңа). Тукта! Кил! (Хәлил килгәч.) Яңак төбеңә берне утыртырмын, тәгәрәп китәрсең. Оятсыз!

Х ә л и л. Нәрсә инде, кичә бер кружка сыра эчкән идем.

Г а р и ф у л л а. Бар, күземә күренмә. Шунысы гына җитмәгән. (Хәлил кереп киткәч.) Син дә шаярасыңмы?

Х ә л и м (көлеп). Юк бит, әй. Шаярасым килсә дә, куркам. Синең тал чыбыгы ашатуыңнан.

Г а р и ф у л л а. Элек суктырмаганыма үкенеп утырам. Җүнлерәк булыр идегез. Нәрсә сөйли Хәлил?

Х ә л и м. Болай гына.

Г а р и ф у л л а. Сөйләшергә сүзегез юкмыни?

Х ә л и м. Нишләп булмасын.

Г а р и ф у л л а. Хәмит абыең ниләр сөйли?

Х ә л и м. Үзең тыңлап утырдың ич.

Г а р и ф у л л а. Тыңларлык сүзегез бармы? Җыен чүп-чар. Миннән көләләр. Тапканнар. Нигә чакырган, имеш. Юри әйтмим, беләсезме? Үзегез белегез.

Х ә л и м. Ә минем исем китми. Рәхәтләнеп кунак булам.

Г а р и ф у л л а. Син тилегә шул җиткән инде.

Х ә л и м (Гарифулланы кочаклап). Әти, ата-аналар төпчек улларын күбрәк яраталар, ди, дөресме? Син бит мине абыйларга караганда ныграк яратасың, әйеме?

Г а р и ф у л л а. Җибәр. Көчеңне сабан туена кайтып күрсәтергә кирәк ие. Нәрсә дөньяны онытып утырасың?

Х ә л и м. Аңламадым, әти.

Г а р и ф у л л а. Абыеңнарның эше күптән беткән.

Х ә л и м. Тагын аңламадым.

Г а р и ф у л л а. Кыланмый гына сөйләш. Клаун түгелсеңдер. Врач кызны күрдеңме әле?

Х ә л и м. Кайсы врач?

Г а р и ф у л л а. Бар, хәзер үк.

Х ә л и м. Врач янынамы? Мин авырмыйм, әти.

Г а р и ф у л л а. Авырттырырмын мин сиңа… Утыз яшеңә җиткәндә, бала-чага кебек маймылланасың. Ул сиңа курчакмы әллә?

Х ә л и м. Һы… Ә мин, кайчан барасын үзем беләм, дисәм?

Г а р и ф у л л а. Үзең белгәнгә чәчең коела башлаган инде. Карт буйдак! Бар.

Х ә л и м. Пиджакны киеп чыгарга рөхсәт итәсеңме?

Г а р и ф у л л а. Өшеп үлмәссең, җәй көне.

Х ә л и м. Киттем, алайса, әти. Ата хакы – тәңре хакы. (Чыгып китә.)

Г а р и ф у л л а (арттан). Кара аны, ул-бу ишетсәм…

Хәмит белән Хәниф чыгалар.

Х ә н и ф. Нәрсә, әти, үзең чакыртып кайтардың да, үзең бездән качып йөрисең?

Г а р и ф у л л а. Малайны йоклатам… Гөлҗиһан, кая әле, тагын бер мендәр чыгар.

Х ә н и ф. Тыныч йоклатмас ул, аерым салырга иде.

Г а р и ф у л л а. Үзебез карарбыз анысын.

Гөлҗиһан мендәр чыгарып бирә.

Г а р и ф у л л а (улларына). Өстегезгә киеп йөрегез, бала-чага түгел.

Х ә н и ф. Шөкер, авырмаганыңны күреп сөендек, әти. Инде телеграммаңны сорап белик.

Бакча ягыннан тавыш: “Бабай, бабай!”

Г а р и ф у л л а. Хәзер, улым! (Китә.)

Х ә н и ф. Нәрсәдер кыландырырга җыена бу картлач, хәерлегә булсын. Әйдә, энекәш, бергәләп күл буйларын урап кайтыйк. Малай чаклар искә төшеп китсен. Тагын кайчан бөтенебез бергә җыйналабыз әле.

Х ә м и т. Хәлим кая киткән икән?

Х ә н и ф. Егет кеше, кызлар янындадыр. Күптән өйләндерергә вакыт малайны. Син шунда якында, әйткәлә.

Х ә м и т. Сирәк очрашабыз без.

Х ә н и ф. Бер шәһәрдә яшәпме? Менә сиңа агай-энеләр.

Х ә м и т. Вакыт табылмый. Аннан соң ул ни өчендер миннән читләшә.

Х ә н и ф. Бәлки, үзең читләшәсеңдер? Һаман өскә-өскә… Аңлыйм сине дә. Кая барсаң да үзең кебек дәрәҗәле кешеләр. Безнең нәселдән министр урынбасары чыгу шәп нәрсә инде ул. Кем абыйсы дигәндә, шуның абыйсы дип мин дә мактана алам. Ләкин юкка җирне ташлагансың син, агай-эне. Элекке һөнәрең әйбәт иде синең. Агроном булып күпме эшләп калдың?

Х ә м и т. Ике ел.

Х ә н и ф. Азрак шул. Бик тиз күтәргәннәр үзеңне. Менә мин егерме дүрт ел эшлим, директор булып булмый. Яраталармы соң үзеңне?

Х ә м и т. Кемнәрне күз алдында тотасың?

Х ә н и ф. Кешеләрне, билгеле. Райком секретаре чагында әти әллә ни ошатып бетерми иде бугай.

Х ә м и т. Әтигә ошап буламыни? Башта мине җибәрмәскә тырышты. Авылда нигез кор, ди. Ата-бабалар каны тамган җир, ди. Хәзер Хәлимне бәйләп куярга маташа. Хәлим булачак фәннәр кандидаты, монда ни эшли ала ул? Әти аны аңламый.

Х ә н и ф. Син кандидат түгел ич.

Х ә м и т. Ни аерма? Әгәр мине куялар икән, димәк, мин анда кирәгрәк. Әти капризыннан чыгып баш тартыргамы? Минем киләчәгем өчен әти җавап бирми. Аннан соң минем кайда эшләвем минем теләккә бәйләнмәгән.

Х ә н и ф. Монысын арттырдың, энекәш. Бу дөньяда министр буласы килмәгән өчен беркемгә дә шелтә белдергәннәре юк. Шелтәне кешене күтәргәндә түгел, төшергәндә бирәләр.

Х ә м и т (көлеп). Ярый, алайса, кайткач үтенеч язармын, җибәрегез авылга, абый кушты, диярмен.

Х ә н и ф (көлеп). Хәйләкәр үзең. Җавабын таба беләсең. Ачуланма, болай гына әйтүем. Кайда гына эшләсәң дә, кеше булсаң, җирдән аерылмасаң, шул. Ә менә мин, энекәш, кайтам. Пенсиягә чыгам да кайтам. Сагындыра, димәк, картаям. Туган җир үзенә тарта. Тегеләр нигә чыкмыйлар соң әле? (Тәрәзә янына килеп.)

Хәлил, Гүзәлия, Фәрдия!

Өйдән Хәлил, Фәрдия, Гөлҗиһан чыгалар.

Г ө л җ и һ а н. Ни булды?

Х ә н и ф. Без, әни, күл буена барабыз… Гүзәлия кайда соң?

Г ө л җ и һ а н. Кәефе китебрәк тора. Чоланга урын җәеп яткырдым. Ошатырмыдыр инде…

Х ә н и ф. Син, әни, аның баш астына Хәмитнең малай чагындагы бишмәтен сал.

Г ө л җ и һ а н. Телеңә салынма. Барыгыз, үзем белермен. (Кереп китә.)

Х ә н и ф (Хәлил белән Фәрдиягә). Киттек.

Ф ә р д и я. Без бармыйбыз инде, Хәниф абый. Хәлил юлда бик арыды. Минем әнкәйгә булышасым бар.

Х ә н и ф. Тиз арый башлаган әле энекәш. Безнең яшькә җиткәч, нишләр? Әйдә, Хәмит, йә син дә кәҗәләнә башларсың. (Хәмитне култыгыннан алып чыгып китә.)

Х ә л и л. Нәрсә инде, Фәрдия? Мин бит…

Ф ә р д и я. Күл буена барасың килсә, иртәгә көндез икәү барырбыз.

Х ә л и л. Юк өчен көнләшәсең, беләсең ич…

Ф ә р д и я. Беләмме, белмимме, монда синең үзеңне генә чыгарып җибәрмим. Өйгә кайткач, төн буе йөрерсең.

Х ә л и л. Әйтерсең, мин сабый. Мин бит абыйлар белән…

Ф ә р д и я. Бар соң, бар, алайса, мин җыенам да кайтып китәм… Әйдә кер, кер… (Хәлилне алып кереп китә.)

Пауза. Капкадан Сәрияне җитәкләп Хәлим керә.

С ә р и я. Хәлим, тилермә. Мин беркая да бармыйм. Хәлим дим, җибәр, сабый булма.

Х ә л и м. Мин юкта керәсең ич.

С ә р и я. Анысы икенче нәрсә.

Х ә л и м. Әйдә инде, әтигә күренеп чыгыйк, күңеле булсын. Иртәгә туй ясыйбыз дип шатландырыйк.

С ә р и я. Мондый тилелекне син генә эзләп тапсаң табарсың.

Х ә л и м. Ә нәрсә көтәргә? Бөтен туганнар монда. Җыенабыз да – вәссәлам! Вакыттыр инде безгә, күпме йөрергә мөмкин? Синең белән минем кебекләрнең итәк тулы бала-чагалары үсә инде.

С ә р и я. Әллә нинди кешеләр сез, семьягыз белән, һич аңлый торган түгел. Кайвакыт үземне ачуланып бетә алмыйм. Кешеләр көлә, башта абыйсы белән йөрде, хәзер энесенең башын әйләндерә, диләр. Үзем аңлыйм да кебек, үзем… Нәрсәгә кирәктер бу кәмитләр сиңа да. Әйдә чыгыйк, Хәлим, ныклап уйлашыйк. Без синең белән чынлап торып сөйләшкән дә юк бугай. Һаман уен-көлке.

Х ә л и м. Ә мин нәрсә дим, уен-көлкегә нокта куеп, җитди итеп яши башлыйбыз, дим. Бүген әтигә әйтәбез, иртәгә туй.

С ә р и я. Аннан?

Х ә л и м. Анысын кем белә. Алдагысын икәү бергә күрербез. Дөресен генә әйткәндә, туйдым мин ялгыз яшәүдән, син дә туйгансыңдыр. Сыналасы мәхәббәт тә сыналып беткәндер инде. Күпме сөйләшенде. Әйдә керәбез дә туй турында әйтәбез. Күзләре дүрт булсын.

С ә р и я. Хәлим, синең сүзләреңә каршы тора алмаганымны беләсең, мин берни дә уйлый алмыйм, ашыкма, икебез өчен дә уйла.

Х ә л и м. Нидән куркасың? Әти белән әни беләләр бит инде. Киленнәре итеп саныйлар.

С ә р и я. Рәхәт миңа син булмаганда. Иркенләп керәм бу өйгә, иркенләп сөйләшәм. Син кайтсаң…

Х ә л и м. Бу фәлсәфә, Сәрия, ул хакта тагын биш ел сөйләшергә мөмкин. Өйләнешкәч сөйләшергә дә калсын инде сүзләр. Ә хәзер күзләреңне йом да, киттек.

С ә р и я. Шулай итеп барабыз да керәбезме?

Х ә л и м. Шулай итеп барабыз да керәбез.

С ә р и я. Юк, Хәлим, ачулансаң ачулан, дуслык дуслык белән. Туй икенче нәрсә.

Х ә л и м. Миңа ышанмыйсыңмы?

С ә р и я. Мәсьәлә ышануда түгел. Тәмам буталып барам бугай инде мин. Ичмасам, син ярдәмгә кил. Ярамый безгә, Сәрия, диген, нигә газаплыйсың?

Х ә л и м. Мең тапкыр сөйләштек бит инде ул турыда, Сәрия. Болай дәвам итеп булмый. Һәрнәрсәнең ахыры була.

С ә р и я. Мин ул ахырның ямьсез булуын теләмим. Әйбәт булачагына башта үзем ныклап ышанырга тиеш. Күпме ялгышырга мөмкин.

Х ә л и м. Синең ялгышканың юк, Сәрия.

Өйдән Хәлил чыгып рәшәткә янына килә. Шешәне алганда Хәлим белән Сәрияне күреп, туктап кала. Пауза. Сәрия чыгып йөгерә. Аның артыннан Хәлим китә.

Ф ә р д и я (өйдән чыгып). Качарга гына торасың, ә?

Х ә л и л. Әллә ишегалдына да чыгарга ярамыймы инде? Әйтерсең мин… Алай булмый ич… Нәрсә инде…

Ф ә р д и я. Кара аны, мине ачуландырсаң…

Х ә л и л. Дөньяда син генә ачулана беләсең. Бүтәннәрдә дә нервы бар, аны уйласаң.

Ф ә р д и я. Йә, йә, күрсәт нервыңны, күрсәт. Ярты төндә талашып ятар идеңме? Әткәй белән сөйләштеңме әле?

Х ә л и л. Юк.

Ф ә р д и я. Нәрсә инде сузасың? Бездә әндери казнасы юк.

Х ә л и л. Син өйрәтмәсәң, белмиләр ди.

Ф ә р д и я. Нәрсә, нәрсә?

Х ә л и л. Син мине әллә…

Ф ә р д и я. Булды. Йоклар чак җитте. (Хәлилне үбеп ала.) Мин булмасам, белмим, нишләп бетәр идең икән син.

Артта җыр башлана. Хәниф җырлый.

Үскән чакта үскән идек

Тал тамырлары кебек,

Үсеп җиткәч таралыштык,

Кош балалары кебек.

Х ә л и л. Абыйлар рәхәтләнеп йөри. Мин… мин алардан киммени?!

Пәрдә.

 

ИКЕНЧЕ ПӘРДӘ

 

Шул ук ишегалды. Көн иртә. Кояш яңа гына чыгып килә. Гөлҗиһан баскыч алларын себереп йөри. Иңбашына чалгы күтәреп Гарифулла кайтып керә.

Г а р и ф у л л а. Тормадылармыни әле?

Г ө л җ и һ а н. Йокласыннар. Өлгерерләр.

Г а р и ф у л л а. Кояш корык буе күтәрелгән. Җаны бар кешегә, шул галәмәт йокламасалар. (Чалгысын рәшәткәгә элеп куеп, таш өстенә килеп утыра.) Койма буендагы кычытканнарны чабып кердем… Уятырга кирәк, чәй эчсеннәр.

Г ө л җ и һ а н. Йа Ходаем, бәйләндең соң шуларга. Ниткән кеше соң син?

Г а р и ф у л л а. Илле ел торып белмисеңмени?

Г ө л җ и һ а н. Сине Ходай тәгалә үзе генә белә.

Г а р и ф у л л а. Белә пычагым. Карчыгым белмәгәнне ул белә ди.

Г ө л җ и һ а н. Әстәгъфирулла… Юынып аласыңмы?

Г а р и ф у л л а. Минут саен юынып торырга мин казмы әллә? Бөтен кеше эшкә барганда, йоклап яталар диген, ә… (Өйгә таба атлый.)

Г ө л җ и һ а н (аның юлына аркылы төшеп). Керәсе булма.

Г а р и ф у л л а (аптырап). Нишләвең?

Г ө л җ и һ а н. Кереп уятып кына кара, табагач белән үзеңне өтеп чыгарам.

Г а р и ф у л л а (көлеп). Менә сиңа мә. Сыер дуласа, аттан яман. Табагач белән дисеңме? Ишетмәсәң ишет. (Яңадан таш өстенә барып утыра.) Мин көн буе шушында утырыйммы? Аларга ышансаң, кичкә чаклы йокларлар.

Г ө л җ и һ а н. Бер эшләре юк.

Г а р и ф у л л а. Ничек булмасын, китәселәре бар. Утырып сөйләшергә дә кирәк. Мин бит аларны йоклап ятыр өчен чакырмадым.

Г ө л җ и һ а н. Ни өчен чакырганында эшем юк. Йокласыннар. (Кереп китә.)

Нурәхмәт керә.

Н у р ә х м ә т. Ни хәлләрдә, Гарифулла абзый? Кәефләр шәпме?

Г а р и ф у л л а. Синең хәер-фатихаң белән яшәп ятам.

Н у р ә х м ә т. Значытсы, шәп.

Г а р и ф у л л а. Шәп үк түгел. Гөлҗиһан апаң өйгә кертми.

Н у р ә х м ә т. Ни булды тагын?

Г а р и ф у л л а. Патша малайлары йоклап ята. Чебен куып торырга берәр кеше җибәр. Ни эшләр майтарып йөрисең? Ферма тавыкларын кыстыра килмәдеңмени?

Н у р ә х м ә т. Председатель кайтып җитмәде.

Г а р и ф у л л а. Ул кайтып җитсә, сыер ук бирер идеме?

Н у р ә х м ә т. Бирсә ни, гел кайтып тормыйлар ич. Карале, Гарифулла абзый, Хәлил озак торыр микән?

Г а р и ф у л л а. Нәрсә кыландырырга җыенасың?

Н у р ә х м ә т. Без әллә ни кыландыра алмабыз инде ул. Шулай да, бездә бераз утырып алырга иде.

Г а р и ф у л л а. Хәлил белән икәүме?

Н у р ә х м ә т. Соң син дә сугылырсың шунда.

Г а р и ф у л л а. Сугылып булмас инде, кем, Нурәхмәт, Хәлилнең дә вакыты юк. Син Хәнифне чакыр. Ул синең тиңдәшең дә. Бергә уйнап үстегез.

Н у р ә х м ә т. Соң аны да чакырырга була инде булуын. Бергә килсеннәр.

Г а р и ф у л л а. Ярый, әйтермен. Тик син, ни, тавыкларны онытып җибәрмә инде.

Н у р ә х м ә т. Ай-яй, мут кеше син, ә Гарифулла абзый. Төрттерә белеп төрттерәсең. Сизми дип уйлыйсың, ахры. Сизәм, картлач. Карт булсаң да белеп бетермисең шул. Юл беркайчан да туры гына булмый. Чокыр-чакыры, тавы-елгасы дигәндәй, елга өстенә күпер салалар, тауны әйләнеп үтәләр, белдеңме?

Г а р и ф у л л а. Белдем. Бер тапкыр өйрәттең бит инде. Син, энекәем, күпер сугасың килсә, Хәмитне чакыр. Ул Хәлил ише генә түгел. Ул суккан күпер синең гомереңә җитеп артыр.

Н у р ә х м ә т. Синең белән адәм рәтле сөйләшеп буламыни? Ярый, пока! Тагын кагылып китәрмен әле мин. (Чыгып китә.)

Гарифулла өйгә керергә бара да, нидер уйлап, кире борыла. Яадан таш өстенә килеп утыра. Аптырагач, янавыч алып чалгысын кайрарга тотына.

Г ө л җ и һ а н (өйдән чыгып). Әкренрәк инде.

Бакча капкасыннан күзләрен угалый-угалый Флорид чыга. Трусик-майкадан гына. Йөгереп килеп Гөлҗиһанны кочаклап үбә.

Г ө л җ и һ а н. Йокың туйдымы, улым?

Ф л о р и д. Йоклыйсым килми минем. (Гарифулла янына барып аны кочаклап үбә.)

Г а р и ф у л л а (Флоридны сөйгәч). Бар, ыштаның киеп чык. Әби алдында ыштансыз йөрмиләр.

Флорид йөгереп кереп китә.

Ике ел эчендә ничек үскән, почык борын. Бүген тотып сукага җигәрлек.

Күлмәк, чалбар киеп Флорид чыга.

Ф л о р и д. Кидем, бабай.

Г а р и ф у л л а. Маладис, инде бар, юын.

Ф л о р и д. Душта, әйеме, бабай?

Г а р и ф у л л а. Анысында су җылынгач юынырсың.

Флорид өйгә кереп китә. Гарифулла лапас эченә кереп балта алып чыга, аннан, тырма, сәнәк чыгарып, рәшәткәгә сөяп куя. Гөлҗиһан өйгә кереп-чыгып йөри. Бераздан юынган-чистарынган Флорид чыга.

Г а р и ф у л л а. Кил әле монда, Фәрит улым.

Ф л о р и д. Фәрит түгел, Флорид.

Г а р и ф у л л а. Ярый, Флорид булсын, кил әле. (Балтаны күрсәтеп.) Әйтеп бир әле, бу нәрсә?

Ф л о р и д. Әйтмим, ачуланасың.

Г а р и ф у л л а. Менә җүләр, нишләп ачуланыйм?

Ф л о р и д. Топор.

Г а р и ф у л л а. Дөрес. Тик, татарча итеп әйт, балта диген.

Ф л о р и д. Балта.

Г а р и ф у л л а (тырмага күрсәтеп). Бусы?

Ф л о р и д (уйланып торгач). Белмим.

Г а р и ф у л л а. Онытып та өлгергәнсең. Яле, исеңә төшер әле. Йә, йә… Җирне нишләтәләр аның белән?

Ф л о р и д. Копать итәләрме?

Г а р и ф у л л а. Нишләп инде копайт итсеннәр! Тырма белән җир копайт итәләрме? Копайт итәр өчен көрәк бар.

Ф л о р и д (шатланып). Белдем, белдем. Тырма!

Г а р и ф у л л а (кәефе килеп). Вәт, шулай.

Ф л о р и д (көрәккә күрсәтеп). Бу – көрәк. (Чалгыга күрсәтеп.) Монысы – чаллы.

Г а р и ф у л л а. Чалгы диген, юньсез… Әрәм итеп бетерәләр кешеләрне.

Ф л о р и д. Ә син доменный печьнең нәрсә икәнен белмисең.

Г а р и ф у л л а. Белмәсә. Һе, күп белә, имеш. Бабасын өйрәтеп утыра, чебеш. (Флоридның кулына чалгы белән янавыч тоттырып.) Яле, янап бир шуны. Карап кына, кулыңны кисмә. (Флоридның чалгы янавын күзәтеп.) Кулы килешә почык борынның. Йә, ярый, булды. (Флорид кулыннан чалгы белән янавычны алып, үзе яный.) Әйдә, киттек.

Ф л о р и д. Болын чабарга барабызмы?

Г а р и ф у л л а. Болын тагын сиңа, кычыткан ярамаган. Күтәр чалгыны… Алай түгел. Әллә син аны кашык дип белдеңме? (Флоридның иңбашына чалгы сала. Капкага таба юнәләләр.)

Г ө л җ и һ а н (өйдән кычкырып кала). Кая алып киттең инде баланы?

Г а р и ф у л л а. Хәзер кайтабыз. Чәеңне әзерли тор. Малайларыңны уят. (Чыгып китәләр.)

Гүзәлия белән Фәрдия чыга.

Ф ә р д и я. Син һаман күңелсез дә күңелсез, Гүзәлия апа. Әллә авырыйсыңмы?

Г ү з ә л и я. Юк.

Ф ә р д и я. Авырсаң да гаебе юк. Син юл йөреп күнеккән кеше түгел. Сезгә ризыкларны да өегезгә китереп бирәләрдер.

Г ү з ә л и я. Сезгә китерәләрме соң?

Ф ә р д и я. Без кем ул кадәр. Безнең кебекләр күп бит. Ә министрлар бармак белән санаулы. Китереп бирсәләр дә гаеп түгел.

Г ү з ә л и я. Шулай булмый ни.

Ф ә р д и я. Эх, синең урыныңда булсам, яши белер идем мин, Гүзәлия апа. Булып булмас инде. Нәрсә аның Хәлилнең. Кеше белән җүнләп сөйләшә дә алмый. Хәмит абыйны күреп сөйләшсәм, ничек булыр икән, Гүзәлия апа?

Г ү з ә л и я. Нәрсә турында?

Ф ә р д и я. Хәмит абый шылтыратып әйткәләсә, безнең шәһәрдә Хәлилне онытмаслар иде әле. Ни дисәләр дә, агай-энесе бит. Хәлилгә дә гел завсклад булып утырырга димәгән… Кунакка да килеп чыкмыйсыз… Без сезгә барыр идек тә, чакырмыйсыз. Адресыгызны белмибез. Кешенең туганнары бер-берсенә йөрешеп күңелле итеп яшиләр. Исеңдә тот әле шуны, Гүзәлия апа.

Г ү з ә л и я (Фәрдия сөйләгәннәрне гамьсез генә тыңлый). Нәрсәне?

Ф ә р д и я. Әйтеп торам ич, Хәлил турында.

Г ү з ә л и я. Ярый, әйтермен.

Ф ә р д и я. Хәлил дә теге, төшеп калганнардан түгел. Институтта укыган кеше. Өч курс кына бетерсә дә, берәүдән дә ким түгел.

Г ү з ә л и я. Кара, сез, суга барам, дигән идегез.

Ф ә р д и я. Онытып та торам икән, гел очрашып торып булмый шул. Бер күргәч аерылып китәсе килми. Синең өчен бик кайгырдым, Гүзәлия апа. Авырып китсәң, монда рәтле врачы да юк бит аның. Үзеңне саклап йөр.

Хәмит чыга.

Ф ә р д и я. Хәмит абый, Гүзәлия апа авырый бит, беләсеңме?

Г ү з ә л и я. Барыгыз инде, Хәмит абыегыз иртән салкын су белән юына.

Ф ә р д и я. Хәзер, хәзер. (Көянтә-чиләк алып чыгып китә.)

Г ү з ә л и я. Ой, туйдым.

Х ә м и т. Ни булды?

Г ү з ә л и я. Китик тизрәк. Үтерә мине бу хатын. Кайтканнан бирле тынычлык биргәне юк. Әгәр урыныңнан чыгарып гади эшкә күчерсәләр, мең рәхмәтләр әйтер идем. Әйтерсең кешеләрнең башка сөйләшер сүзләре юк. Һәр адымда файда эзлиләр.

Х ә м и т. Син әһәмият бирмә. Әти күренмәдеме?

Г ү з ә л и я. Юк. Нигә чакырганын белмәдеңме әле?

Х ә м и т. Әйтми бит, нәрсәгәдер суза. Хәзер күрербез дә китәрбез инде.

Г ү з ә л и я. Икесе дә бигрәк тынгысызлар.

Х ә м и т. Ничек башына килә диген. Куркуга төшерде.

Г ү з ә л и я (көлеп). Әнкәйдән дә кызыгы юк. Нишләргә белми. Ашатмаган ризыгы калмады. Янымда гына бөтерелә. Авырыйсың, дип маңгайга сулы чүпрәк каплап куйды. Авырмаган җиреңнән авырырсың. Бөтен мендәрен минем баш астына өйгән. Үзе йокламады да бугай.

Гөлҗиһан чыга.

Г ө л җ и һ а н. Килен, өстеңә шәл ябынып чык, иртән салкын була.

Г ү з ә л и я (көлеп үк җибәрә). Рәхмәт, әнкәй, борчылмагыз.

Г ө л җ и һ а н. Борчылма түгел. Салкын ул иркә кешене эзләп кенә йөри. (Көлеп.) Алай дип әйткәнгә ачуланма инде, килен. Дөресе шулай инде ул. Без ияләшкән, безгә бернәрсә дә булмый. (Кереп китә.)

Г ү з ә л и я. Күрдеңме?

Х ә м и т. Әни дә файда эзләмидер, дип уйлыйм.

Г ү з ә л и я. Ни сөйлисең, Хәмит!

Г ө л җ и һ а н (шәл алып чыгып Гүзәлиянең иңбашына каплый). Менә шулай. Барыгыз, Хәмит улым, чәй өлгергәнче бакчада утырып торыгыз. Атагыз да кайтыр. Теге малай белән буталып йөри. (Икесенең дә аркаларыннан сөеп озата.) И бәбкәччәйләрем! Олыгаеп барасыз шул инде. Йа Хода, үтә шул гомер дигәнең, күрми дә каласың.

Өйдән Хәлим белән Хәниф куышып чыгалар.

Х ә н и ф (Хәлимне эләктереп алып). Хәзер кәҗә маеңны чыгарам мин синең.

Х ә л и м. Бәйләнмә, абый дип тормам.

Х ә н и ф (Хәлимнең биленнән кысып алып). Абый, икенче тапкыр бармагым белән дә орынмам, диген.

Х ә л и м (кычкырып). Әни, тый малаеңны.

Г ө л җ и һ а н. Хәниф, бала белән бала булма.

Х ә н и ф. Мактанчык төпчегеңне карап кал, әни. (Хәлимне бөтереп сала.)

Г ө л җ и һ а н. Җибәр, имгәтәсең, җибәр дим, атагызны чакырам. (Баскычтан төшеп Хәнифкә ябыша, көрәшүчеләр белән бергә бөтерелеп йөри.)

Х ә л и л (өйдән чыгып). Җитәр инде сезгә. Йә сугышып китәрсез.

Х ә н и ф. Әһә, тагын берсе чыккан. (Хәлилне эләктереп ала.)

Шул вакыт капкадан үкереп елап Флорид керә. Көрәшүчеләр туктыйлар.

Г ө л җ и һ а н (Флорид каршысына барып). Кем тиде, балам?

Флорид тагын да катырак елый башлый.

Х ә н и ф. Нәрсә булды?

Ф л о р и д. Бернәрсә дә булмады.

Х ә н и ф. Нигә җылыйсың соң, алайса?

Ф л о р и д. Бабай кыйнады.

Г ө л җ и һ а н. Ни өчен?

Хәлим шаркылдап көлә. Флорид аңа кизәнә.

Х ә н и ф (улының кулыннан эләктереп алып). Кемгә кизәнәсең син?

Ф л о р и д. А что ул көлә?

Капкада Гарифулла, кулында сынык чалгы.

Г ө л җ и һ а н (Гарифуллага). Әллә җиңеләя үк башладыңмы, Ходаем. Нигә кыйнадың ул баланы?

Г а р и ф у л л а (Гөлҗиһан сүзен ишетми дә, үз кайгысы кайгы). Әрәм итте, чалгысы чалгы ише генә түгел ие. Әйтеп торасың аңа, алдыңа кара, дисең, читән казыгы чаба бит, кычыткан беткән диярсең. (Чалгы сыныгына карап.) Унбиш ел печән чабып чурт та булмаган ие, мондый чалгыны хәзер каян табасың?

Г ө л җ и һ а н. Үзең гаепле. Чаба белмәгән малай кулына чалгы тоттыралармыни?

Г а р и ф у л л а. Анысын синнән сорамыйлар. Әтиләре төшкә хәтле йоклап яткач, кемгә тоттырыйм мин аны. (Чалгы сыныгын рәшәткәгә кыстырып куеп, Флорид янына килә, Флоридның колагын тотып карый, Флорид мышкылдавыннан туктап, тын да алмый басып тора.)

Г ө л җ и һ а н. Җибәр баланың колагын.

Г а р и ф у л л а. Туктале, тимим. (Флоридка.) Авыртамы?

Ф л о р и д. Авырта.

Г а р и ф у л л а. Зыян юк, өзелмәгән. Әбиең каз мае сөртеп җибәрер. Чалгы сынды да әле. Әйткәнне тыңламыйсың бит. (Гөлҗиһанга.) Чәең өлгердеме?

Г ө л җ и һ а н. Өлгерми, бу вакытка чаклы.

Гарифулла өйгә таба атлый.

Х ә н и ф. Әти, чәйне бакчада эчәргә сөйләштек.

Г а р и ф у л л а. Кыланасы юк.

Х ә л и м. Әти, өйдә бөркү. Саф һавада тәмлерәк тә булыр.

Г а р и ф у л л а (туктап). Кеше кебек кенә түгел үзегез. (Таш өстенә килеп утыра.) Бакчада корт тынгылык бирмәс, ят кешеләрне яратмыйлар алар. (Гөлҗиһанга.) Монда гына чыгар.

Х ә н и ф. Әни, үзебез. Егетләр!

Хәниф, Хәлим, Хәлил өйдән өстәл, урындыклар, самовар алып чыгалар, Фәрдия су алып кайта.

Ф ә р д и я. Әллә шушындамы? Менә әйбәт. (Чиләкләрен куя да Гөлҗиһан кулыннан ашъяулыкны алып өстәлгә җәя.) Хәмит абыйлар кайда соң? (Флоридка.) Кит өстәл яныннан, олылар янында буталма.

Г а р и ф у л л а. Утырсын.

Табын әзерләнеп бетә.

Г ө л җ и һ а н. Менә гел шулай булып торса! Кулыма тимәде дә.

Г а р и ф у л л а. Нәрсә, әллә тора алмый маташамы? Хәмитне әйтәм.

Г ө л җ и һ а н. Бакчада алар.

Г а р и ф у л л а. Чакырыгыз.

Ф л о р и д. Үзем, бабай. (Йөгереп чыгып китә.)

Г а р и ф у л л а. Ягез, утырыша башлагыз.

Фәрдия түргә кереп утыра.

Килен, сез каенанагыз белән өйдә генә утырыгыз. Сезнең үз сүзегез, безнең үз сүзебез.

Фәрдия нәүмиз генә урыныннан торып өйгә кереп китә.

Х ә н и ф. Әти татарлыгын онытмый.

Г а р и ф у л л а. Сез оныткан да җиткән. (Бакчадан чыккан Хәмиткә.) Кайда йөрисез, әйдә.

Г ө л җ и һ а н (Гүзәлиягә). Килен, әткәң безне өйгә куа.

Г ү з ә л и я. Хәерле иртә, әткәй.

Г а р и ф у л л а. Саумы, килен. Син, нитмә, хәтерең калмасын тагын, без монда ирләр генә сөйләшеп алыйк. Ирләр барында төрле кирәкмәгән сүзләр ычкынгалый.

Г ү з ә л и я. Зарар юк. (Гөлҗиһан белән өйгә кереп китә.)

Г а р и ф у л л а. Хәниф, чәйне син яса. (Хәниф чәй ясаган арада Флоридка.) Син анда казык барын күрмәдеңмени?

Ф л о р и д. Күрмәдем.

Г а р и ф у л л а. Әтиеңә әйтәләр аны, чалгы алып кайтырга кушалар. Үзе белми бит. Монда читсы төяп кайтканчы бер-ике чалгы кыстырып кайтса…

Х ә л и м (көлеп). Авыру кешегә чалгы кирәк булмас, дип уйлагандыр.

Г а р и ф у л л а. Читсы кәфенлеккә кирәк булыр, дигәнме?

Х ә н и ф (көлеп). Син, әти, әллә нишләгәнсең әле. Гел сукранып, зарланып кына торасың. Мич башыннан киленнәренә кычкырып ятучы каенаналарга охшый башлагансың.

Г а р и ф у л л а (аптырап Хәнифкә карап тора). Әти дип тормыйсың, ә? Кайтып киткәндә генә түзәрсез, мин сезнең сукранганыгызны түгел, сүгенгәнегезне тыңларыем, янымда торсагыз. (Флоридка.) Шулай бит, улым?

Ф л о р и д. Шулай.

Х ә л и м. Йә, әти, башла.

Г а р и ф у л л а. Нәрсәне?

Х ә л и м. Телеграмманы син тикмәгә генә сукмагансың бит инде. Безне монда җыеп нишләмәкче булдың? Сузма, китәсе кешеләр бар.

Г а р и ф у л л а. Китсен, киткән кеше китсен, тотмыйм. Кайтып йөрисе дә юк иде. Үлгән булсам да, күмәрләр иде әле. Хәзер муллага барып ялынып йөрисе юк. (Флоридка). Яле, улым, теге, кичә өйрәткәнне.

Ф л о р и д (такмаклап).

Берәү, икәү, өчәү, дүртәү

Скрипка кыллары…

Сыңар мүгезле кәҗәләр

Безнең авыл кызлары.

Гарифулла кәефе килеп көлә.

Х ә м и т. Нигә аңа шундый җырлар өйрәтәсең, әти?

Г а р и ф у л л а. Рәтлерәген сез өйрәтегез. Мин үзем белгәнне. Бозылыр дип куркасыңмыни? Шуңа күрә үзеңнекен алып кайтмадыңмыни? (Флоидка.) Балны зур кабып эч, улым, таза булырсың. Яле, тегесен.

Ф л о р и д (Хәмиткә карап). Кирәкми.

Г а р и ф у л л а. Мин булганда беркемнән дә курыкма. Әхмәдиша нәселеннән начар кеше чыкканы юк. Йә, алайса, теге әкиятне сөйлә. Нигез турында.

Ф л о р и д (Хәнифкә). Пап, рассказать?

Х ә н и ф. Сөйлә.

Ф л о р и д. Борын-борын заманда, Идел буеннан куылгач, Әхмәдиша дигән карт… оныттым, бабай… шуннан нишләгән әле?

Г а р и ф у л л а. Менә шушы безнең авыл урынына килеп нигез корган, балалары үсеп җиткәч, Болгаер атлы кешенең кызларына өйләндереп башка чыгарган. Әхмәдиша картның Хәмидулла исемле улы безнең өй урынын сайлаган. Шуннан бирле бу нигездә гел аның нәселе яшәгән. Бик акыллы булган ул нәсел.

Х ә л и м. Бер заман ул нигез шушы акыллы нәселнең иң акыллысына – Гарифуллага калган.

Г а р и ф у л л а. Остарма. Сезнең ише шыр тиле түгел идем шул мин. Яши белдем. Кайберәүләр шикелле зимагурлыкта йрмәдем. Бүтәннәрдән ким дә яшәмәдем.

Х ә л и м. Башланды, егетләр, әтинең тел төбен аңладым мин. Безгә суд ясарга җыена ул. Янәсе, без нигезне таркатучылар. Янәсе, авылга кайтыгыз.

Г а р и ф у л л а. Нәрсә син, абыеңнардан узып такы-токы утырасың! Авылга кайтарырга җыена, имеш. Кирәгең бар. Кулдан бер ычкындыргач, кая инде ул. (Пауза.) Сезне чакыруым… Күреп торасыз, мин картайдым, карт кешегә әҗәл тиз килә. Телеграм сугып та өлгерә алмыйсың. Барыгызны бергә берьюлы күреп сөйләшеп калыйм, дидем. Гарифулланың нигез ташлары ничегрәк икән, мүкләнеп, череп бетмәгәннәрме?

Х ә л и м. Бер генә сүз әйтеп калыйм әле, әти.

Г а р и ф у л л а. Нәрсә?

Х ә л и м. Син король Лир булырга җыенмыйсыңдыр ич?

Г а р и ф у л л а. Ниткән король?

Х ә л и м. Бервакыт Шекспирның король Лиры кызларын җыеп ала да, мин картайдым, корольлегемне сезгә бүлеп бирәм, ди. Тик бер шарт белән. Үзен иң күп яраткан кызына өлеш күбрәк тиячәген әйтә.

Г а р и ф у л л а. Юк-бар әкият белән башны катырма. Йә, Хәниф, сөйлә.

Х ә н и ф. Нәрсә сөйләргә, әти?

Г а р и ф у л л а. Ни хәлләрдә яшисең?

Х ә н и ф. Хатларда язам бит. Кайткалап та китәм. Үзең беләсең.

Г а р и ф у л л а. Тагын сөйлә. Энекәшләрең дә ишетсен. Син арада өлкәне.

Х ә н и ф. Кызык кына итеп сорадың, әллә чыннан да суд ясарга уйлыйсыңмы? Гаебем чыкса, нишләтәсең?.. Шәп яшим, әти. Ике бүлмәле квартирам, янымда хатыным, ике балам бар, берсен үзең күреп торасың. Беркемне рәнҗеткәнем юк. Эшлим, ашыйм, менә шул.

Г а р и ф у л л а. Ат та эшләп ашый.

Х ә н и ф. Дөрес әйттең, әти, ат белән бер мин. Кая җигәләр, шунда чабам. Малайларны кеше итеп булса, шәп булыр иде инде.

Г а р и ф у л л а. Бөтенесенә риза инде, алайса?

Х ә н и ф. Риза булмый нишлисең, син картайдым дисең, мин дә синең арттан куам бит. Монысына шөкер, әти, начаррак булса да бернишләп булмый. Буразнадан күтәреп алдылар да – фронтка.

Х ә л и м. Сине генә күтәреп алмадылар ул чакта. Мескенләнмә инде, абый.

Х ә н и ф. Кем мескенләнә? Әйтеп торам, тормышым зарланырлык түгел. Сезнең кебек укып дөньяның артына тибеп йөри алмыйм. Бар ышанычым беләкләремдә.

Г а р и ф у л л а. Безгә акчаны балалар авызыннан өзеп җибәрәсеңме?

Х ә н и ф. Биргәннең битенә бакмыйлар, әти. Төрле чак буладыр. Сезгә дә кирәк.

Г а р и ф у л л а. Бурычыңны түлисеңмени?

Х ә н и ф. Нигә, шулай дисәң дә була. Менә өй җиткерергә җыенып йөрисең икән.

Г а р и ф у л л а. Анысы бүтән нәрсә. Нәчәлникләрең яраталармы?

Х ә н и ф (көлеп). Сораганым юк. Мин алар белән бүлмим. Эшләгәнемне бирсәләр, кирәкмәгәнгә бәйләнмәсәләр – шул.

Г а р и ф у л л а. Чыннан да ат икәнсең.

Х ә л и л. Ә син үзең нишләр идең соң, әти?

Г а р и ф у л л а. Синең чиратың җитмәгән. Мин, беләсең килсә, дөньяда мәхлук булып яшәмәдем. Минем Гарифулла дигән исемем һәрчак бар ие, хәзер дә бар. Укымадым, янәсе, шуңа дөньяның артына тибеп яши алмыйм. Хатын-кыз сүзе сөйләп утырасың. Мин дә шыр надан. Ә колхоз, чәчүгә чыкканда, уракка төшкәндә, минем белән киңәшә. Сыйфат комиссиясенең башлыгы. Мин дигәнчә булмаса, талашам.

Х ә м и т. Һәрвакыт син дигәнчә буламы?

Г а р и ф у л л а. Мин дигәнчә булмаса, син дигәнчә була. Шуның өчен министр итеп куйдылар бит сине.

Х ә л и м. Министр ук түгел, әти, булачак кына.

Г а р и ф у л л а (Хәмиткә). Йә, нәрсә, кабырга астыннан гына чеметеп утырасың, син сөйлә.

Х ә л и м. Башта абыйның эшен бетер инде, әти.

Г а р и ф у л л а. Аның эше беткән инде. Типкәләнеп яшәргә өйрәнгән.

Х ә н и ф. Типкәләгәннәре юк.

Г а р и ф у л л а. Тагын нәрсә кирәк инде: эшлим, ашыйм, дөньясы шунда ник тагын мәтәлеп китми. Үзгәрмәгәнсеңме, дигән идем, һаман шул икәнсең. Менә Хәмит кебек бер нәчәльник тотып яңакласа, нишлисең инде?

Х ә н и ф. Бернишли алмыйсың, барыбер ул хаклы булып чыга. (Хәмиткә.) Дөрес бит, энекәш?

Х ә м и т. Белмим, яңаклаганым юк.

Х ә л и м. Битараф булып яшәргә ярамый.

Х ә н и ф. Башың яшь. Әтәчләнеп караган чакларым булгалады. Кикрикне тиз шиңдерделәр.

Х ә м и т. Димәк, урынсызга әтәчләнгәнсең.

Х ә н и ф. Билгеле, урынсызга. Урынлыга икәнен менә синең кебекләргә аңлатып кара. Әни әйтмешли, сезгә Ходай тәгалә тәүфыйк кына бирә күрсен инде. Без шуңа шат.

Х ә м и т. Без, сез. Булдыксызлыгыңны бүтәннәргә нигә сылтарга?

Х ә н и ф. Мин булдыксызмы?

Г а р и ф у л л а. Җитте! Кызмагыз, Хәмит дөрес әйтә, ат дидең бит инде, нигә хәзер җилкенәсең?

Х ә н и ф. Сылтарга! Әйт әле, үзең ничек яшисең? Хәер, син аны безгә сөйләп тормассың инде. Әллә кем булып алдың да абыеңа кунакка килергә дә вакыт тапмыйсың.

Х ә м и т. Син дә гел кайтып тормыйсың.

Х ә н и ф. Кайтып та күргәнем юк сине. Ярый әле, Гүзәлия килен бар иркенләп сөйләшергә.

Г а р и ф у л л а. Җитте дим, хатын-кыз сүзе сөйләшә башладыгыз. Аңлашылды бит. Йә, Хәмит улым, син ничек?

Х ә м и т. Уен ясап утырмыйк, әти. Һәрберебезнең эше бар. Сине күрергә генә көтеп тордым.

Х ә н и ф. Юк инде, агай-эне, мине эт иткәндә уен булмады, синең үзеңнең бөтенесе дөресме?

Х ә м и т. Дөресме, дөрес түгелме, аны монда хәл итеп булмый. Сиңа әйткәнгә ачуланма, сүз уңаенда гына. Менә әти башлап җибәрде. Кызганычка каршы, дәвам итәргә вакытым юк. Китәргә кирәк.

Г а р и ф у л л а. Качасыңмыни?

Х ә м и т. Мин эш кешесе, алай бик сөйләшәсең килсә, ял көне кайтырмын.

Г а р и ф у л л а. Ничаклы вакыт үтеп китте, кайтканың юк. Районда яшәгән вакытында да күрергә зарыга идек.

Х ә м и т. Эх, бөтен кайгым шул гына булса!

Х ә л и м. Тарткалашма инде, абый, сөйлә дә бир. Кызык та булыр. Министрлар тормышы белән танышсыннар. Мин бераз беләм, аларга ят.

Х ә м и т. Карап торам да, Хәлим, син үзеңне бала-чагаларча тотасың. Җитдирәк булырга вакыт. (Гарифуллага.) Күңелең булсын, әткәй, мин ат түгел.

Г а р и ф у л л а. Кучер икәнеңне беләбез, менә дилбегә белән чыбыркыңны ничегрәк тотасың икән?

Х ә л и л. Бәйләнмәгез инде, бөтен секретны сезгә ачып бирә алмый ич инде ул.

Г а р и ф у л л а. Монда шпионнар утырмый.

Х ә л и м. Дальше киттек, әти. Мин сөйләргә зарыгып утырам. Дөньяда төпчек булуы да начар. Һәрвакыт көтәргә туры килә. Абый тәнкыйтьтән югары.

Г а р и ф у л л а (Хәмиткә). Бик ашыгасыңмы?

Х ә м и т. Әйе, ашыгам.

Г а р и ф у л л а. Бар, машинаң көтеп тора. Пристенгә барып җитәр өчен ат сорап йөрисе юк. Элек укып йөргән чагында гына сине озата алмый интегә идем. Бригадир белән талаша идем. Хәзер нәрсә, үсеп җиткәч…

Х ә м и т. Әллә үпкәләдеңме?

Г а р и ф у л л а. Нишләп үпкәлим, үзегезгә үзегез хуҗа. Мин нәрсә, мин кем?

Х ә м и т. Нәрсә телисең соң миннән? Ниләр эшләгәнемне сөйлимме? Күптән түгел агрономнар киңәшмәсе булды, шунда чыгыш ясадым, шул турыдамы? Кызыкмы ул сиңа? Районнарда командировкада йөреп кайттым. Кайда нинди җитешсезлек бар, шул хакта отчет ясыйммы?

Г а р и ф у л л а. Кычкырма, улым. Кычкырып аңлатып булмый, үзең беләсең, сөйләрлек сүзең булмагач, көчләү юк.

Нурәхмәт керә.

Н у р ә х м ә т. Исәннәрме, саулармы сез?

Г а р и ф у л л а. Нурәхмәт энем, бар әле, эшләреңне кара.

Н у р ә х м ә т. Курыкма, Гарифулла абзый, безнең эш тәгәри. Гәҗит кесәдә, алда барабыз. (Хәмиткә.) Мактап язганнар, Хәмит дус. Шулай менә, Хәмит дус, Гарифулла абзый мине өйрәтеп кенә тора. Мин ачуланмыйм, аз-маз сабак укытырга кирәк безгә.

Х ә н и ф. Нурәхмәт, мине танымадың, ахры?

Н у р ә х м ә т. О-о, нихәл, Хәниф дус, асубый күрешәм синең белән, асубый. Бергә уйнап үстек без абыең белән, Хәмит дус.

Х ә м и т. Бәлки, сез чынлап та соңрак керерсез?

Н у р ә х м ә т. Мишәйт иттемени? Зинһар, гафу итегез! Сорап чыгарга дип кергән идем. Хәмит дус, председательгә шылтыратыйммы?

Х ә м и т. Нигә ул?

Н у р ә х м ә т. Син кайтканны аңа әйтергә кирәк ич инде.

Х ә л и м. Вакланма, Нурәхмәт абый, барыбер бригадирлыктан югары китәсең юк. Хәмит абыйның файдасы тимәячәк сиңа.

Н у р ә х м ә т. Ни сөйлисең, Хәлим энем? Мин үземә файда өчен йөриммени?

Г а р и ф у л л а. Безнең кайгыны кайгылап йөри ул. Бар инде, бар, энем, малайлар усал, йә кыйнап чыгарырлар.

Х ә м и т. Ишеттегезме?

Н у р ә х м ә т. Һе… әллә нинди кешеләр сез, мин нинди начарлык эшләдем?

Г а р и ф у л л а. Бер начарлыгың да тигәне юк. Миңа йорт салдырып бирергә йөрисең.

Н у р ә х м ә т. Дурак син, белдеңме? Мин кушканга йөрим. Хәмит үзе әйткән бит председательгә, әтинең йорты искергән дип. Нәрсә мине… (Чыгып китә.)

Пауза.

Х ә н и ф. Менә, әти, кушканны эшләүче бер мин генә түгел.

Г а р и ф у л л а. Тик утыр. (Хәмиткә.) Башкага вакытың булмаса да, әтиең турында кайгыртырга вакытың бар, ә? Йортлы итә, имеш. Мине яңа өйдә яшәтәсең килсә, председатель аркылы эшләтмә. Командировка, киңәшмә дип башымны бутама.

Х ә м и т (тавышын күтәреп). Белмәгәнеңне сөйләмә инде, әти.

Г а р и ф у л л а. Беләм, авылда Гайнетдин картның, Бәдриҗамал карчыкның өйләре безнекеннән начар. Аларга салып бирергә ашыкмыйлар. Син яхшы кеше булсаң, башта аларныкын күр, аннан миңа чират җитәр. Гарифулла карт нигезе йомран оясы түгел, ул үзе дә йомран булмады. Сезгә дә ризалыгын бирмәс. Хәтерең калса калыр, мин синең турыда яман сүзләр ишетәм. Влач ярата, дип сөйлиләр. Урының биектә булгач та, ишетелми, дип уйлама.

Х ә м и т. Ай-яй, никадәр нәрсәләр беләсең икән.

Г а р и ф у л л а. Аптырама, прафисыр Гарифулла дигән кушаматым бар минем.

Х ә л и л. Әкренрәк, урамда кешеләр йөри.

Г а р и ф у л л а. Кешедән яшерен эшем юк, урлашмыйм мин. (Хәмиткә.) Мине аңгыра дип уйласаң, энекәшләреңә, абыеңа сөйлә ниләр кыланганыңны. Һе, әллә кем булган, Казан урамында очраган авылдашларына сәлам бирми узып китә.

Х ә м и т (көлеп). Шулмы бөтен гаебем?

Х ә л и м. Кеше танымау зур гаеп инде ул, абый. Шуннан башлана инде җирдән аерылу.

Х ә м и т. Рәхмәт, хакыйкатьне искә төшерүеңә. Әгәр аспирантурада алган белемең шул гына булса…

Х ә л и м. Син ул хакыйкатьне онытып барасың. Димәк, исеңә төшерергә кирәк.

Г а р и ф у л л а. Төшереп торамы соң ул? Беркөн Сатлыганга баргач оятымнан җир тишегенә кереп китәрдәй булдым. Шундагы агроном әйтә, институтта бергә укыган идек, ди, танымады, фамилиягез кем дип сорый, ди.

Х ә м и т. Сез мине… (Туктап кала, Флоридка.) Бар, туган, уйна.

Г а р и ф у л л а. Утырсын. Аннан соң, Гайнетдин абзаңның нигә дип хәтерен калдырдың?

Х ә м и т. Кайсы Гайнетдин тагын?

Г а р и ф у л л а. Онытып та өлгергән. Гозер белән янына кергән идем, ди, сөйләшмәде дә, ди. Малаең сиңа охшамаган икән, ди. Борынын бик күтәргән, ди.

Х ә м и т. Яхшы, аңлашылды. Тик әйдәгез сабыр гына, акыллы гына сөйләшик. Минем аңлавымча, мәсьәлә болай тора. Безнең әти, артык вак сүзле булуына карамастан, гадел кеше.

Г а р и ф у л л а. Җил ягына салам кыстырма.

Х ә м и т. Бүлдермә мине, күреп торасың, синең боерыгыңны үтим. Әйе, гадел кеше, балаларының да үзенә охшавын тели. Әйбәтме? Әйбәт. Безне җыеп үзенә күрә чистка үткәрә. Аның өчен ул гади нәрсә. Кешеләрнең эшендә аның катнашы юк. Кайтыгыз, вәссәлам. Ярый, шулай да булсын. Шуннан тотына. Иң беренче өлкән улын ат дип атап кеше рәтеннән төшереп ыргыта. Инде мин. Имеш, мин, әтигә өй салып бирегез, дип боерганмын. Боерганмы, боермаганмы, анысын белеп бетерми. Әйе, бер очрашканда председательнең исенә төшергән идем. Ләкин үз эш урынымнан файдаланып түгел. Синең өй салырлык рәтең, безнең вакытыбыз юк. Аннан соң, колхозчыларга йорт салып бирү хәзерге заманда проблема түгел. Икенчесе, имеш, мин җирдән аерылган. Урамда очраган авылдашларымны күрми узам, бергә укыган кешеләрне танымыйм. Буладыр. Кайчакларда үзем турында уйларга да вакытым юк. Министерствода эшләгәч тә, мин комедияләрдә сурәтләнә торган эшсез кеше түгел. Уңлап-суллап пичәт кенә сугып утырмыйм. Абый дөрес әйтә, аның җаны тыныч, сменасын эшләп кайта да ял итә.

Х ә н и ф. Алышабызмы әллә эшләрне?

Х ә м и т. Килер заман – алыштырырлар. Хәзергә иртәрәк. Менә шул. Канәгатьме? Тагын нинди җитешсезлекләрем бар?

Г а р и ф у л л а. Ал да гөл, ай-яй шома сөйлисең, оетып җибәрә яздың.

Х ә м и т. Гафу ит, әти, синең телең белән сөйли белмим. Нишләтәсең, сиңа караганда күбрәк укыган.

Г а р и ф у л л а. Укыттым шул, анысы хак. Миннән дә әйбәтрәк булсыннар, дип азапландым.

Х ә л и м. Монда оста сөйләдең дә, абый, кабинетында икенче төрлерәк. Үзеңнән түбән кешеләр белән. Хәтерлисеңме, районнан килгән бер абзыйны ничек каезладың? Этне дә алай сүкмиләр.

Х ә м и т. Син минем бүлмәгә шундыйларны тыңлап утырып, әтигә кайтып әләкләргә киләсеңмени?

Х ә л и м. Нишләп әләклим, шул чакта ук йөзеңә бәреп әйттем. Миңа да кычкырдың. Ләкин мин, бәхеткә каршы, әлегә сиңа буйсынмаган.

Х ә м и т. Булды, туйдырдыгыз.

Х ә н и ф. Кычкырма син кешеләргә, энекәш, ачуың килсә дә кычкырма. Бик авыр. Минем үземә кычкырсалар, кулымнан эш төшә. Исәнләшергә дә онытма, синең эшең шундый, сиңа зур итеп карыйлар.

Х ә л и м. Әләкче булсам булырмын, әти, катырак әйт, абый гамьсезләнә башлады.

Х ә м и т (кычкырып). Җитәр, малай актыгы!

Х ә л и м. Кычкырма миңа. Әллә дөрес түгелме? Гүзәлия апа да әйтә сиңа.

Х ә м и т. Бик күп беләсез. Утырыгыз да эшләгез. Миндә дә тимер нервлар юк.

Х ә л и м. Кызма, кызма.

Х ә м и т. Кызмам менә мин сиңа.

Г а р и ф у л л а. Туктагыз!

Х ә м и т (Гарифуллага). Син монда уен оештырып ятасың. Эшең булмаса, әнә бакчаң, алмагачларың, умарталарың. Мин ничек эшләргә икәнен үзем дә белермен.

Хәлил урыныннан торып Хәмит янына килә.

Х ә л и л. Хәмит абый, кирәкми инде, бозылма.

Х ә м и т. Кит бер якка.

Хәлил урынына барып утыра. Өйдән Гөлҗиһан чыга.

Г ө л җ и һ а н. Нишлисез, балалар? Әллә кычкырыша да башладыгыз инде?

Х ә м и т. Әни, әйт Гүзәлиягә, чыксын.

Г ө л җ и һ а н. Нәрсәгә тагын?

Х ә м и т (тәрәзәгә барып). Гүзәлия!

Гүзәлия чыга.

Киттек!

Г ү з ә л и я. Хәмит…

Х ә м и т. Җыен!

Г ү з ә л и я. Бәлки, аңлатыбрак әйтерсең?

Х ә м и т. Китәбез, дим ич, нәрсәсе аңлашылмый? Эх, өйрәтеп торырга һәрвакыт янымда сез булсагыз.

Г ө л җ и һ а н (Гарифуллага). Синең аркадамы?

Г а р и ф у л л а. Мин булмый, кем булсын. Әнә дөресен әйткәнне ошатмады. Утыр урынына. Укаң коелмас. Сиңа начарлыкка әйтмиләр.

Х ә м и т (үзен-үзе кулга алып). Әйтеп торам, вакытым юк минем, көтәләр мине, сезнең вакытыгыз күп, дәвам итегез. (Капкага бара.)

Г ү з ә л и я (аның юлына аркылы төшеп). Син хәтта саубуллашырга да оныттың.

Г ө л җ и һ а н (Хәмит янына килеп). Улым, нигә инде табынны ямьсезлисең? Әй, Ходаем: бар икән күрәселәрем. Кеше балалары кебек тату гына чәй дә эчә алмыйлар.

Г ү з ә л и я. Әнкәй, борчылма… Хәмит, күрәсеңме?

Х ә м и т. Соң бит… (Өстәл янына килеп утыра.)

Г ү з ә л и я. Әйдә, керик, әнкәй.

Г ө л җ и һ а н. Ишетсен колагың, Гарифулла, ата була бел.

Гүзәлия, Гөлҗиһан кереп китәләр.

Г а р и ф у л л а. Туры әйткән туганына ярамаган. Шушы буладыр инде ул. Мин кызасы урынга ул тузына. Миннән кирелекне өеп алган, әй, башкасы да эләккән булса! Йә, басылдымы инде нервың?

Х ә м и т. Яңабаштан башларга җыенасыңмыни?

Г а р и ф у л л а. Юк, улым, син дуладың дулавын да, Хәниф тә кайнап алды. Тик сез бернәрсә дә белмисез бит әле. Сезне мин моның өчен генә чакыртмадым. Болардан куркынычы бар. Нишләтәсең инде Хәнифне, эшли-ашый, башкасын булдыра алмагач, чараң юк. (Хәмиткә.) Сине дә эшләгән җирендә төзәтерләр. Килде-китте характер белән зур урында эшләп булмый. Сүз уңаенда гына әйтеп китүем сезгә, аңласагыз аңларсыз, эштән чыкканнар түгел. (Хәлилгә ишарәләп.) Менә безнең нәселне хурлаучы утыра монда, шуның өчен чакырттым. (Бар да Хәлилгә карыйлар.)

Х ә л и л. Мин, ни, нәрсә, нишләгән?

Х ә н и ф. Әти, нәрсә булган?

Г а р и ф у л л а. Үзе әйтсен.

Х ә л и л. Мин нәрсә әйтим?

Г а р и ф у л л а. Күзләремне яшермә.

Х ә л и л. Ник яшерим? Минем ни гаебем бар?

Г а р и ф у л л а. Ни гаебе бар, имеш. Карак син, белдеңме! Бур! Кешенең шырпысына да тимәгән Әхмәдиша нәселеннән карак килеп чыккан.

Х ә м и т. Туктале, әти, кызмыйча гына. Нинди карак? Хәлил, нәрсә сөйли ул әти?

Х ә л и л. Мин каян белим, үзеннән сорагыз. Бәйләнерлек нәрсә тапмагач… Аныңча, склад мөдире булган кешеләр бөтенесе дә урлаша.

Г а р и ф у л л а. Бөтенесе түгел, монда синең турыда. Әлегә кадәр, шигем булса да, кеше сүзенә ышанмый йөрдем, әйтеп бир әле шушында, айга күпме акча аласың?

Х ә л и л. Нишлисең соң син? Нәрсә инде…

Г а р и ф у л л а. Әйт.

Х ә л и л. Алган кадәр.

Г а р и ф у л л а. Өзеп әйт, күпме? Хәтереңнән чыккан булса, үзем әйтәм – йөз сум. Хатының бер җирдә дә эшләми. Налогын-фәләнен тоткач, шул җитәме?

Х ә л и л. Синнән сораганым юк ич.

Г а р и ф у л л а. Сораганың юк шул. Җитмәсә, карт әтиеңә ярдәм итәсең. Бер олау калай җибәргәнсең. Каян алдың аны? Нурәхмәт үзенә төяп кайтты. Аңа каян алып бирдең? Кибеттәнме? Нәрсә телеңне йоттың?

Х ә л и л. Тапкан сүз – карак. Үзең сорап җибәргәнсең, юнәтсен, дигәнсең. Юнәттем, инде ни җитми?

Г а р и ф у л л а. Бетте минем сүзем. Менә хәзер үзегез генә сөйләшегез. Бу юлы да мин җүләр булып калсам, потыгыз бер тиен. Шуны гына әйтәм. Нурәхмәт китереп бушаткач, күзләрем акайды, май кап, Гарифулла абзый, Хәлилеңә рәхмәт укы, ди. Үтереп мактый, миңа да тапты, ди.

Х ә н и ф. Орылып бәрелми тор, әти, ул кадәр нәрсәне документсыз гына… Документы бардыр ич, Хәлил?

Х ә л и л. Мин бит монда судка дип кайтмадым, документ күтәреп йөрергә.

Г а р и ф у л л а. Күтәрерләр. Үзем судка бирәм мин сине, малаем дип тормыйм, утыртып куйдырам.

Х ә м и т. Шул гына җитмәгән иде. Бернәрсә аңламыйм. Ниндидер детектив фильм.

Г а р и ф у л л а. Нәрсәсен аңламаска? Төзелешләргә китәсе калайга экономия ясаган. Шуның беразын миңа арттырган, калганын Нурәхмәткә саткан.

Х ә м и т. Ничек инде алай була?

Х ә л и м. Ничек икәнен ул үзе белә. Ә менә урлашуы…

Х ә м и т (сикереп торып Хәлил янына килә). Син!.. Мин сине…

Х ә н и ф. Хәмит!.. (Флоридка.) Бар, улым, урамга чык.

Флорид чыгып китә.

Урыныңа утыр, Хәмит, сиңа әтәчләнү килешми.

Х ә м и т. Юк, бу минем башыма сыймый!

Х ә н и ф. Сыймаган нәрсәләр күп инде ул. Дөнья бу. (Хәлилгә.) Агай-эне, сиңа нәрсәдер булган. Укуыңны ташлагансың… Инде хәзер менә монысы… Давай инде, безнең данны сатма син. Дөрес әйтәсең, монда суд түгел, җентекләп тикшермибез.

Фәрдия чыгып тыңлап тора.

Калаймы ул, башка әйберме – анысы икенче нәрсә. Ишеткән кадәресеннән аңлашыла, намусың чиста түгел синең. Җиңел акча табарга өйрәнеп барасың. Ә акчаның ничек табылганын беләм мин, учларым тулы сөял.

Х ә м и т. Нәрсә аңар вәгазь укырга…

Х ә н и ф. Яхшы чакта чык син ул эшеңнән, энекәш. Укуыңны ташлаган икәнсең, кулыңа көрәк тотып эшлә.

Г а р и ф у л л а. Көрәк тотып та этлекне эшләп була.

Х ә н и ф. Анда әллә ни кыландыра алмыйсың… Рәнҗеттең, энекәш… Нәрсә җитми сиңа? Хатының эшкә керсен. Икәүләшеп эшләсәгез…

Ф ә р д и я (болдырдан төшеп). Тыңлап-тыңлап торам да, әткәй, нишләвегез бу? Нигә дип Хәлилгә каныктыгыз?

Г а р и ф у л л а. Өйгә кер, килен.

Ф ә р д и я. Керде, ди, керми ни. Дәшми-дәшми торгач та, теге. (Хәлилгә.) Син нәрсә, авызыңны ачарга куркып торасың? Эшләмәсә, ни катнашыгыз бар? Кирәк булса, эшләрмен, сездән сорап тормам. Кешедән ким җирем юк. Хәмит абый, сез дә инде белер-белмәс көе!

Х ә м и т. Нәрсә, дөрес түгелмени?

Ф ә р д и я. Дөреснең аның мең төрлесе була. Башта сөйләшергә кирәк. Карак дип кешегә ташланганчы. Берәүнең дә әле тотканы юк Хәлилне.

Х ә н и ф. Тоткач, соң була. Ул чакта бездән башка сөйләшүчеләр табыла.

Ф ә р д и я. Аптырама, абзыкаем, сиңа җылап бармабыз.

Х ә л и л. Фәрдия, йә инде.

Ф ә р д и я. Йәлисе-мәлисе юк, күзләренә бәреп әйт. Мин сезнең эшегезгә тыкшынмыйм, сез дә тыкшынмагыз, диген. Картыгыз карт була белми, яшегез яшь була белми. Ишегалды уртасында шар яралар. Кешедән оялыгыз, ичмасам. (Хәлилгә.) Әйттем мин сиңа, кирәк булса, табарлар, дидем. Син, әти, әти, өй дигән булып… Менә хәзер күрдеңме? Рәхмәтең шушыдыр инде, әткәй. Ит изгелек, көт явызлык.

Г а р и ф у л л а. Изгелекне урлаган нәрсә белән эшләмиләр безнең нәселдә.

Ф ә р д и я. Анда синең ни эшең бар? Кирәкми икән, кирәкми диген, алучылар табылыр. Суд, имеш, бирегез соң, бирегез судка. Оятыгыз җитсә. Шунда җыелып кеше көлдерегез.

Г а р и ф у л л а. Килен, монда каенатаң утыра.

Ф ә р д и я. Хәзер элекке заман түгел, куркытма. Бик шүрләп кала торганнардан түгел. Үзегез башладыгыз. Һе, мине өйгә бикләп куеп, Хәлилне талыйлар. Орынмагыз аңа. Аның белән сез түгел, мин яшим.

Х ә л и м. Син яшәгәнең күренеп тора инде…

Ф ә р д и я. Нәрсә?! Нәрсә?! Әллә мин… сүзеңне үлчәп сөйлә, энекәем. Кит алар яныннан, Хәлил. Кадереңне белмиләр икән, нәрсә син…

Х ә л и л. Фәрдия, бар, өйгә кер.

Ф ә р д и я. Кер, кер… утыр инде алайса җебеп, җылап җибәр тагын.

Х ә н и ф. Барып чыккансың икән, Хәлил. Хатының җилкәңә менеп атланган.

Ф ә р д и я. Мине төшереп, үзегез атланмакчы буласызмыни?

Х ә м и т. Булды. Базар ясамагыз.

Ф ә р д и я. Ясыйсы юк инде, Хәмит абый. Чын базар.  Ата – улын, ана кызын белми.

Х ә м и т. Булды, дим! Барыгыз, сездән башка да хәл итәрбез.

Ф ә р д и я. Тапканнар сүз – карак. Яла яккан өчен закон бар. (Гарифуллага.) Әй, әткәй, әткәй, оялмыйча үз балаңа. Карак булса… карадан кара туа, аладан ала туа.

Г а р и ф у л л а (сикереп торып). Җитәр сиңа! (Хәлилгә.) Тый хатыныңны! Юкса…

Ф ә р д и я. Нәрсә юкса?.. Нишләрсең?!

Өйдән Гөлҗиһан чыга.

Г ө л җ и һ а н. Ни булды, килен?

Ф ә р д и я. Шәп булды. Титын-митын килеп мине өйдә утыртасың, монда…

Хәниф кинәт сикереп тора да Хәлилнең изүеннән эләктереп ала. Беразга бөтенесе сүзсез калалар.

Х ә м и т. Абый, тилермә!..

Х ә н и ф (Хәлилгә). Син… Син ир була белмәсәң!..

Фәрдия чырылдап Хәнифкә килеп асылына. Хәниф аны этеп җибәрә.

Ф ә р д и я. Каравыл, үтерәләр! Үтерәләр! Үтерәләр! (Капкага чаба, аның юлына Хәлим төшә.) Җибәр, күзеңне актарып чыгарам!

Г ө л җ и һ а н (йөрәгенә чыдый алмый кычкырып җибәрә.) Туктагыз! Тукта!..

Пәрдә.

 

ӨЧЕНЧЕ ПӘРДӘ

 

Вакыйга шунда ук бара. Вакыт кич. Сәхнәдә беркем дә юк. Өйдән Гарифулла белән Флорид чыгалар.

Ф л о р и д. Минем йоклыйсым килми, бабай. Әби янында утырам.

Г а р и ф у л л а. Анда сиңа бер эш юк.

Ф л о р и д. Нишләр инде хәзер әби?

Г а р и ф у л л а. Врач апаң әйтте бит, әллә ни куркыныч нәрсә юк, диде.

Ф л о р и д. Нишләп соң ул әби алай булды?

Г а р и ф у л л а. Була шулай, улым, йөрәк тузгач, шулай була, үзең дә сизми каласың.

Ф л о р и д. Син усал, әйеме, бабай?

Г а р и ф у л л а. Кем әйтте?

Ф л о р и д. Үзем күреп тордым. Әтине, Хәмит абый белән Хәлил абыйны ничек ачуландың.

Г а р и ф у л л а. Ә син ни өчен ачуланганны аңладыңмы соң?

Ф л о р и д. Аңладым. Әтине, ат булган өчен, дидең, ә Хәмит абыйны кучер булган өчен. Ә кучер кем ул, бабай?

Г а р и ф у л л а. Атлар шоферы.

Ф л о р и д (көлә). Син как циркта. (Җитди.) Әти дөньяда яши белми, да? Ул әйбәт ведь, бабай. Аның карточкасы доска почетада тора. Әни дә бик әйбәт.

Г а р и ф у л л а. Әйбәт була күрсеннәр.

Ф л о р и д. Хәмит абый китәм дип дулаган иде дә, курыкты, әйеме? Ә син аны дөрес ачуландың. Борынын бик күтәрмәсен, әйеме? Ул да бит, әти шикелле, сездән туган.

Г а р и ф у л л а. Ничек, ничек?

Ф л о р и д. Әтине мыскыл итә, синең рәхәт, эшлисең дә кайтасың, ди. Әтинең арып кайтканын беләмени ул. Әти урынында эшләсә, алай димәс иде. Ә мин сезнең сөйләшкәнне бөтенесен тыңлап тордым. Нишләтерләр икән инде Хәлил абыйны? Судка бирмәгез, ярыймы, бабай? Калайны, который ул урлаган, обратно бирсен. Бернәрсә дә булмый. Ай-яй, аның хатыны, ә?

Г а р и ф у л л а. Ниткән сүз ул аның хатыны? Җиңги диген.

Ф л о р и д. Әйтмим. Ул сине мыскыл итте.

Г а р и ф у л л а. Әй, туган, мыскыл иткәннең бөтенесен җиңги дип әйтми башласаң… Әйдә, йокларга вакыт сиңа.

Ф л о р и д. Сөйләшеп утырыйк инде, бабай.

Г а р и ф у л л а. Шлу, синең белән сөйләшсәң генә инде. Әйдә. (Бакча ягына китәләр.)

Урам капкасыннан Фәрдия керә. Өй тәрәзәсенә барып карый. Хәлим чыга. Аны күреп, Фәрдия тәрәзәдән китә.

Х ә л и м. Нигә кермисең?

Ф ә р д и я. Нишлим анда? Бөтенесенә мине гаепле итәсез инде. Хәле һаман да начармы?

Х ә л и м. Хәзер ярый. Хәлил абый кайда?

Ф ә р д и я. Каядыр китте. Юк өчен бит, юк өчен тавыш чыгарасыз. Әйбәт кенә җырлашып, бәйрәм итеп утырсагыз, ни җитмәгән. Үзегез тыныша белмисез дә, киленнәр начар. Мин дә инде җүләр, ник катышам? Күрәләтә мыскыл иткәч, түзеп булмый шул.

Х ә л и м. Хәлил абыйга да түзүләре авырдыр.

Ф ә р д и я. Зинһар, һаман… Көчләп тоткан кеше юк. Сез генә әйбәт инде. Әйбәт кеше абыйсының йөреп ташлаган кызына өйләнми. Җыен чыкмаган мөгез сездән чыга.

Х ә л и м. Сез аңларлык нәрсәләр түгел шул алар.

Ф ә р д и я. Аңлыйм, җаным. Сез аңгыра дип чутлагач та. Әйтәсең инде, абыегызны урлашырга мин өйрәткән дисең. Аңа өйрәтеп торасы юк. Адәм баласы туганда ук шул эшне белеп туа. Берәүләрнең урлаганы күренә, икенчеләре күрсәтми эшлиләр. Хәлилне дә тотканнары юк. Өстенә дә чыкмый. Анда минем ни катнашым бар? Мин эшкә кереп кенә дөнья төзәлсә… Эшләмим, нигә эшлим, җитә, тамагым тук, өстем бөтен. Белмибез бит әле сине дә, бик чистный гына яшисең микән? Әткәй үзе дә әллә кем булып сөйләшә, бик намуслы. Имеш, аңа калай кирәкмәгән. Әлегә хәтле җибәргән акчаларны шәпләп кенә кесәсенә салып куя иде, каян алдың дип сорамый иде.

Х ә л и м. Әтиләрнең сездән акча алганнары юк.

Ф ә р д и я. Әй җаным, син беләсеңме инде аны, мин беләмме. Әйттермә инде, йә тавыш чыгарып тагын мине гаепләрсең. Сез генә бик әйбәтләр. Бүтәннәр начар. Күңелегез булгандыр инде, әнкәйне түшәккә ектыгыз.

Х ә л и м. Син бик кайгырасың инде аңа.

Ф ә р д и я. Кайгырмасам, телеграм алуга кайтып җитмәс идем. Болай буласын белсәм…

Х ә л и м. Әрәм китмәгән ич кайтуың. Нурәхмәт абыйны күреп сөйләштеңме соң әле? Кара, төп башына утыртмасын.

Ф ә р д и я. Оятсыз ук икәнсең.

Х ә л и м. Шулай җиңги кеше. Икәүләшеп уйлагыз. Югыйсә соңга калуыгыз бар. Безнең әти ике сөйләшергә яратмый. (Бакча ягына чыгып китә.)

Ф ә р д и я. Нәрсә ди ул? Әллә чынлап торып…

Урам капкасы ачыла. Хәлил белән Нурәхмәт керәләр. Икесе дә исерекләр. Хәлил Нурәхмәтне капка төбендә туктата.

Х ә л и л. Булды, Нурәхмәт абый, син кайт, мин кереп ятыйм. Әти күрсә, тагын дулар.

Н у р ә х м ә т. Арагыздан бер сине яратам, Хәлил энекәш, валлаһи менә, шушы басып торган урынымда җир йотсын, син кешене кеше дип беләсең. Куып чыгарды бит, көпә-көндез.

Х ә л и л. Кайт инде син, Нурәхмәт абый. Сый-хөрмәтеңә рәхмәт. Исердем мин.

Н у р ә х м ә т. Чепуха. Авыр шул, брат, сиңа да. Ай, яшәүләре кыен бу дөньяда. Башымны бүген питләгә тыгар идем, үч итеп кенә яшим. Көн-төн чабасың, кадереңне белүче юк. Карале, Хәлил энекәш, юкмы синең шунда яныңда берәр эш, бүген үк китәр идем. Миннән башка гына эшләсеннәр. Председатель каклый, Хәлил энекәш, чыгарып ташларга җыена.

Х ә л и л. Мин керим инде, Нурәхмәт абый.

Н у р ә х м ә т. Ә син махы бирмә, какой вашы дила, диген.

Х ә л и л. Әни кызганыч.

Н у р ә х м ә т. Шул синең өчен генә жалкы ул. Менә минем өчен жалкы. Чит булса да, үз күрәм. Әтиең картайтып бетерде аны. Яратмый ул мине. Туры әйткәнгә яратмый. Мин кешеләрнең йөзенә бәреп әйтәм, яшереп тормыйм. Менә сиңа да дөресен әйтәм. Әйбәт кеше син.

Х ә л и л. Кит инде, Нурәхмәт абый, күрсәләр… яхшы түгел. Беләсең ич инде…

Н у р ә х м ә т. Китәм, энекәш, пака. Иртәгә баш төзәтергә әйләнеп чык, калды.

Х ә л и л. Юк, башка бер грамм да эчмим. Шушы көннән алып… үтерсеннәр, эчмим.

Н у р ә х м ә т. Йөрәк янганны басарга кирәк, Хәлил энекәш. Син нитмә инде, яме, рәнҗемә, булган кадәресе. Хәтимә апаң санап бирде. Квит. Ә моның янавыннан курыкма син. Эт өрә тора, бүре йөри тора. Вәт дурак карт, карале син аны, бушка килгән малны. Әйтәм аны бушаткач, йөзе кара көйде. Нишләтәсең инде аны хәзер? Болай нитсәң, хуҗа табарга була.

Ф ә р д и я (алар янына килеп). Табасы юк. Олы башың белән авызыңда сүз тота алмыйча, дөнья сасытып йөрисең. Бар, юлыңда бул.

Н у р ә х м ә т. Ә, ни… бирдем… булды…

Ф ә р д и я. Бар, бар!

Н у р ә х м ә т. Ачуланма, килен. Мин нәрсә. Тиешлесен түләдем. Калганын үзегез карагыз. Сүз-фәлән булса, мин күрмәдем, белмәдем.

Х ә л и л. Кит дим бит инде! Әллә ишетмисеңме? Әллә ишетмисеңме?

Н у р ә х м ә т. Ачуланыштан булмасын. Дөнья шулай бара. Ничава, чурт та булмас. Үзеңнекеләр. Пака. (Китә.)

Хәлил таш өстенә килеп утыра.

Ф ә р д и я. Шул чаклы тыгынмасаң. Нәрсә булганын белмисеңмени?

Х ә л и л. Тсс…

Ф ә р д и я. Ысылдама, каз түгелсең. Җебегән! Мин сиңа нәрсә дидем, кайтып китәбез, дидемме?

Х ә л и л. Авыру әнине ташлапмы?

Ф ә р д и я. Анда синнән башка да җитәрлек. Сине юксынып тормыйлар әле.

Х ә л и л. Юксынмасыннар. Мин барыбер китмим. Мин берәүдән дә ким түгел. Ә син абыйлар алдында, әти алдында мине мыскыл иттең.

Ф ә р д и я. Синең кебек, авызым ачып тормам шул.

Х ә л и л. Мин туганнарым белән сөйләшкәндә, син нигә катышасың?

Ф ә р д и я. Сөйләшкәндә, дигән була, ичмасам…

Х ә л и л. Җитте. Канымны кыздырма. Түзеп-түзеп торырмын да…

Ф ә р д и я. Йә, йә, узынма, айныйсың бар.

Х ә л и л. Синең аркада мин укуымны ташлап, бөтенесен ташлап… Эләктереп алдың да…

Ф ә р д и я. Нәрсә?! Мин эләктердеммени әле сине? Оятсыз. Үзең общежитиядән чыкмый яттың.. Беткән ие миңа синнән башка уҗым бозаулары. Монда кайтып батырайган. Әйдә, җыен, китәбез.

Х ә л и л. Бар, кит.

Ф ә р д и я. Хәлил дим, җүләрләнмә. Болай да бозылганың җиткән. Яшисебез бар.

Х ә л и л. Китмим. Урын җәй.

Ф ә р д и я. Исерүе җиткән. Кайдан алып җәйим? Кичә дә плащымны ябынып йокладым. Әйдә, төнге ярауда пристаньга барып җитәрбез. Ерак түгел. Бу килеш син аны…

Х ә л и л. Бер җиргә дә китмим, дидем.

Ф ә р д и я. Китмәсәң… Кайтырсың әле. Ашаган җиренә сыер да кайта. Китер Нурәхмәт абыйдан алган акчаны.

Х ә л и л. Бирмим аны сиңа.

Ф ә р д и я. Нишләтмәкче буласың?

Х ә л и л. Үзем белермен.

Ф ә р д и я. Шашма, Хәлил,  акылыңа кил. Киреләнмә, әйдә яхшы чакта. Харап буласың бит.

Х ә л и л. Буласы булган инде.

Ф ә р д и я. Әй, ник тагын шунда чукынышып бетмисез. (Хәлил кесәсеннән акчаны ала да китә.)

Бакчадан Гарифулла белән Хәлим чыгалар.

Г а р и ф у л л а. Нәрсә анда? Хәлил, синме ул? (Хәлил янына килә.) Нишләдең? Ник дәшмисең? Тукта әле, тукта, нигә җылыйсың?

Х ә л и л. Мин аракы эчтем. 

Г а р и ф у л л а. Әй малай, малай! Хатының кайда?

Х ә л и л. Китте.

Г а р и ф у л л а. Сөйләмә юкны, төнгә каршы ничек китсен?

Х ә л и л. Китте.

Г а р и ф у л л а. Хәлим, бар, куып җит.

Х ә л и л. Кирәкми! Кирәкми! Алла хакы өчен, кирәкми!

Г а р и ф у л л а. Хәлим, алачыкка алып барып яткыр.

Х ә л и л. Мин әни янына керәм.

Г а р и ф у л л а. Керә ди, шушы кыяфәтең белән. Җүләрләр. Шул зәхмәт булмаса, нишләр идегез? Кай арада өлгергән диген. Нурәхмәт сыйладымы?

Х ә л и л. Ачуланма, ярыймы, әти. Беткән инде мин. Нигез ташың була алмыйм мин синең. Өметеңне өз. Карак дидең бит син мине. Миңа ул сүзне чит кешенең әйткәне юк. Гел синнән ишетәм. Эх, әти!..

Г а р и ф у л л а. Салкын су белән юынып алмыйсыңмы?

Х ә л и л. Кайнарында коендырдың инде. Абыйлар китмәдеме?

Г а р и ф у л л а. Өйдә.

Х ә л и л. Куркам мин сездән, бөтенегездән куркам. Берничә тапкыр акча җибәрергә уйладым мин сиңа, әти. Гадәтеңне белеп курыктым. Эчеп бетердем. Һай, белмисең, алай яшәп булмый бит, әти җаным, бәгырем.

Г а р и ф у л л а. Булмый шул. Булмаганын да беләсез. Әйдә, үзем илтеп куям. Әйбәтләп йокла.

Х ә л и л. Йокла, имеш. Улым диген тагы, башымнан сыйпа. Мактап гәҗиткә язып чыгарырлар үзеңне.

Х ә л и м (кычкырып). Шамакайланма!

Г а р и ф у л л а. Хәлим, тик тор. Әйдә, Хәлил.

Х ә л и л. Кычкырсын, синең яраткан улың. Син безне сүккәндә, куштанланып утыра. Акыл иясе. Намус белән яши. Мин кем сиңа? Карак. Әйе, карак. Урлыйм, законный итеп урлыйм. Мин генә түгел. Сезнең кебек җүләр буласым килми минем. Яшәп каласым килә. Бүтәннәр яшәгәндә, нигә миңа карап торырга? Бүтәннәргә җиңел, аларның фәрештә кебек әтиләре, энеләре юк. Әхмәдиша нәселеннән түгел алар…

Г а р и ф у л л а. Йә инде, йә, ишеттек. Әй, җан көйдергеч бала!

Хәниф чыга.

Х ә н и ф (Хәлилнең ни кыяфәттә икәнен күреп). Барып чыкканмыни? Ояты бар икән әле.

Г а р и ф у л л а. Җитте.

Хәлил дәшми-тынмый Хәнифкә карап басып тора.

Әйдә, булыш.

Хәлилне алып чыгып китәләр. Өйдән Сәрия чыга.

С ә р и я. Мине озатып куясыңмы, Хәлим?

Х ә л и м. Китәсеңмени?

С ә р и я. Йоклый. Аңа тынычлык кирәк.

Х ә л и м. Бәлки, калырсың?

С ә р и я. Шаяра торган вакыт түгел. Озатып куй. Иртәгә иртән торасы бар. Кичә дә ял итеп булмады.

Х ә л и м. Вакыт бушка әрәм китте дисеңмени?

С ә р и я. Әрәмгә киткән вакытларны исәпләсәң… Кайтсаң кайт инде тизрәк…

Гарифулла чыга.

Г а р и ф у л л а. Борчыдык инде сине, кызым.

С ә р и я. Нинди борчу…

Г а р и ф у л л а. Җайсыз килеп чыкты, дөнья бит. (Хәлимгә күрсәтеп.) Бу малай ничек?

Х ә л и м. Әти…

Г а р и ф у л л а. Нык сөйләш, килен. Ул-бу булса, үземә килеп әйт.

С ә р и я. Кайтыйм инде мин.

Г а р и ф у л л а. Оялма, кызым, бер ояты да юк. Бөтен авыл белә, менә бу зимагур кайткач, туй ясарбыз. Килерсең бит безгә? Киленнәрне яратабыз без. Акыллы киленнәрне яратабыз. (Өйгә кереп китә.)

С ә р и я. Бер дә бүтән кешеләргә охшамаган синең әтиең. Әллә нинди.

Х ә л и м. Минем әти генә түгел инде хәзер… Сиңа да… Килен диде бит.

С ә р и я. Сиңа җитә калды. Әйдә. (Китәләр.)

Өйдән Гарифулла, Гүзәлия, Хәмит чыгалар.

Г а р и ф у л л а. Иртәгә иртүк чыгып китсәң, өлгермисеңмени?

Х ә м и т. Юк. Миңа бүген үк кайтып җитәргә кирәк иде. Гүзәлия монда калып торыр. Мин, бәлки, бер-ике көннән әйләнеп чыгармын.

Бакчадан Хәниф чыга.

Г а р и ф у л л а. Ничек?

Х ә н и ф. Ятып калды. (Гүзәлиягә.) Бик ямьсез нәрсә килеп чыкты бит, ә, килен? Кай арада өлгергән.

Г а р и ф у л л а. Өлгерәсең шул. Атагыз кайтарып очраштырмаса, агай-энеләрегезнең барын да белмисез.

Х ә м и т. Бала-чага түгел, үз акылы үзендә. Җинаять эшләгән икән, җавабын да бирә белсен.

Г ү з ә л и я. Нишләргә уйлыйсың, Хәмит?

Х ә м и т. Җинаять эшләүчеләргә бер генә юл. Аның өчен нигә миңа кызарырга?

Г ү з ә л и я. Нигә үз исемеңнән генә сөйлисең? Син генә түгел бит. Мәсьәләне алай гына хәл итү җиңел. Ныклап уйлашырга кирәк.

Х ә м и т. Нишләргә соң миңа?

Х ә н и ф. Билгеле, энекәш, ул-бу булса, таякның юан башы сиңа төшә. Тик син шауламый тор. Килен дөрес әйтә. Судка бирү җиңел.

Г а р и ф у л л а (Хәмиткә.) Судны без синнән башка да эшли алабыз. Син чакыртмадың аны. Син олы кеше, акыллырак киңәш бир.

Г ү з ә л и я. Суд дигәннән, миңа калса, бүгенге хөкемнән дә зуррагы юк аның өчен. Бер юлга, бәлки, җитеп торадыр?

Х ә м и т. Анысы идеализм, Гүзәлия.

Г ү з ә л и я. Беләм инде, син идеализмны яратмыйсың. Син балта белән эш итәргә яратасың. Чаптың – өздең. Бусы бик яхшы, бусы бик начар, син ялгышасың икән, нигә бүтәннәр ялгышмаска тиеш?

Х ә м и т. Мин ялгышканда син гафу итмисең. Әтине дә уздырып җибәрәсең.

Г ү з ә л и я. Ярый, бар, соңга каласың.

Х ә м и т. Туктале, мин белеп китәргә тиеш. Әгәр бу турыда мин әйтмәсәм, башкалар әйтәчәк, скандал кубачак.

Х ә н и ф. Куркасың, ә?

Х ә м и т. Эш куркуда түгел. Минем кайда эшләгәнемне беләсез.

Х ә н и ф. Кубасы булса, кубар иде инде, әтине көтеп ятмаслар иде, күрәсең, кубарлык итеп эшләмәгән.

Х ә м и т. Йә, әти, мин китәм.

Г а р и ф у л л а. Ыштансыз йөргән чагыгыздан да рәхәтрәге булмаган икән. Бар, юлыңда бул. Бер-ике көннән кайтам, дисең ич. Сөйләшербез, киңәшербез.

Х ә м и т. Алайса, әйтегез аңа, китми торсын. Әлегә хуш иттек. (Китә.)

Аны озата чыгалар. Машина кузгалып китә. Гарифулла белән Гүзәлия керәләр.

Г а р и ф у л л а. Рәхмәт инде, килен, сине борчып…

Г ү з ә л и я. Дөнья булгач, борчылмыйча гына булмый, дисез бит үзегез. Мин керим, әткәй, сез дә ял итегез. (Өйгә кереп китә.)

Г а р и ф у л л а. Ял… Ял юк инде ул. Ял итәсе көннәр алдадыр инде безнең.

Бакчадан Флорид чыга.

Нигә йокламыйсың, улым?

Ф л о р и д. Анда абый ведь, ул җылый.

Г а р и ф у л л а. Җыласын, аңа файдага ул.

Ф л о р и д. Ә нигә җылый ул, бабай?

Г а р и ф у л л а. Белмисеңмени? Чалгыны сындырган ич, шуңа колагын бордык.

Ф л о р и д. Көләсең, да, миннән?

Г а р и ф у л л а. Көлми нишлисең инде, улым?!

Ф л о р и д. Мин олы кешеләр җылаганны яратмыйм. Ә ник җыларга?

Г а р и ф у л л а. Бүген үзең дә җыладың ич.

Ф л о р и д. Мин әле олы кеше түгел. Ә син колакны борма. Миңа обидно. Сине яратам ведь мин.

Г а р и ф у л л а. Рәхмәт, улым.

Ф л о р и д. Кайчан мин үсеп җитәм, сине яратырмын. Син телеграмма бирерсең, мин кайтырмын. Син әйтерсең, алланың кашка тәкәсе, давай сөйлә, нәрсә эшләдең, дип. Мин сөйләрмен, отлично, бабай, дип. Договорились?

Г а р и ф у л л а. Дагаварились. Тик син ул чакта минем белән татарча итеп сөйләшерсең инде, ярыймы?

Ф л о р и д. Конечо. Ә, юк, ничек дип әйтергә әле, бабай?

Г а р и ф у л л а. Хәзергә шулай да ярап торыр. (Флоридның аркасыннан сөеп.) Яратырмын, дисең инде, алайса? Кем белә инде анысын. Дөнья җитмеш төрлегә әйләндереп бетерер әле.

Ф л о р и д. Дөнья куласа, бер күтәрә, бер баса, әйеме, бабай?

Г а р и ф у л л а. Шулай итә шул. Тик, туган, дөнья куласа булса да, аны адәм балалары әйләндерә бит. Басмаслык итеп әйләндерергә кирәк. Ул чакта җылаучылар да булмас. Менә сезгә инде ышаныч, дөньяның тоткасы сезнең кулда. Менә син әйт, улым, кешеләргә балалар ни өчен кирәк? Ни өчен без аларны азапланып үстерәбез? Җан талаша-талаша укытабыз. Ни өчен? Җир йөзендә әйбәт нәсел калсын өчен. Минем балам миннән әйбәтрәк булсын өчен. Миннән начар булса, нәрсә булып чыга? Мин үлгәнче үк үлә бит ул. Әгәренки, син өй салырга уйласаң, нигез ташларың таза булсын. Мурып беткән таш өстенә өй салып булмый, өй, бүрәнәләре искергәнче үк, кыйшаеп, ишелеп төшә. Ә таза нигез ташы өстенә әллә ничә тапкыр өй салырга була. Менә мин дә әтиеңне, абыйларыңны шуның өчен ачуланам. Алар нык, таза булса, минем нәселнең гомере озын булачак. Аңладыңмы инде?

Ф л о р и д. Аңладым.

Г а р и ф у л л а. Аңласаң, әйт, ныкмы минем нигез ташларым?

Ф л о р и д (уйлап торгач). Син әллә ничек сөйлисең ведь.

Г а р и ф у л л а (көлеп). Буең озын булса да, акылың яшь шул әле синең. Ярый, диген! Өсләренә үскән мүкләрне кыргалый торсаң, шактыйга чыдарлар, диген!

Пәрдә.

Әсәрнең тексты Туфан Миңнуллинның ун томлыгындагы нөсхәсенә нигезләнеп әзерләнде:

Миңнуллин Туфан. Сайланма әсәрләр, 10 томда, 1 том, 13-60 битләр. – Казан: Татар. кит. нәшр., 2002.

Ике пәрдәле драматик хикәя

 

КАТНАШУЧЫЛАР:

Н у р х ә м ә т — 75 яшьләр тирәсендәге татар карты.

Х ә л и у л л а — 45 яшьләрендә, Нурхәмәтнең улы.

Д а н и я — 40-45 яшьләрендә, Хәлиулланың хатыны.

М а р и я — Нурхәмәтнең кордашы, рус карчыгы.

А л е к с е й — Хәлиулланың яшьтәше, Мариянең улы.

Н а т а л ь я — 40-45 яшьләрендә, Алексейның хатыны.

И л г и з ә р — 17 яшьтә, Хәлиулланың улы.

В е р а — 17 яшьтә, Алексейның кызы.

Т у й   а г а с ы.

Н и н а.

И с л а м.

I   и р.

II   и р.

I   х а т ы н.

II   х а т ы н.

Авыл кешеләре: кияүләр, кәләшләр, туйлардагы кунаклар.

 

БЕРЕНЧЕ ПӘРДӘ

 

Иделдән ерак түгел генә җәелеп утырган Җикән авылы. Авылның яртысында татарлар яши, яртысында — руслар. Бүген бу авылда туй. Татар туе. Туйның кызган чагы. Кунаклар өйгә сыешмыйча ишегал­дына чыгалар. Гармунчыга дигән урындыкны баш очына утыртып бии-бии Туй агасы чыга. Урындыкны ишегалды уртасына куя Гармунчы үз дәрәҗәсен үзе белеп шул урындыкка урнаша, бию көен уйнавын дәвам итә. Өйдән чыккан кунакларның берише биюгә кушыла, кайсы­лары биючеләргә куәт биреп кул чабып тора. Туй агасы үзенең, көр тавышы белән шундый әмер бирә.

Т у й   а г а с ы. Шым кал!.. Үррә кат!.. Селкенмә!.. Бе­рәү дә сүз дәшми, беркем дә бернинди хәрәкәт ясамый. Үррә кат! Кияү белән кәләш, түгәрәк уртасына рәхим ите­гез. (Кияү белән кәләш уртага чыгып баскач, гармунчыга әмер бирә.) Башла!

Гармунчы яңа бию көен уйный, кияү белән кәләш татарчалап бииләр. Калганнар, әлбәттә, җырлап биючеләргә дәрт өстәп торалар.

Әй, биегез, биегез,

Уйнагыз да көлегез;

Бүген сезнең тыпыр-тыпыр

Бии торган көнегез.

Әй, кияве, кияве —

Егетнең бер дигәне;

Йөрешләре дә килешле —

Асыл заттыр сөяге.

Әй, биегез, биегез,

Матур икән көегез;

Матур көйгә матур итеп

Биеп туймас көнегез.

Әй, кәләше, кәләше —

Кызларның бер генәсе;

Эшкә уңган, төскә булган

Гүзәл затлар иясе.

Әй, биегез, биегез,

Күккә йолдыз чөегез;

Киләчәктә шатлык белән

Балкып торсын өегез.

Н а т а л ь я (уртага атылып чыгып). Иптәшләр! Дус­лар!..

Т у й   а г а с ы. Наташа апа! Минем рөхсәттән башка беркем дә бер сүз әйтми.

Н а т а л ь я. Туктале, энекәем!

Т у й   а г а с ы. Мин сиңа энекәем түгел — Туй агасы. Туйга мин хуҗа. Әйтәсе сүзеңне өстәл янында әйтергә иде. Монда бию һәм җыр гына.

Н а т а л ь я. Әйтим инде бер сүз, энекәем! Күңелемнең ташкан чагы.

Т у й   а г а с ы. Күңелеңнең ташкай чагы булса, әйт ин­де, алайса. (Кунакларга мөрәҗәгать итеп.) Әйтсенме, ип­тәшләр? Рөхсәт итәбезме?

Т а в ы ш л а р. Әйтсен, әйтсен!..

Н а т а л ь я. Авылдашларым! Бәгырькәйләрем! Нәрсә генә әйтим икән? Әйтәсе сүзләрем шулчаклы күп. Күз генә тимәсен иде. (Кәләшне кочаклап.) Карагыз инде моңа: сокланып туймаслык бит. Бәхеткәйләр телим үзеңә, сеңел­кәем. Әтиең, әниең дөнья бәясе кешеләр — бәхетле булыр­сыз. (Кияүне кочагына алып.) Монысын карагыз инде — сөеп туймаслык лабаса. Әйтсәм әйтим инде, әтиеңә гашыйк идем мин синең. Әтиең миннән дә матурракны алды шул. Миңа менә шушы Алексей эләкте инде. (Ире Алексейны уртага тартып чыгарып.) Яле, Алеша, бәгырь кисәгем, әй­тик әле кияү белән кәләшкә иң матур сүз. Бүген бит аларның иң бәхетле һәм иң җаваплы көннәре. Алар бүген озын-озак юлга чыгалар. Бәхет яусын алар барасы юлга. Синең белән минем кебек матур яшәсеннәр. Әйдәле, алар хөрмәтенә сузыйк әле үзебезнең иң яраткан җырыбызны (Гармунчыга.) Габдрахман энекәем, безнең җырны белә­сеңме син? (Гармунчы, шунда ук рус халкының “Зачем тебя, милый, узнала” җырын уйный башлый. Наталья җырлый, аңа Алексей кушыла.)

Зачем тебя я, милый мой, узнала,

Зачем ты мне ответил на любовь?

Ах, лучше бы я горюшка не знала,

Не билось бы сердечко мое вновь.

Терзаешь ты сердечко молодое,

Тебя твоя зазнобушка зовет…

Проходит только время золотое,

Зачем же ты, желанный, не идешь?

Я жду, и вот приходит долгожданный

Целует, нежно за руку берет.

Ах, милый друг, мой нежный друг желанный!

И сердце песню радости поет.

(Җыр туктагач, Наталья русча итеп кунакларга башын ия.) Рәхмәт сезгә, авылдашлар, җырымны күтәреп алды­гыз. (Шулчак Ислам тавышы, ишетелә. Авылдагы бер мәҗлестән дә, бер туйдан да калмый торган кеше. Тавы­шы матур, килешле, авылча. Ул үзенең һәрвакытта да җыр­лый торган җырын җырлый — татар халкының “Кыр ка­зы” дигән җыры.)

И с л а м. Кыр казлары очты, күрдегезме

һаваларга менеп киткәнен?

Кыр казы

Иделләр читендә,

Ялгыз башым миңа читен лә.

Беләсеңме, дустым, сизәсеңме

Аерылулар килеп җиткәнен?

Кыр казы

Суларда уйный шул,

Ялгыз башым гел сине уйлый.

Т у й   а г а с ы. Булдымы? Җырлап бетердеңме?

И с л а м. Икенче куплетым бар, белдеңме?

Т у й   а г а с ы. Анысы икенче туйда, ярыймы?

И с л а м. Син нигә гел мин җырлаганда килеп кысы­ласың, ә?

Т у й   а г а с ы. Туй бит бу. Туйда бер син генә түгел.

И с л а м. Бер син генәме?

Т у й   а г а с ы. Ярый, ярый, булды. Җәмәгать, күңел ачуны дәвам итәбез. Яле, Дания апа, әйттер әле берне.

Д а н и я. Нигә? Әйттерәм. Бер яшьлектә, бер картлык­та. Әйдә, Наташа. (Такмак әйтә башлый. Аңа Наташа ку­шыла.)

Әйдә бас, бас, әйдә,

Биеп калыйк бу җәйдә,

Ике матурның туенда

Тагын берне бас, әйдә.

Бас, әйдә, бас, әйдә,

Биеп күңел ач, әйдә.

Биемибез дигәннәргә

Ялынмыйбыз, бигайбә.

(Икәүләп кодаларны биергә чакыралар.)

Кодалар, кодалар —

Уңганнар һәм булганнар.

Кодагыйларга карагыз —

Дөнья бизи торганнар.

Балдызлар да кайнешләр,

Барыгыз да беришләр.

Атна саен туй ясарбыз,

Гел болай барса эшләр.

Ишегалдында аягына басып тора алган һәр адәм баласы бии башлый. Бии-бии кайберәүләре арып туктый. Бара-тора уртада Илгизәр белән Вера гына калалар. Алар дөньяда үзләреннән башка беркемне да күрми бииләр. Бераздан гына аңнарына килеп туктыйлар да, артты­рып жибәргәннәреннән оялып, чыгып йөгерәләр. Туй дәвам итә. Андагы көлеш, шау-шу карт өянке астындагы эскәмиядә утырган Нурхәмәт белән Мариягә дә килеп җитә.

Н у р х ә м ә т. Мифтахетдиннәрдә инде бу галәмәт, Маруся күрше.

М а р и я. Алар нәселе бәйрәм ясый белә инде ул. Ка­рале, Нурхәмәт күрше, кайсы елны ул без синең белән кара-каршы төшеп биегән идек?

Н у р х ә м ә т. Безнең биегәннәрне санасаң…

М а р и я. Юк, анысы үзенә бертөсле бию булды ул. Әле дә хәтеремдә…

Н у р х ә м ә т. Сезнеңчә биегән идекме, безнеңчәме?

М а р и я. Сезнеңчә дә, безнеңчә дә. Кайсыбыз алдан арып туктар дип биергә тотынган идек, мин арый башла­ганны син сизеп алдың да арыган булып егылдың.

Н у р х ә м ә т. Юктыр, мин үзем арыганмындыр. Сине биетеп арытып булмый иде. Марҗа биеп арый димени ул, Маруся күрше? Сез бит биергә бик маһир халык.

М а р и я. Сез дә кимен куймыйсыз инде.

Н у р х ә м ә т. Анысы шулай, кәнишне… Тыңлале, бу синең килен тавышы бит. Уңдың киленнән, молодец синең Әләкчәй.

М а р и я. Күз тимәсен, синең киленең дә бик уңган.

Н у р х ә м ә т. Уңуын уңдым да, малай, бик юаш булып чыкты минем, Маруся күрше… Кара, ничек сиптерәләр, ә?.. Шулай инде, безне хәзер туйга да чакырмыйлар.

М а р и я. Нишлисең инде… Оныкларыбызның туенда утырсак кына.

Н у р х ә м ә т. Күзле бүкән булып дисеңме?

М а р и я. Нишләп, биербез дә әле, биетсәләр. Сездә туй булса, әйтерсең, Марияне чакырыгыз, диярсең, бездә бул­са, мин сине үзем кереп чакырырмын. Шунда яшь чакларны искә төшереп бер биербез дә әле. Синең хәтер начар­лана бара шул, Нурхәмәт күрше, икәү кара-каршы төшеп биегәнне дә оныткансың.

Н у р х ә м ә т. Онытмадым ла инде… Булды инде, Хо­дай хәерле кылсын.

М а р и я. Хәзер Ходай дип утырасың. Ул чакта…

Н у р х ә м ә т. Йә инде, искә төшермә инде.

М а р и я. Ояласыңмыни, карт төлке?

Н у р х ә м ә т. Үзең бит…

М а р и я. Нәрсә үзең? Мин нишләгән?

Н у р х ә м ә т. Чибәр идең бит.

М а р и я. Чибәр дигәч тә, юлда тотып үбәләр димени?

Н у р х ә м ә т. Үзең дә качмадың бит.

М а р и я. Кая качыйм? Инеш юлы — тар сукмак. Ике ягы шомыртлык.

Н у р х ә м ә т. Шомыртлык шул, шомыртлык, мать честная… Шулай инде. Шулай шул.

Ап-ак, ап-ак каз итләрен

Ах, ты, Маруся,

Мин турадым, син аша.

Ах, ты, не бойся!

Пущай безне рассуждают,

Ах, ты, милая,

Кил, утырыйк янәшә,

Кому какое дело?

Ә, Маруся?.. Шулай бит?..

М а р и я. Шулай иде, Нурхәмәт, шулай иде.

Н у р х ә м ә т. Ярый, Маруся, күрше, керим инде мин. Әллә нәрсә билләр сызлап тора.

М а р и я. Сау бул, Нурхәмәт күрше. Исән-сау очра­шырга язсын.

Н у р х ә м ә т. Шулай булсын, күрше, шулай булсын.

Икесе ике якка китәләр. Туй шау-шуы дәвам итә. Йөгереп Илгизәр белән Вера керәләр. Карт өянке янында туктыйлар. Кочаклашып үбешәләр.

Ут сүнә. Ут янганда инде икенче туй бара. Рус туе. Әлегә аның та­вышы гына ишетелә. Аны Нурхәмәт белән Мария тыңлый.

Н у р х ә м ә т. Менә китте дөнья, ә? Бер атна гына элек Мифтахетдиннәрдә туй булды, бүген Микулайлар гуләйт итә.

М а р и я. Кай арада үсеп җитәләр диген син малай­лары.

Н у р х ә м ә т. Кызлар өлгергәч, малайлар үсә инде ул. Кем кызына өйләнгән соң Микулайның малае?

М а р и я. Иваннар белән кода булдылар инде.

Н у р х ә м ә т. Кайсы Иван? Чтапан Иванымы?

М а р и я. Юк ла инде. Степан Иванының кызы юк ич. Теге Аграфена малае Иванның кызы. Беләсеңдер лә. Правлениедә утыра ич инде. Ак чәчле.

Н у р х ә м ә т. Сез барыгыз да ак чәчле, кем белеп бетергән.

М а р и я. Син үзең бик кара инде.

Н у р х ә м ә т. Бар иде чәчләрнең чем-кара чаклары, Маруся. Бар иде. Хәтерлисеңме, без синең белән кара-каршы төшеп биегән идек?

М а р и я. Безнең биегәннәрне санасаң…

Н у р х ә м ә т. Юк, анысы үзенә бертөсле бию булды ул.

М а р и я. Син арып егылдың. Шуны әйтәсеңме?

Н у р х ә м ә т. Арып түгел лә инде, арыган булып кы­на, синең алда.

М а р и я. Докажи!

Н у р х ә м ә т. Соңрак шул инде доказать итәргә, Ма­руся. Картайдык, күрше, картайдык.

М а р и я. Әй, шыгырдап утырма әле, карт өянке кебек. Тоже мне старик.

Н у р х ә м ә т. Ты не старуха, что ли?

М а р и я. Старуха не старуха, синең кебек зарланып утырмыйм. (Урыныннан тора.)

Н у р х ә м ә т. Кая киттең әле?

М а р и я. Туйларын карап кайтыйм әле Николайлар­ның.

Н у р х ә м ә т. Мине калдырып китәсеңме?

М а р и я. Нәрсә, парлап барыйк дисеңмени кеше туе­на? Чакырылмаган килеш. Әйдә, ишегалдында бииләр бу­гай. Читтән генә карап кайтыйк.

Н у р х ә м ә т. Килешер микән соң?

М а р и я. Килешмәсә, кал… Без бит анда ашарга-эчәргә сорап бармыйбыз.

Н у р х ә м ә т. Әйдәле, бер кызык булсын әле. Килен күрсә яхшы түгел инде түгелен.

М а р и я. Ир башыңнан киленнән куркып торасыңмы? Татар булган килеш?

Н у р х ә м ә т. Әй, Маруся, татар киленнәре хәзер… Бе­ләсең инде үзең… Киттекме?

М а р и я. Подручком барабызмы?

Н у р х ә м ә т. Әллә куркыр дисеңме? (Марияне кул­тыклый.)

М а р и я (кулын тартып алып). Кит, юньсез! Син тиле­гә әйткән мин җүләр.

Чыгып китәләр. Ә Николайларның ишегалдында туй гер килә. Монда да Наталья уртада. Нина исемле бер хатын белән бергәләп частушкалар әйтә-әйтә бииләр.

Н а т а л ь я.  Ой, “подгорная”, “подгорная”,

Веселая игра.

Все бы пела, все бы пела

Все бы пела до утра.

Н и н а. Я “подгорную” плясала,

Меня мама уняла:

“Рано, дочка, гулять стала,

Рано волюшку взяла”.

Н а т а л ь я. Не хотела я плясать,

Не хотела выходить.

Гармонист такой хороший —

Ему надо угодить.

Н и н а. Поиграй повеселее,

Раньше ты мне играл.

Неужели не сознаешься,

Что ты со мной гулял?

Г а р м у н ч ы. Сам играю, сам пою,

Подпевать-то некому.

Дайте мне подпевочку —

Лет семнадцать девочку.

Н а т а л ь я. Гармонист, гармонист,

Не гляди глазами вниз.

Гляди прямо на меня,

Завлекать буду тебя.

Н и н а. Сыграй, сыграй, припою,

Чтобы раздавалося.

Про измену про твою

Давно я догадалася.

Г а р м у н ч ы. Ты не лай, не лай, собачка —

У крылечка дамочка.

Ты послушай-ка, милашка,

Как ревет тальяночка.

Н а т а л ь я, Н и н а (икәүләп).

Ой, спасибо, гармонист,

За игру отличную.

Мы еще тебе желаем

Милку симпатичную.

Н а т а л ь я. Ой, спасибо, мои дорогие! Спасибо, милые! (Баш ия.)

Т у й   а г а с ы. Прошу внимания! Жених и невеста. Прошу, жених. Прошу, невеста. (Кияү белән кәләшне кулларыннан тотып уртага чыгара.)

Ислам (уртага чыга). Мин инде, җәмәгать сүз әйтә белмим…

Т у й   а г а с ы. Әйтә белмәсәң, әйтмә.

И с л а м. Син тик тор, агай-эне, белдеңме?!

Т у й   а г а с ы. Минем тик торырга хакым юк. Мин — туй агасы, бу туйның хуҗасы.

И с л а м. Бу туйның хуҗасы — Микулай белән Татияна. Менә мин алар хөрмәтенә бер җыр җырлыйм. Син чит­кә китеп тор, яме.

Т у й   а г а с ы. Һаман шул җырыңмы?

И с л а м. Анда синең эшең юк, белдеңме?! (“Кыр ка­зы”н җырлый.)

Кыр казлары очты, күрдегезме

Һаваларга менеп киткәнен?

Кыр казы

Иделләр читендә,

Ялгыз башым миңа читен лә.

Д а н и я. Бетмәде шул җырың. Туйда җырлый торган җырмы инде…

И с л а м. Синең ни эшең бар минем җырда?

Д а н и я. Туйда күңелле җыр җырларга кирәк.

И с л а м. Бик күпне беләсең. Хәлләңне өйрәт, бел­деңме?

Д а н и я. Хәлиулланы өйрәтәсе юк, ул син түгел.

И с л а м. Миңа ни булган, ни булган?

Д а н и я. Бернәрсә дә булмаган. Кит, болганма.

И с л а м. Китәрмен мин сиңа!

Д а н и я (Исламга игътибар итмичә, гармунчы, каршы­на бара). “Барыйна”ны уйна! (Гармунчының уйный баш­лаганын да көтмичә, такмак әйтә-әйтә бии.)

Әй, барыйна, барыйна,

Күзләреңә карыйм ла,

Күзләреңә карый-карый

Керфекләрең саныйм ла.

Әй, барыйна, барыйна,

Сударыйна-барыйна.

Әй, барыйна, барыйна,

Бер озата барыйм ла.

Кеше-кара күрмәгәндә

Бер кочаклап алыйм ла.

Әй, барыйна, барыйна,

Сударыйна-барыйна.

Әйдәгез! Әйдәгез! (Бүтәннәрне дә биергә чакыра.)

Әй, барыйна, барыйна,

Булыйм сөйгән ярың ла.

Җаның сөйгән ярың булып

Яннарыңда калыйм ла.

Әй, барыйна, барыйна,

Сударыйна-барыйна.

Кунаклар барысы да ду килеп бии. Алгы планда Илгизәр белән Вера сиптерә. Аларнын, биегәнен Нурхәмәт белән Мария дә карап торалар. Менә Илгизәр белән Вера йөгереп чыгып китәләр. Туй биеп кала. Илгизәр белән Вера карт өянке янына ча­бышып киләләр. Сулулары капкан, икесе дә көлешәләр. Үбешеп алыр­га да онытмыйлар.

В е р а. Шундый рәхәт миңа, Илгизәр!

И л г и з ә р. Миңа да.

В е р а. Нигә рәхәт икән ул, Илгизәр?

И л г и з ә р. Ә мин каян белим?

В е р а. Ничек инде белмисең?

И л г и з ә р. Беләсем дә килми. Рәхәт булгач рәхәт инде.

В е р а. Мине яратасыңмы син, Илгизәр?

И л г и з ә р. Яратам, билгеле.

В е р а. Өзелеп яратасыңмы?

И л г и з ә р. Өзелеп яратам, билгеле.

В е р а. Ничек итеп яратасың?

И л г и з ә р (Вераны үбеп ала). Менә шулай итеп.

В е р а. Ни өчен яратасың. Илгизәр?

И л г и з ә р. Каян белим?

В е р а. Ничек инде белмәгән килеш яратасың?

И л г и з ә р. Син мине ни өчен яратасың соң?

В е р а. Мин сиңа яратам дип әйтмәдем ич.

И л г и з ә р. Яратмагач, нигә үбешәсең соң?

В е р а. Рәхәт булганга. (Көлешәләр һәм, әлбәттә, үбе­шеп алалар.)

И л г и з ә р. Әйдә, без дә туй ясыйбыз.

В е р а. Нинди туй. Илгизәр?

И л г и з ә р. Өйләнешәбез дә туй ясыйбыз.

В е р а. Туйны бит аны өйләнешкәннәр ясамый, әти-әниләре ясый.

И л г и з ә р. Безнекеләр дә ясарлар. Әллә ясамаслар­мы?

В е р а. Ә ни өчен өйләнешәбез, Илгизәр?

И л г и з ә р. Менә кызык. Бергә яшәргә.

В е р а. Ә ни өчен бергә яшәргә?

И л г и з ә р. Кара… Син нәрсә, миннән көлеп утыра­сың?

В е р а. Мин көлмим, Илгизәр.

И л г и з ә р. Алайса, нигә гел сорау биреп утырасың?

В е р а. Ә син җавабын тап.

И л г и з ә р. Бик кирәге бар.

В е р а. Алайса, син сорау бир, мин җавабын эзлим.

И л г и з ә р. Минем соравым юк.

В е р а. Бер генә, бер генә дә соравың юкмы?

И л г и з ә р. Юк.

В е р а. Илгизәр! Тагын бер генә сорау бирим инде? Син нигә миңа исемем белән эндәшмисең? Мин сиңа Илги­зәр дип кенә торам. Ә син бер генә тапкыр да миңа Вера дип эндәшкәнең юк.

И л г и з ә р. Бер дәме?

В е р а. Бер тапкыр да юк.

И л г и з ә р. Белмим. Миңа барыбер.

В е р а. Миңа барыбер түгел.

И л г и з ә р. Ишет инде алайса: Веры, Веры, Веры, Веры, Веры, Веры!

В е р а. Веры түгел, Илгизәр. Вера.

И л г и з ә р. Барыбер инде ул.

В е р а. Барыбер түгел, Илгизәр.

И л г и з ә р. Кара, нигә бәйләнәсең әле миңа?

В е р а. Хатын-кызлар бәйләнә инде ул, Илгизәр. Түзә­сең инде. Түзәсеңме?

И л г и з ә р. Бик исем китте. Рәхәтләнеп бәйлән. Без­нең әни әтигә гел бәйләнә, әтинең исе дә китми. Башын иеп тик йөри.

В е р а. Син дә өйләнгәч башың иеп тик йөрерсеңме?

И л г и з ә р. Әни әйтә, син миңа охшагансың, ди.

В е р а. Маменькин сынок инде, алайса?

И л г и з ә р. Үртәмә, диләр сиңа…

В е р а. Үртәсәм, нишләтәсең?

И л г и з ә р. Нишләтәмме? (Вераны үбәргә үрелә, Вера тайпылып өлгергәч.) Нишлисең, ә?

В е р а. Үптерәсем килми.

И л г и з ә р. Менә кызык. Кызык икәнсең син. Әле яңа гына үбештең ич.

В е р а. Яңа гына үбештек, хәзер үбешәсем килми.

И л г и з ә р. Ни өчен?

В е р а (кычкырып көлеп). Соравым юк, дигән идең, ике сорау бирдең. (Илгизәрне үбеп ала.) Әйдә, Илгизәр, җырлыйбыз.

И л г и з ә р. Мин җырлый белмим.

В е р а. Ә мин җырлыйммы?

И л г и з ә р. Җырла.

В е р а. Синең өчен җырлыйм, ярыймы? Кайсы җырны җырлыйм?

И л г и з ә р. Миңа барыбер.

В е р а. Сиңа бөтенесе дә барыбер икән.

И л г и з ә р. Миңа син булгач җиткән.

В е р а. Ярый, тыңла, алайса. (Әкрен генә җырлый.)

Вот и встретились!.. Вот и прощаемся…

Как натянуто мы улыбаемся.

Что ж друг к другу с тобою мы тянемся,

Если будучи вместе маемся?

Вот и встретились!.. Вот и прощаемся…

Может быть, навсегда разлучаемся.

Вот и встретились! Вот и прощаемся.

И с тоскою запоздалою каемся.

Что ж мы каемся, что ж мы маемся,

Вряд ли когда-нибудь догадаемся.

Вот и встретились!.. Бот и прощаемся…

Может быть навсегда разлучаемся.

Ут сүнә. Сәхнә яктырганда Хәлиуллаларның өй эчен күрәбез. Сәхнәдә берәү дә юк. Ишек шакыйлар. Чаршауны ачып, чаршау артындагы ка­раваттан торып, Хәлиулла чыга. Утны яндыра. Чоланга чыгып, ишекне ача. Аннан Алексей белән керә.

А л е к с е й. Ачуланма инде, Хәллә.

Х ә л и у л л а. Нишләп ачуланыйм, уз, әйдә.

Д а н и я (чаршау артыннан). Алексей, синме соң ул?

А л е к с е й. Мин әле, Дания. Төнлә йөргәнгә ачулан­магыз инде.

Д а н и я. Берәр нәрсә булмагандыр ич?

А л е к с е й. Булуын булмады да. Кердем әле. Наташа, йөрмә төнлә кеше борчып, дигән иде дә, кердем әле. Хәл­лә белән сөйләшәсе сүз бар иде. Хәллә, капка төбенә чы­гып утырыйк.

Д а н и я. Килешмәгәнне. Өйгә кергәч. (Чаршау артын­нан халатын киеп чыга.) Уз, әйдә, утыр. Хәлиулла, нәрсә катып калдың? Ки чалбарыңны. Сәгать ничә соң әле?

А л е к с е й. Соң инде, Дания. Ачуланма инде.

Д а н и я. Юк сүз сөйләп торма әле. (Өстәл янына урындык куеп.) Утыр. Мин — хәзер.

А л е к с е й. Миңа берни дә кирәкми.

Д а н и я. Тик кенә утыр. Хәлиулла, кая югалдың инде? Уяна алмыйсың мәллә?

Х ә л и у л л а (чалбарын киеп чыгып). Хәзер, хәзер. Бар­мы соң безнең?

Д а н и я (өстәл эзерли-әзерли). Нишләп булмасын инде?!

А л е к с е й. Зинһар, борчылмагыз. (Хәлиулла өстәлгә шешә куйгач.) Кирәкми.

Д а н и я. Йә, йә. Күрше булсагыз да, көн саен кереп тормыйсыз. Наташаны да алып керергә иде. Бәрәңгеләр алынып бетте, кешеләр туй ясый. Безгә дә бер утырып алырга ярыйдыр инде. Бар, Хәлиулла, алып чык Наташа­ны. Кермим дисә, сөйрәп алып кер.

А л е к с е й. Юк, юк, Дания, кирәкми. Зинһар. Мин Хәл­лә белән генә…

Д а н и я. Син Хәллән белән сөйләшерсең, сезнең сүзе­гез миңа кирәкми. Без Наташа белән сөйләшергә сүз та­барбыз.

А л е к с е й. Юк, дидем, Дания. Ачуланма. Наташаның кәефе дә юк.

Д а н и я. Ни булды?

А л е к с е й. Булды инде. Зинһар, бернәрсә кирәкми. Алайса, чыгып китәм. (Хәлиуллага.) Утыр әле, Хәллә. Дания, ачуланма, без Хәллә белән икәү генә.

Д а н и я (аптырап калган җиреннән). Ярый инде, алай­са, чыгып торам, сөйләшегез. (Бүлмәләренең берсенә кереп китә.)

А л е к с е й. Капка төбендә генә утырасы иде.

Х ә л и у л л а (стаканнарга аракы салып). Йә, тотыйк әле.

А л е к с е й. Монсыз гына сөйләшик.

Х ә л и у л л а. Тот, әйдә, тот. Әйбәт булды әле керүең, баш та авыртып торае. (Чәкешеп эчеп куялар.)

А л е к с е й. Фу, чиргә әйләнде бу. Кешегә керер хәл юк.

Х ә л и у л л а. Нишлисең инде. Шулай инде. Капкала. Даниянең булган әле ярый. Кичә малайлар белән җыелы­шып эштән соң бераз ниткән идек. Нәрсә, сез дә ниткән идегез мәллә?

А л е к с е й. Юк ла… Нихәлләрдә соң, Хәлиулла?

Х ә л и у л л а. Нихәлләрдә дип, үзең беләсең инде. Ал­га барган җир юк.

А л е к с е й. Юк шул. Очы-кырые күренми.

Х ә л и у л л а. Хәерле булсын инде. Шунысына шөкер, яшьтәш, ашарга-эчәргә бар.

А л е к с е й. Син сизәсеңме, Хәллә, дөньяның рәте-чи­раты булмагач, булган ризыкны рәхәтләнеп, тәмләп ашап булмый икән.

Х ә л и у л л а. Валлаһи, шулай бит әй, Алексей! Теле­визор карыйсың да, әппитит бетә.

А л е к с е й. Да-а-а… Төн уртасында нишләп йөри инде бу дип уйлыйсың инде син, әйеме? Нигә сүзен әйтми дип уйлыйсың инде?

Х ә л и у л л а. Уйламыйм да…

А л е к с е й. Болай әллә ни юк югын. Наташа белән сөйләшеп яттык әле. Син минем бабайны хәтерлисең ми­кән, яшьтәш?

Х ә л и у л л а. Ничек инде хәтерләмәскә?

А л е к с е й. Аның сөйләгәннәрен искә алып яттык әле Наташа белән. Безнең менә монда сезнең авылга килеп төпләнүебез турында. Безнең халыкны монда Петр Берен­че заманында көчләп күчереп утыртканнар. Бабайның әй­теп калдырганыңча, Воронеж якларыннан булырга тиеш без. Кайсыбер татар авылларыннан татарларны бөтенләй куып җибәреп, безнең кебекләрне урнаштырганнар. Авыл исемнәре татарча калган. Беләсең инде аларны. Тәмте әнә, Каратун, Бортас… Күп инде алар.

Х ә л и у л л а. Татарлар булганмыни анда?

А л е к с е й. Татарлар, конечно. Сезнең авылга ни өчең­дер тимәгәннәр. Сезнең яннан безгә җир бүлеп биргәннәр. Татарлар турында куркыныч әкиятләрне күп ишеткән бабайлар. Башта сакланыбрак яшәгәннәр. Сезнекеләр үзлә­ренчә, безнекеләр үзләренчә. Бара-тора инде, үзең белә­сең. Үзең беләсең инде бүген ничек. Күз тимәсен, бер авыл, бер ил булып яшибез. Өч йөз елга якын бергә яшәп, бер генә тапкыр да сугышып урамга чыкмаганбыз. Сез без­нең телне беләсез, без сезнең телне өйрәндек. Безнең ба­хбайлар сезнең бәйрәмнәргә, сезнең бабайлар безнең бәй­рәмнәргә йөргән. Безнең туйларда сез табын уртасында, сезнең туйларда без кадерле кунак.

Х ә л и у л л а. Ничек инде шулай булмасын, бер авыл­да яшәп.

А л е к с е й. Хәтерлисеңме, Хәллә, өченче ел сабан туенда Бакырчы авылының бер егете минем энекәшкә бәй­ләнгән иде. Ике арада сугыш чыккач, бүтәннәр дә кушы­лып, ике авыл бәргәләшергә тотынды. Без, татары-урысы бергәләп, бакырчыларга каршы сугыштык. Син үзең дә катнаштың бугай.

Х ә л и у л л а. Андый чакта карап тормыйсың инде. Бер җүләр аркасында ямьсезләштек, шунысы гына.

А л е к с е й. Урыс егетен яклап сугыштың бит. Хәллә, Бакырчы татарлары белән.

Х ә л и у л л а. Урысның, татарның ни катнашы бар мон­да? Син әллә нинди әле бүген, Алексей. Тот әле, әйдә, исәнлеккә-саулыкка… (Күтәреп куялар. Пауза.)

А л е к с е й. Бер сорау биримме сиңа, Хәлиулла яшь­тәш? Беләсеңме, ни өчен без ничәмә-ничә йөз ел бергә яшәп сугышу түгел, телгә дә килгәнебез юк?

Х ә л и у л л а. Ә нигә сугышасың ди?

А л е к с е й. Кешеләр нигә сугыша сон?

Х ә л и у л л а. Нигә дип, бүлешә алмыйлар.

А л е к с е й. Безнең бабайларның да бүлешәсе нәрсә­ләре булмаган дисеңме? Сугышмаганнар. Акыллы итеп бүлешкәннәр. Безнең бабайлар безнең патшалардан акыллырак булганнар. Сез үз җирегездә рәнҗетелгән, без үз җиребездән куылган — нигә сугышырга? Язмышлар бер.

Х ә л и у л л а. Кызык син бүген, Алексей. Укытучылар кебек сөйләшәсең.

А л е к с е й. Юк, син көлмә, Хәллә. Безнең бабайлар бер-берсен хөрмәт итә белгәннәр. Сугыш чыгарырлык эш эшләмәгәннәр. Безнең тел бөек тел, сезнең тел бәләкәй дип, ахмак сүз сөйләмәгәннәр.

Х ә л и у л л а. Син татарча миннән остарак сиптерәсең әле.

А л е к с е й. Яле, сал әле, Хәллә, чүт кенә итеп. (Тотып куйгач.) Да-а-а… Шулай шул, Хәллә, шулай. Аннан соң, Хәллә, син беләсенме, безнең бабайлар ничаклы бергә яшәп, бер тапкыр да уртак туй ясамаганнар. Әтиләр дә андый эшне эшләмәгәннәр. Ни өчен?

Х ә л и у л л а. Әллә чыннан да?

А л е к с е й. Шулай, Хәллә. Руслар белән татарлар безнең авылда берәү дә бер-берсенә өйләнмәгән дә, кияү­гә дә чыкмаган.

Х ә л и у л л а. Кара, чыннан да, әйеме? Минем дә ишет­кәнем юк.

А л е к с е й. Арада яратышучылары да булгандыр ин­де, юкса. Сезнең кызлар нинди чибәрләр, егетләрегез нин­ди. Без дә ямьсез халык түгел, күреп торасыз. Бер-берсенә күзләре төшкәндер инде. Ни өчен өйләнешмәгәннәр икән?

Х ә л и у л л а. Әкәмәт. Казанда өйләнешәләр инде, аны­сы.

А л е к с е й. Син Казанны алма. Казан шәһәр шул. Шәһәрдә анда эт — баш, сыер — аяк. Берсен берсе белми дә, күрми дә. Кемгә өйләнгәнен дә, нәрсә сөйләгәнен дә чамаламый. Йөриләр өерелеп урам этләре шикелле. Бүген өйләнә, иртәгә аерыла. Авыл ул бүтән, монда бер-береңнән башка яшәве читен. Монда мин сине көн саен күрәм. Мон­да өерелеп йөреп булмый.

Х ә л и у л л а. Шулай шул. Чыннан да, өйләнешүчеләр нигә булмады икән?

А л е к с е й. Нурхәмәт абый өйдәме соң?

Х ә л и у л л а. Өйдә. Йоклый.

А л е к с е й. Чакырыйк әле.

Х ә л и у л л а. Минем эчкәнне яратмый ул. Өйдә шешә күрсә, тавыш куптара.

А л е к с е й. Алып куй әле. (Шешә, стаканнар яшерел­гәч.) Чакыр әле, Алексей дәшә, диген. (Хәлиулла Нурхә­мәт йоклый торган бүлмәгә кереп чыккач.) Чыгамы?

Х ә л и у л л а. Хәзер. Сөйләшеп утырырга дисәң, ул…

Н у р х ә м ә т (чыгып җитеп). Нихәл, Әләкчәй күрше?

А л е к с е й. Йокыңнан уяттым инде, Нурхәмәт абый.

Н у р х ә м ә т. Йоклыйсы көннәр алда әле безнең, Әләк­чәй күрше. Нихәлләрдә?

А л е к с е й. Менә сөйләшеп утырабыз әле Хәлиулла белән.

Н у р х ә м ә т. Ярый, ярый, яхшы. Күрше белән күрше сөйләшеп утырса әйбәт ул, дөнья тыныч дигән сүз.

А л е к с е й. Менә бер сорауга җавап таба алмыйбыз әле, Нурхәмәт абый.

Н у р х ә м ә т. Бик четереклемени? Нәрсә, аракының да файдасы тимәдемени?

Х ә л и у л л а. Без әз генә.

А л е к с е й. Нурхәмәт абый… Менә безнең авылда рус­лар белән татарлар күпме яшәп бер тапкыр да бер-берсе белән өйләнешмәгәннәр. Болай гынамы ул, берәр хикмәте бармы?

Н у р х ә м ә т. Хикмәте бар, Әләкчәй күрше, хикмәте бар. Болай гына бернәрсә дә булмый бу дөньяда. Болай гына тавык тирәсендә әтәч тә йөрми.

А л е к с е й. Нәрсәдә инде аның хикмәте?

Н у р х ә м ә т. Нәрсәдәме? Синең мәрхүм әтиең белән сөйләшкән бар иде ул турыда. Аның хикмәте шунда. Әләкчәй күрше, тату яшәргә кирәк бит, талашып бергә яшәп бул­мый бит. Талашмас өчен шулай эшләгән безгә кадәргеләр. Без дә шулай эшләдек. Шулай тиеш.

А л е к с е й. Тиеш үкмени?

Н у р х ә м ә т. Тиеш. Ир белән хатын кем ул? Сез әй­тәсез дә: муж и жена — адна сатана дип, адна сатанага әйләнгәнче алар башта аерым-аерым сатана бит әле. Баш­та һәрбересе үз ягын каера. Кайвакыт каера-каера каерып ук чыгаралар. Башта юктан гына тавыш чыга да ызгышка да әйләнә. Кызып китеп бер-берсенең начар якларын са­нап бетергәч, нәсел-нәсәпләргә барып җитәләр. Кайчак ах­мак ир белән юньсез хатынның җүләрлеге аркасында чык­кан ызгыш туган-тумачаларына күчә. Китә талаш, китә сугыш.

А л е к с е й. Гел алай булмый инде.

Н у р х ә м ә т. Гел булмый, билгеле. Сезнең белән без­гә берсе дә җитә, Әләкчәй күрше. Безгә кадәргеләр ара бозылудан курыкканнар. Ике җүләр арасында чыккан гау­га зурга китсә, ни белән бетәсен чамалаганнар.

А л е к с е й. Язылмаган закон булган инде, алайса?

Н у р х ә м ә т. Булган, Әләкчәй күрше, булган. Беләсе­гез килсә, кешеләрне язылган законнар түгел, язылмаган законнар кеше итеп тота. Язылмаган законнарны бозса­лар, кешеләр звиргә әйләнәләр. Хикмәте бар, Әләкчәй күр­ше, хикмәте бар.

А л е к с е й (паузадан соң). Менә шуның өчен дә кер­дем бит әле, Нурхәмәт абый. Сез берни дә белмисезме?

Н у р х ә м ә т. Нәрсәне?

А л е к с е й. Илгизәр бернәрсә дә әйтмәдеме?

Н у р х ә м ә т. Миңа ул нәрсә әйтсен? Мине түгел, әти­сен дә санга сукмый ул.

Х ә л и у л л а. Нәрсә булган Илгизәргә?

А л е к с е й. Алар бит Вера белән өйләнешергә җыена­лар.

Х ә л и у л л а. Ничек өйләнешергә?

А л е к с е й. Вера бүген кич белән әйтте, озакламый туебыз була, ди.

Н у р х ә м ә т. Ничек инде ул — туебыз була?

Х ә л и у л л а (Данияне чакырып). Дания, беләсеңме, Илгизәр белән…

Д а н и я. Ишетеп торам. Өйләнешсәләр ни булган?

Х ә л и у л л а. Сиңа әйттеме Илгизәр?

Д а н и я. Әйтсә әйткәндер инде…

Н у р х ә м ә т. Әтисе белми.

Д а н и я. Әткәй, син безнең семья эшенә кысылма. Уры­ның җылыда. Син дә, Алексей, төн уртасында ах-ух ки­леп… Нәрсә булган ул хәтле? Яшьләр өйләнешә инде ул. Нәрсә, безнең белән кода буласыгыз килми мәллә?

А л е к с е й. Кодаларын кодалар да…

Д а н и я. Син безнең әткәйне тыңлама. Ул инде яшисен яшәгән. Хәзер инде бүтән замана. Яшьләр нишләргә ки­рәген үзләре беләләр.

Н у р х ә м ә т. Нәрсә беләләр, нәрсә беләләр? Аракы эчә беләләр.

Д а н и я. Син дә әүлия булмаган, әткәй, дәшми генә утыр. Тапканнар тавыш чыгарырлык нәрсә.

А л е к с е й. Без тавыш чыгармыйбыз, Дания күрше, уйлашабыз.

Д а н и я. Күп уйласагыз, тиз картаерсыз. Язылмаган закон дигән булып. Юк-барны уйлап чыгарып утырасыз. Әнә безнең Рашат язылган закон буенча өйләнде. Татар кызына. Аның кебек иблисне дөньядан эзләп таба алмас­сың. Төкерәм мин аның татарлыгына.

А л е к с е й. Татарның татарлыгына син төкерсәң бер хәл, Дания. Менә мин төкерсәм, бик яман. Русның руслы­гына син төкерсәң дә начар.

Д а н и я. Нәрсә, син каршымыни, Алексей? Татарга кызыңны бирәсең килмимени? Кимсенәсеңмени? Шулай дип өзеп әйт, нәрсә аны… Наташа да шулай диме? Шуны әйтергә сине кертеп җибәрдеме?

А л е к с е й. Туктале син, Дания күрше. Кинәт кенә бит.

Д а н и я. Малайларың, кызларың үсеп җитүе кинәт була инде ул. Кинәт беләсең инде ул. Безнекеләр, ярый әле, әйтеп торалар өйләнешәселәрен, кайсыларыныкы ба­лалары тугач кына беләләр. Шунысына рәхмәт әйт. Миңа әйтте Илгизәр. Рөхсәт сорады. Уйлашырбыз, дидем. Нигә аңа күтәрелеп бәрелергә?

Х ә л и у л л а. Миңа да әйтергә була иде инде.

Д а н и я. Эштә идең. Эчеп кайткан идең. Укаң коел­мас, әйткән булыр идем.

Х ә л и у л л а. Үзе кайда соң Илгизәр?

Д а н и я. Кайда булсын? Егет кешенең кайда булганы билгеле инде.

Н у р х ә м ә т. Егет. Авызыннан балавыз сарысы кит­мәгән. Бала-чагалар. Өйләнешкәч кем ашатыр дип уйлый­лар икән соң?

Д а н и я. Анысы синең кайгың түгел, әткәй.

А л е к с е й (Нурхәмәтнен, үз бүлмәсенә кереп баруын күреп). Нурхәмәт абый, тукта әле.

Д а н и я. Йокласын. Аның эше беткән инде, үзенекен өйләндергән. Менә нинди әйбәт килене бар. Дөньяда бер дигән. (Көлә.)

Н у р х ә м ә т. Бер дигән инде…

Д а н и я. Нәрсә, әллә ошамыйммы? Татар кызы бит. Таптылар сөйләр сүз. Радиосын ачсаң — татар, телевизо­рын карасаң — татар. Сөйләргә сүзләре беткән диярсең. Аптырама, Алексей. Яшьләр әйткән белән генә бүген-иртәгә туй үткәрмәбез. Әйбәт итеп эшләрбез. Кешеләрнекеннән ким булмас. Үзләре табышканнар икән, бер-берсенә ярашканнар икән, өйләнешсеннәр. Яраткан елан ите аша­ган, ди. Менә мин дә яраттым — чыктым. Карап торырлык кыяфәте дә юк иде, нишлисең син, җүләр, диделәр. Мин чыктым. Аллага шөкер, менә дигән итеп егерме биш ел то­рабыз. Менә шул. Берсе үзсүзленең Чаллыга китте, ята хатынының колы булып. Монысын үз яныбыздан җибәрде юк. Үзебезнең авыл кызын сайлаган — бик әйбәт. Бергә-бергә менә дигән итеп яшәрбез.

А л е к с е й. Безгә хәтле бит…

Д а н и я. Безгә хәтлесе безгә кирәкми, Алексей кода. Безгә үзебезнеке дә бик җиткән.

Н у р х ә м ә т (ишекне ачып). Сез генә түгел дөньяда, бүтәннәр дә бар. Өч йөз елга чаклы сакланып килгән тәр­типне нигә синең малаең гына бозарга тиеш? Башыңда миең бармы синең бераз?

А л е к с е й. Сезнең җирегездә сезнең белән талашып яшисем килми минем, күршеләр.

Д а н и я. Ә кем куша сиңа талашырга?

Ут сүнә. Сәхнә яктырганда Илгизәр белән Вера өянке астындагы утыргычта утыралар. Сөйләшер сүзләр беткән, күрәсең, үбешеп ала­лар да тагын үз алларына карап утыра бирәләр.

В е р а (тынлыкны бозып). Гел үбешәбез дә үбешәбез…

И л г и з ә р. Нишлисең инде тагын?

В е р а. Минем әти белән әни аптырап калдылар.

И л г и з ә р (көлеп). Минем дә әни күзләрен акайтып миңа карап тора. Ул карап калды, мин чыгып киттем. (Көлешәләр дә үбешеп алалар.)

В е р а. Әйткәч кызыгы да бетте. Әйтмәгән чакта кызыклырак иде. Әллә кияүгә чыкмаска инде? Чыгасы да килми башлады. Синең һаман да өйләнәсең киләме әле, Илгизәр?

И л г и з ә р. Килә.

В е р а (көйләп). Әй, илә-лә, илә-лә,

Өйләнәсем килә лә.

Өйләнәсе килгән егет

Кәҗә сатып өйләнә.

Әйдә, болай эшлибез, Илгизәр. Әнә син тегендә бас, әйеме? Мин — монда. Шуннан күзләрне йомышып, кулларны сузып кара-каршы киләбез. Әгәр дә кулларыбыз очрашса, өйләнешәбез, очрашмаса — өйләнешмибез.

И л г и з ә р. Өйләнешмичә нишлибез соң?

В е р а. Анысын аннан соң уйлашырбыз. Әйдә. (Икесе сәхнәнең ике ягына басалар да кулларын сузып кара-кар­шы киләләр. Куллары очрашкач, кочаклашып үбешәләр.)

И л г и з ә р. Әйттем бит.

В е р а. Нәрсә әйттең?

И л г и з ә р. Өйләнешәбез, дидем.

В е р а. Ә син күзләреңне йомган идеңме?

И л г и з ә р. Әллә ышанмыйсыңмы?

В е р а. Әйдә, тагын бер тапкыр. (Янә баягы, уеннарын кабатлыйлар, янә куллары очраша, янә үбешәләр!)

И л г и з ә р. Әйттем бит… Кара, Алексей абзый бездән чыгып бара. (Өянке артына посалар.) Ну, эш булды аларга. Туй, диләр инде, чабыша башлыйлар инде. Әтинең ки­рәген бирәчәк кенә инде әни, чаптырачак кына. Бабай гына утырачак, кем өйләнгән шул чапсын, дип. Гел акыл өйрәтә ул, туйдырып бетерә.

В е р а. Минем авылда да каласым килми инде.

И л г и з ә р. Ә кем кала авылда? Китәбез, Чаллыга, абый янына китәбез.

В е р а. Әниең әйтә, дисең ич. Авылда калдырам, дип әйтә, дисең.

И л г и з ә р. Аның сүзенә карасаң… Китәбез дә бара­быз. Бер тузыныр да бетәр.

В е р а. Синең армиягә дә барасың бар.

И л г и з ә р. Әй, бер ел бар әле аңа.

В е р а. Әгәр дә армиядән кайткач өйләнешсәк?

И л г и з ә р. Әй аңынчы… Бәлки әле, алмаслар да.

В е р а. Ничек инде алмаслар?

И л г и з ә р. Радиодан әйттеләр. Армия бетә, диделәр.

В е р а. Радио әйткәнгә ышансаң… Син мине яратасың­мы, Илгизәр?

И л г и з ә р. Ну, бәйләнәсең син, әйеме? (Вераны ко­чаклап үбә.)

Ут сүнә. Ут янганда Хәлиуллалар өендә туй. Өстәлләрдә ризык, ше­шәләр. Өстәл янында кунаклар. Алгы планда Нурхәмәт белән Мария янәшә утыралар. Түрдә кияү белән кәләш, ягъни мәсәлән, Илгизәр белән Вера урыны буш. Анда әлеге дә баягы — Туй агасы басып тора.

Т у й   а г а с ы. Внимание! Тынлык! Карагыз аны, бары­гыз да мине тыңлагыз. Бу туй, иптәшләр-товаришлар, баш­ка туйлар төсле булмаячак. По-новому будем проводить свадьбу.

Д а н и я. Ашыкма, сабыр ит, кунаклар килеп бетмәде әле.

Т у й   а г а с ы. Күпме көтәргә була? Ике сәгать көт­тек — җитте. Нишлибез, җәмәгать, көтәбезме, юкмы? Бу­дем ждать или нет?

Д а н и я (Туй агасын җитәкләп алга килә). Син нәрсә кыландырасың? Монда барысы да татарча белә.

Т у й   а г а с ы. Барысы да русча да беләләр. Интерна­циональ туй булгач интернациональ булсын. Ике якка да тигез булсын. Үзең бит миннән Туй агасы булырга сора­дың, Дания апа. Теләмәсәгез, көчләп килмәдем.

Д а н и я. Ярар, үпкәләргә торма.

Т у й   а г а с ы. Башлыйк инде. Киләсе кеше килгәндер инде. Килсәләр, урын күп, матур итеп утыртырмын.

Д а н и я. Ярар, әйдә. Килмәсәләр, чукынып китсеннәр. (Натальяны чакырып алып.) Башлыйбызмы, Наташа? Килмәгәннәрне көтеп утырып булмас.

Н а т а л ь я. Башлыйк.

Д а н и я (Туй агасына). Әйдә. (Үзләре утырышалар.)

Т у й   а г а с ы (түр башына барып). Внимание. Тын­лык. Без монда хуҗалар белән киңәшмә-совещание үткәр­дек тә туйны башлап җибәрергә булдык. Внимание! Начали! (Гармунчы туш уйный. Шаһитлар, кияү белән кә­ләшнең кулларыннан тотып, тантаналы рәвештә алып ке­рәләр, өстәл башына утырталар. Кул чабучылар да бар. Туй агасы, сүзен дәвам итә.) Кияү белән кәләш! Җених и невеста. Поздравляю вас с вашим самым великим днем. Сезнең икегезгә дә ак бәхетләр телим һәм беренче сүзне кияүнең әтисенә бирәм.

Х ә л и у л л а (торып). Мин нәрсә әйтим инде? Мин сүз әйтә белмим бит.

Д а н и я. Әйт инде, нәрсә… Әйбәт яшәгез, диген. Кот­лыйм, диген.

Х ә л и у л л а. Әйбәт яшәгез, балалар. Котлыйм. Әйдә­гез, кунаклар, җитешегез әле. Өстәлдә бары белән.

Т у й   а г а с ы. Стоп! Ашауга иртәрәк. Сүз кәләшнең әтисенә!.. Прошу.

А л е к с е й (тора да өстәл янында утыручыларны ка­рашы белән барлап чыга). Авылдашлар! Рәхмәт килгәне­гезгә. Безне санга сугып килгәнегезгә рәхмәт. Менә безнең балаларның туе инде бу. Туйга килгәнегезгә тагын бер рәхмәт. (Илгизәр белән Верага озак итеп карап торганнан соң.) Менә безнең балалар инде болар. Илгизәр кияү бе­лән Вера кызым. Нәрсә әйтим инде сезгә? Котлыйм инде, билгеле… Нинди теләк телим? Теләгем шул гына инде, әй­бәт яшәгез, безнең йөзгә оят китерә күрмәгез, менә шул инде безнең теләкләр. (Кулындагы чәркәсен тоткан килеш уйланып басып тора.)

Т у й   а г а с ы. Тост. Тост әйт, Алексей Степаныч.

А л е к с е й. Тост? Менә шул теләкләр кабул булсын өчен күтәрик инде.

Т у й   а г а с ы. Урра! Кем дә кем шул теләкләр кабул булсын ди, шул иптәшләр кулларын, гафу итегез, рюмкаларын күтәрәләр. Молодцы. Туй бара, туй дәвам итә. Өченче тост өчен сүзне ике свидетельнең берсенә бирәбез. Рәхим итегез, свидетельләр, прошу, кайсыгыз әйтә? (Ша­һитлар икесе дә торып басалар.)

Ш а һ и т   к ы з. Без икебез дә әйтәбез.

Т у й   а г а с ы. Пожалысты. Баш өсте. Бүтән булса, каршы килер иде, мин — юк.

Ш а һ и т л а р (алдан әзерләп куйган кәгазьне алып, икәүләп шуны укыйлар). Дорогие Вера и Илгизәр! Кадер­ле Вера һәм Илгизәр!

Мы вас крепко поздравляем,

Семейной дружбы желаем.

Живите вместе долго-долго,

Растите детей много-много,

Друг друга уважайте,

Радостных дней умножайте,

Если печаль придет,

Пусть она обратно уйдет.

Вы теперь муж и жена,

Пусть мужа любит она,

Пусть и он любит жену,

Пусть любит только одна.

(Җырга күчеп.) Сокланып карап туймаслык

Зифа буегызга да;

Онытмагыз чакырырга

Бәби туегызга да.

Алсу йөзле, зәңгәр күзле

Балалар үстерегез;

Туган илгә матур кызлар,

Батыр уллар бирегез.

(Җырлап туктыйлар да утыралар.)

Т у й   а г а с ы. Кем дә кем шаһитларның сүзләренә кушыла, шул иптәшләр кулларына рюмка тотып төшереп куя. (Үзе дә чәркәсен эчеп куйгач.) Ә хәзер ашап алырга рөхсәт. (Үзе дә утыра. Берара тавыш-тынсыз гына ашый­лар. Кашык-чәнечкенең тәлинкәгә бәрелгәне, тәмле итеп чәйнәгән, йөткергән, борын тартып алган тавышлар гына ишетелә. Ләкин рәхәтләнеп ашаганда гына Туй агасы та­гын сикереп тора.) Иптәшләр! Внимание! Туйга килсәң, туеп кил дигән мәкальне ишеткәнегез бармы? Ишетсәгез шул, рюмкаларны, ягъни мәсәлән, чәркәләрне тутырыгыз. Сүзне кемгә бирәбез? Сүзне кияүнең әнисенә, Дания апага бирәбез.

Д а н и я (кияү белән кәләш янына ук килеп). Минем кадерле улым Илгизәр, минем кадерле кызым Вера!.. Мин сезгә бүген шуны телим — бәхетле булыгыз. Кызым Вера, мин сиңа кызым дип кенә дәшәрмен. Без һәрвакытта да күршеләр булдык, бик тату яшәдек. Киләчәктә дә шулай яшәрбез. Без хәзер туганлаштык. Кадерле кода Алексей, кадерле кодагый Наташа, мин сезгә телим озын гомер, шат­лык, куаныч. Әйдәгез, кадерле кунаклар, безнең улыбыз белән кызыбызның бәхете өчен күтәреп куйыйк әле. (Чәр­кәләр күтәрелгәндә Нинаның әче тавышы яңгырый.)

Н и н а. Горько!.. Горько!..

Аңа тагын кемнәрдер кушыла. Илгизәр белән Вера, урыннарын­нан торып, гадәттәгечә үбешәләр. Нурхәмәт урыныннан торып чыгып китә. Сәхнәдәге яктылык аның белән бергә карт өянке астын­дагы утыргычка күчә. Нурхәмәт бераз утыргач, аның янына Мария чыгып урнаша.

М а р и я (паузадан соң). Шулай инде, Нурхәмәт күр­ше…

Н у р х ә м ә т. Кода, диген.

М а р и я. Кода. Хәерле булсын инде. Нурхәмәт кода.

Н у р х ә м ә т. Хәерле булмый нишләсен? Бабалары ал­дында лачкылдатып үбешкәч хәерле була инде. Аннары этләр кебек синең белән минем каршыда өегешә үк баш­ларлар. Шуннан хәерле була инде.

М а р и я. Син нигә әле мине гаепләгән кебек сөйлисең?

Н у р х ә м ә т. Нишләп сине гаеплим? Мин үземне гаеп­лим. Бездән туганнан туганнар бит алар. Безнең дә синең белән үбешкән булды. Безнең үбешкәнне кеше түгел, ай да күрмәде. Инеш юлындагы шомыртлар гына күрде­ләр.

М а р и я. Без бит синең белән ир белән хатын түгел идек.

Н у р х ә м ә т. Нәрсә, ир белән хатын булгач, кеше ал­дында чишенеп, өстәл өстенә менеп ятаргамы?

М а р и я. Туйда үбешү электән калган йола инде.

Н у р х ә м ә т. Сездә калган ул, бездә түгел. Сезнең туегызда үбешкәнне мин үзем дә рәхәтләнеп карап уты­рам. Сездә аны килешле итеп эшлиләр. “Горько” дигән сүзе дә бар. Бездә бит аның сүзе дә юк.

М а р и я. Монда сезнең туй гына түгел бит инде.

Н у р х ә м ә т (паузадан соң). Түгел шул, Маруся, тү­гел шул.

М а р и я. Нишлисең инде хәзер? Яши генә күрсеннәр инде. Бигрәк яшьләр шул әле.

Н у р х ә м ә т. Эш яшьлектә түгел монда, Маруся, башсызлыкта.

М а р и я. Дөньясы буталды шул.

Н у р х ә м ә т. Буталмады. Бутадылар.

М а р и я. Да-а-а. Боже мой, боже мой…

Н у р х ә м ә т. Гуспади пумилуй, диярсең әле, Маруся кодагый.

М а р и я. Ярый, әйдә, кереп утырыйк, йә әллә ни уй­ларлар.

Н у р х ә м ә т. Кем уйлый? Синең белән мине онытты­лар инде алар. Шайтан туена синең белән мин кирәкме? Менә әлегә үзебезне үзебез йөртәбез, Маруся. Алар кулы­на калырга язмасын. Картлар йортына илтеп ыргытачак­лар. Вәт шунда булыр бужы муй, бужы муй.

М а р и я. Йә инде, нәрсә инде син? Нишлик, үликмени? Яшәргә кирәк ләбаса.

Н у р х ә м ә т. Ачуланма инде, Маруся күрше.

М а р и я. Ачуланмыйм да. Туй көнендә болай әллә ни­чек. Бер алар гына түгел.

Н у р х ә м ә т (туйдан китеп барган бер ир белән ха­тынны күреп). Нишләп бик тизләдегез, Салихҗан? Туй яңа башланды гына.

I   и р. Красноярскидан кунаклар кайтканые да, үзлә­ре генә. Тиз кайтабыз дип киткән идек.

Н у р х ә м ә т. Бераз көтәрләр иде әле.

I   и р. Кунак көттерү әллә ничек шул, Нурхәмәт абый. Табын ташлап килгән идек.

Н у р х ә м ә т. Шулаен шулай да…

I   х а т ы н. Ике сәгать буш урындык саклап утырганга без гаепле түгел инде. (Иренә.) Әйдә.

I   и р. Сау булыгыз, Нурхәмәт абый. Сау булыгыз, Маруся апа.

Н у р х ә м ә т. Сау булыгыз, сау булыгыз… Хатын-кыз азды, Маруся. Кара, ире адәм рәтле сөйләшә, хатыны пуләмит кебек тырылдый. Шулай, Маруся.

Мәскәүски Маручкалар

Кияләр саручкалар;

Көн дә шулай гүләйт итсәк,

Җитмәс шул палучкалар, диген ә, Маруся кодагый?

Әйдә, Маруся, күрше, мать якасын. Керик, гүләйт итик.

Өйдә туй дәвам итә. Яшь-җилкенчәк магнитофоннан яңгыраган заман ритмына “танцавайт” итә. Өлкәнрәкләр бер-берсенә тотынышып селке­нәләр. Шунда Ислам магнитофонны кинәт сүндерә.

Т у й   а г а с ы (Ислам янына килеп). Нигә туктаттың манитофонны? Син хуҗамы монда, минме?

И с л а м. Син тик тор, агай-эне, яме? Нәрсә һаман урыс җыры җырлатасың? Бу бит сиңа урыс туе түгел, белдең­ме?

Т у й   а г а с ы. Син, белмәсең, тик кенә тор, ярыймы? Урыс җыры түгел бу, беләсең килсә.

И с л а м. Кем җыры соң? Әллә татар җырымы?

Т у й   а г а с ы. Бу Америка ансамбле, беләсең килсә.

И с л а м. Миңа барыбер, белдеңме? Нигә син татарча җырлатмыйсың, ә, нигә җырлатмыйсың? Урыс булдыңмы­ни?

Д а н и я (Исламга килеп ябышып). Син, эчсәң, буеңа сеңдер, Ислам.

И с л а м. Эчермәгәч тә ник чакырдың соң?

Д а н и я. Чакыргач, дуңгыз булганчы эчеп тавыш чыгарыргамыни?

И с л а м. Кем дуңгыз булган, кем? Җырлыйсым килә минем, белдеңме?

Д а н и я. Бик ишетәселәре килә ди синең үкергәнеңне.

И с л а м. Нигә син ммнем җырымнан көләсең, ә?

Н а т а л ь я (килеп). Нәрсә, Ислам, әллә җырлатмый­лармы? (Исламны кочаклап алып.) Әйдә, җырлыйбыз.

И с л а м. Мин кеше белән җырлый белмим, мин үзем генә җырлыйм.

Н а т а л ь я. Әйдә, җырла.

И с л а м. Хәзер инде әпититне бетерделәр.

Н а т а л ь я. Үзем җырлыйммы синең җырыңны?

И с л а м. Әллә беләсең?

Н а т а л ь я. Беләм, билгеле. Ничек инде ул синең җы­рыңны белмәскә?!.

И с л а м. Яле, яле. Тыңлап карыйм әле.

Н а т а л ь я (җырлый). Кыр казлары очты, күрдегезме

Һаваларга менеп киткәнен?

Кыр казы

Иделләр читендә,

Ялгыз башым миңа читен лә.

И с л а м (Наталья алдына тезләнеп). Их, Наташа!.. Җанкисәгем!..

Н а т а л ь я. Бүлдермә, Ислам.

Беләсеңме, дустым, сизәсеңме

Аерылулар килеп җиткәнен?

Кыр казы

Суларда уйный шул,

Ялгыз башым гел сине уйлыйм.

Булдымы, Ислам?

И с л а м. Мәңге онытмам, Наташа!.. Наташа!.. Бәгырь­кәем! Менә бу, ичмасам, җыр дисәң дә җыр. (Туй агасы­на.) Ә син, завклуб дигәч тә, командовать итмә, белдеңме?

Т у й   а г а с ы. Белдем, белдем. Ярый, бар утыр. Внимание! Барыгызга да утырырга. По коням! Тутырдыгызмы чәркәләрне? Сүзне Наталья Васильевнага бирәбез. Рәхим итегез, Наталья Васильевна. Пажалысты.

Н а т а л ь я. Әйтеләсе сүзләр әйтелде бугай инде. Авылдашларыма гына әйтәсе сүзем бар барын. Әйтим микән? Әйтимме, Алеша? Әй, әйтим әле. Гаепләмәгез инде сез безне, авылдашлар. Не обессудьте нас, дорогие мои.

Т а в ы ш л а р. Нигә гаепләргә?.. Син нәрсә?.. Рәхмәт чакырганыгызга…

Н а т а л ь я. Так уж получилось, дорогие мои. (Эчен­нән генә җылап алганнан сон.) Давайте, выпьем за все хорошее, что было в нашей җизни.

Н и н а. Горько!.. Горько!..

И с л а м (сикереп торып). Горько булса, тышка чык та үбешеп кер, белдеңме? Нәрсә кеше үбешкәнгә кызыгып утырасың?

Н и н а. Әйдә, минем белән чыгасыңмы соң?

И с л а м. Чыкты диярләр.

Н и н а. Их ты, трус! Куркак. Үзең кычкырып утырган буласың. Чего ты хорохоришься-то? Урыс туе түгел, урыс туе түгел. Какая тебе разница? Вот я выйду да попляшу, что ты скажешь? Запретишь, что ли? (Частушкалар әйтә-әйтә биергә тотына.)

Я девчонка боевая,

В себе уверена;

Глазки вниз не опускаю, —

Совесть не потеряна.

Говорят, что я горда —

По-гордому ответила:

Любить тебя, гулять с тобой

Я плана не наметила.

У стола четыре ножки,

У лоханки только три;

Всем ты миленький, хороший,

Только носик свой утри.

Ой, с характером миленок,

Не могу его понять:

То заржет, как жеребенок,

То захнычет — не унять.

(Биеп Ислам янына бара. Аны сөйрәп чыгара, муенын каерып үбә дә, аяк чалып ега. Көлеш беткәч.) Менә, җанкисәгем, марҗалар шулай эшли ул, белдеңме? Йә, тагын ни әйтәсең?

И с л а м (аптырап калган). Мин сиңа күрсәтермен әле, белдеңме?

Н и н а. Күрсәт, күрсәт. Күрик әле, хатының ни өчен аерылып китте икән? Менә мин синең кебек дуракны куып чыгардым.

Т у й   а г а с ы. Тихо! Туй дәвам итә. Тагын сүз әйтергә теләгән иптәшләр бармы? Әгәр дә сүз әйтергә теләүчеләр булса, миңа заявка бирсеннәр. Ә хәзер танца.

Магнитофонны кабыза. Селкенеш башлана. Ут өянкене яктырта. Анда Алексей белән Хәлиулла тәмәке тартып утыралар.

А л е к с е й. Син берне дә тотып куймадың, ахры?

Х ә л и у л л а. Малай туенда килешми. Әти дә шунда…

А л е к с е й. Да-а-а… Шәп кешеләр сез, Хәллә.

Х ә л и у л л а. Кеше кеше инде, Алексей. Сезнең дә на­чар чагыгызны күргәнем юк.

А л е к с е й. Менә бу өянкегә ничә яшь, беләсеңме? Йөз яшьтән дә ким түгел. Аны синең прадед белән минем прадед утыртканнар. Ике арага. Бергә карап үстергәннәр. Элек бит сезнең йорт урыны белән безнең йорт урыны бушлык булган. Безнең авылны икегә аерып торган ул бушлык. Аннан безнең бабайларның әтиләре сөйләшеп йорт җиткергәннәр, ике арага шушы өянкене утырткан­нар. Аның мәгънәсе бар, бәйләп тора. Ике йортка бер өянке, өянке астында ике йортка бер утыргыч. Хәзер инде менә кодалар булдык.

Х ә л и у л л а. Ислам гына әллә нишли әле.

А л е к с е й. Ислам гел шулай инде ул.

Х ә л и у л л а. Чакырмыйк дигән иде Дания. Чакырмасаң, үзе килеп керә.

А л е к с е й. Ислам гел шундый, Хәллә. Элек аның әйткәннәрен ишетми дә идек, бүген ишетелә. Хәзер шаярып әйткәне дә усал булып ишетелә. Безгә ияләшергә кирәк инде яңадан. Яңабаштан ияләшергә кирәк. (Ир белән ха­тынның китеп барганнарын күреп.) Чего вы, Степа?

II   и р. Чего? Пора, Алеша. Пусть молодые-то танцуют. Нам-то чего? Спасибо за приглашение. Рәхмәт, Хәллә.

Х ә л и у л л а. Иртә бит әле, Степан.

II   х а т ы н. Иртәгә иртүк торасы бар. Пошли. Степан, пошли. (Китәләр.)

А л е к с е й. Таралып бетәләр.

Болганып Ислам чыкканы күренә. Алексей белән Хәлиулла каршына басып карап тора.

И с л а м. Утырабыз дисез инде, әйеме? Утырыгыз, утыр. Ә мин китәм.

А л е к с е й. Утырырга иде әле бераз.

И с л а м. Юк. Туй түгел бу. Как хош, Алексей, туй түгел. Туй түгел бу, Хәллә.

Х ә л и у л л а. Нәрсә, аракы җитмәде мәллә, Ислам?

И с л а м. Төкерәм мин синең аракыңа, белдеңме?! Туй­га аракы эчәр өчен йөриммени мин? Мин кешеләрнең ни­чек итеп бер-берсен яратышканнарын күрер өчен йөрим. Үзем алардан көнләшәм, үземә рәхәт.

Х ә л и у л л а. Ярый, сау бул инде, алайса. Килүеңә рәхмәт.

И с л а м. Алдашма, Хәллә. Минем килгәнемә сөенмәдең, киткәнемә сөенәсең син. Вот так, Хәллә. Вот так, Алексей. Җырлыйммы?

Х ә л и у л л а. Ишеткәнем бар инде җырлаганыңны.

И с л а м. Юк, аны җырламыйм мин. Ул җырны мин кадерләп кенә саклыйм, белдеңме? Мин сезгә бүтән җыр җырлыйм, белдеңме?

Ай, җаный, вай, җаный,

Татар үпкән марҗаный.

Нигә үпмәсен марҗаный,

Марҗаның да бар җаный.

Ак мунчага як мунча,

Тимә, сызылып тик янсын.

Ак мунчада үп марҗаны,

Спачибы дип калсын.

Вот так, Хәллә.

Хәлиулла тора да Исламның йөзенә суга.

А л е к с е й. Нишләдең син, Хәллә?! Нишләдең, күрше?!

Ә өйдә туй дәвам итә. Магнитофон үкерә дә үкерә.

Пәрдә.

ИКЕНЧЕ ПӘРДӘ

Хәлиуллалар өе. Туй узган. Табын җыештырылган. Өстәлләр генә үз урынннарында түгел. Өстәл башында кара-каршы Нурхәмәт белән Хәлиулла утыралар.

Н у р х ә м ә т. Дәшмә!.. Синең урыныңда мин булсам… Син беләсеңме шуны, безнең нәселдә кешегә кул күтәреп суккан кеше булмаган. Син башладың.

Х ә л и у л л а. Йә, нәрсә инде… Түзмәдем. Каршыда ыржаеп тора. Сизми дә калдым.

Н у р х ә м ә т. Бүтән вакытта каршыңда гел көлеп ке­нә тордылармыни?

Х ә л и у л л а. Монда бит… Алексей да шунда.

Н у р х ә м ә т. Алексей сукмаган бит.

Х ә л и у л л а. Ничек инде Алексей суксын, аңа килеш­ми дә.

Н у р х ә м ә т. Сиңа килешә.

Х ә л и у л л а. Ярый, булды инде, булды. Каныма тоз салма. Болай да… Ничаклы акча түгеп туй ясап. Чакырган кунакның яртысы килмәде. Килгәннәре дә туй беткәнче таралды. Туй булмады инде бу, әллә нәрсә булды.

Н у р х ә м ә т. Хатын сүзе белән йөрсәң шулай була инде ул.

Д а н и я (бер бүлмәдән атылып чыгып). Нәрсә хатын сүзе белән? Нәрсә булган ул хәтле? Аптырагансыз икән. Суккан-суккан, нәрсә ахылдап утырасыз. Телен тыя бел­сен. Килмәгәннәр икән чакырып, килмәсеннәр, мәтәлеп китсеннәр. Татар тәресенең шул булыр инде аның, үзен үзе әллә кемгә куеп…

Н у р х ә м ә т. Татар тәреләре генә түгел, урыс тәрелә­ренең дә бик күбесе килмәде.

Д а н и я. Килмәгәйләре. Чукынып китсеннәр. (Хәлиул­лага.) Кодаларның өстәлләрен кертергә кирәк. Нәрсә тә­ресен югалткан урыс кебек утырасың?

Х ә л и у л л а. Сүзеңне үлчәп сөйлә инде, ичмасам.

Д а н и я. Минем барысы да үлчәнгән. (Хәлиуллага.) Тот, әйдә.

Бер өстәлне икесе ике башыннан тотып алып чыгып китәләр. Үз бүл­мәләреннән эчке күлмәктән генә Вера чыгып тышкы ишеккә үтеп китә. Аның артыннан трусиктан гына Илгизәр чыга.

И л г и з ә р. Әниләр кайда соң?

Н у р х ә м ә т. Синең нәрсә, кияргә ыштаның юк мәллә?

И л г и з ә р. Бәйләнмәле. (Кереп чалбарын киеп чыга. Чалбарын кия-кия.) Әниләр кайда китте ул?

Н у р х ә м ә т. Хатының урамга ялангач чыгып китте. Бар, күлмәк чыгарып бир. Әйт үзенә, минем алда ялангач йөрмәсен.

И л г и з ә р. Ялангач түгел ич ул. Әллә күзең күрми­ме?

Н у р х ә м ә т. Бик әйбәт күрә минем күзем. Минем күзем күрмәсә, син бүген бу дөньяда булмас идең. Хәзер син олы кеше булдың инде. Симия башы. Малай булып йөрү килешмәс.

И л г и з ә р. Әниләр кайда ул?

Н у р х ә м ә т. Синең туеңнан соң өй җыештыралар. Син йоклап ятасың.

И л г и з ә р. Бәйләнмә инде. Әни әйтеп тора бит сиңа, урыныңда гына утыр, дип.

А л е к с е й (кереп). Мөмкинме? Нихәл, Нурхәмәт абый. (Илгизәргә.) Син нихәл?

И л г и з ә р. Яхшы.

Н у р х ә м ә т. Шөкер, Әләкчәй. Әйдә, уз.

А л е к с е й. Узып тормыйм. Менә булышырга кирәк. Бүген бездә җыелабыздыр инде.

Н у р х ә м ә т. Көн дә бәйрәм, көн дә туй диген…

А л е к с е й. Шулай инде, нишлисең. (Тыштан кереп килгән Вераны күреп.) Син нишләп болай йөрисең?

В е р а. А че?

А л е к с е й. Че, че… Голая… Голову, что ли, потеряла?

В е р а. Ну уж… (Бүлмәләренә кереп китә, аңа Илгизәр иярә.)

А л е к с е й. Син ачуланма инде, Нурхәмәт абый.

Н у р х ә м ә т. Ачуланып нишлисең инде, Әләкчәй. Бер синең кызың гына түгел. Оят югалды бит ул хәзер. Теле­визорларда анадан тума йөрергә өйрәткәч, болар нишләсен инде?

А л е к с е й (Нурхәмәт янына утырып). Нурхәмәт абый, үзеңә генә әйтеп куйыйм, ул-бу булса, тәмсезләшмик, ярыймы?

Н у р х ә м ә т. Нәрсә булсын…

А л е к с е й. Дөресен әйтәм, бергә яшәүләренә ышан­мыйм мин.

Н у р х ә м ә т. Кызың турында андый сүз сөйләмә. Син ата кеше.

А л е к с е й. Шулай инде… Ата инде. Башсыз бер кур­чак үстер дә, нинди ата? Иткә тапшырасы үгезне печкән шикелле безне печәргә кирәк булган, Нурхәмәт абый.

Н у р х ә м ә т. Әниең ни хәлдә?

А л е к с е й. Аның да кәефе юк, Наташаның да… Вообшем, юк инде, Нурхәмәт абый. (Өстәл күтәреп чыгып китә.)

Дания белән Хәлиулла кайталар.

Д а н и я (Хәлиуллага). Бирәнең булгандыр. Шунда кергәч тә эчмәсәң.

Х ә л и у л л а. Эчмәдем ич мин, тотып кына куйдым.

Д а н и я. Куйдың. Беләм мин синең куйганыңны. Миңа гына дигәнмени җыештырырга, чабарга?..

Х ә л и у л л а. Туй, туй, дип үзең кычкырдың, җыешты­рырсың инде.

Д а н и я. Эчмәдем дигән була, теле ачылды.

И л г и з ә р (чыгып). Әни, ашыйсы килә. Кая йөрисең инде?

Д а н и я. Тордыгызмы?

И л г и з ә р. Әллә кайчан инде. Ашыйсы килә.

Д а н и я. Килен кайда? Нигә күренми?

И л г и з ә р. Нинди килен?

Д а н и я. Аңгыра. Вераны әйтәм.

И л г и з ә р. Ул киенә.

Д а н и я. Әйт хатыныңа, чәй куйсын. Әнә теге бүлмәдә өстәл тулы ризык. (Хәлиуллага.) Әйдә, ал урындыклар­ны, нәрсә терәлеп каттың?

И с л а м (кереп). Ярыймы керергә?

Д а н и я (аның каршына килеп кунып). Бар, бар, эзең булмасын. Күземә күренмә.

И с л а м (Данияне читкә этеп). Туктале. Синең янга килмәдем, белдеңме?!

Д а н и я. Чыгып кит, диләр сиңа!

И с л а м. Хәллә, әйт әле аждаһаңа берәр сүз.

Д а н и я (Исламга ябышып). Бирермен мин сиңа аж­даһа, зимагур!

И с л а м. Хәллә, кичә миңа суккан кебек тамыз әле шуңа берне.

Х ә л и у л л а. Дания!.. Дания, кемгә әйтәләр?!

Д а н и я (Исламны җибәреп). Күрсәтермен әле мин сиңа. (Урындыкларны алып, пырлап чыгып китә.)

И с л а м. Ай-яй! Ничек яшисең син моның белән? Шул гомер? Мин аны әллә кайчан кыйнап үтергән булыр идем. Нурхәмәт абый, нихәл?

Н у р х ә м ә т. Саумы!

И с л а м. Савын сауда. Кичә Хәллә бик каты сылады бит әле, белдеңме? Борынның карарлыгы юк бүген. (Хәлләгә.) Йодрык саллы икән үзеңнең.

Н у р х ә м ә т. Син ямьсезләнеп йөрмә инде, Ислам ту­ган. Үзең гаепле.

И с л а м. Ә мин гаепле булганга килдем дә, Нурхәмәт абый. Мин гаебемне Хәллә суккач та аңладым. Гаепсез булсам, Хәлиуллаңның сөяген генә җыеп алган булыр иде­гез. (Хәлиуллага.) Кинә кума, ярыймы, Хәллә? Мин әйт­тем — син суктың. Квит. Бир кулыңны. (Хәлиулла кулын суза — килешәләр. Ислам Нурхәмәт янына барып утыра.) Әмма дә ләкин шунысы бар, Нурхәмәт абый, җырны бит мин чыгармаган. Мин чыгарган җыр түгел бит ул, бел­деңме?

Н у р х ә м ә т. Бөтен җырны да җырлап йөрергә димә­гән.

И с л а м. Җырланмый торган җырны кеше чыгармый.

Х ә л и у л л а. Бар әле, Ислам, безнең эш күп.

И с л а м. Ә мин мишәйт итмим. Мин Нурхәмәт абый белән… Син эшлә. Син, Хәллә, эшләр өчен генә яратылган җан иясе. Синең кебек дураклар булмаса, болай бөлми идек без, белдеңме? Эшлә син, эшлә, Хәллә, Нурхәмәт абый инде эшлисен эшләгән, минем дә стаж нормальный.

Н у р х ә м ә т. Пенсия ала, диләр, дөресме?

И с л а м. Дөрес бит, Нурхәмәт абый. Синең киленең зимагур дигәч тә. Шундый эшләр бар, Нурхәмәт абый, илледән пенсиягә чыгасың да үлем көтеп йөрисең. Менә мин дә үләргә авылга кайттым. (Хәлиулла урындыклар алып чыгып киткәч.) Чәй куеп эчер, димим инде, Нурхә­мәт абый. Берәр буш стакан бир әле.

Н у р х ә м ә т. Өегездә стакан булмадымыни?

И с л а м. Күп сөйләмә инде. (Кесәсеннән шешә чыга­ра да Нурхәмәт алып килгән стаканга салып эчә.) Берәр ипи катысы да бир инде. (Нурхәмәт теләр-теләмәс кенә ипи телеме алып килеп бирә. Ислам көлеп куя.) Теләнче­гә биргән кебек, ә?

Н у р х ә м ә т. Чакырылган кунагым түгел, гаеп итмә, Ислам туган.

И с л а м. Да-а… Син менә шуны әйт әле, Нурхәмәт абый. Утыз өч ел буе мич башында яткан Илья Муромецны кем ашаткан?

Н у р х ә м ә т. Кем соң ул Илия Муромис?

И с л а м. Авылга лектор-фәлән килсә сора: кем ул Илья Муромец, диген. Утыз өч ел эшләмичә мич башында яткан Илья Муромецны кем эшләп ашаткан, диген… Үзең акыллы да кеше син, Нурхәмәт абый. Нәселегез тәртипле. Безнең ише зимагур нәсел түгел. Ләкин бөтенесен уйлап бетермисең. Әгәр дә дөньясын бер урап кайтсаң, Әбүгалисинә булыр идең.

Н у р х ә м ә т. Без урасын урадык. Герман җирләрен­нән урап кайттык.

И с л а м. Анысы шулай, шулай. Гафу ит, Нурхәмәт абый. (Уз бүлмәләреннән киенеп-ясанып чыккан Илгизәр белән Верага.) Сез нихәлләрдә, тутый кошлар? Йокы туй­дымы? (Илгизәр белән Вера исәнләшмичә дә чыгып кит­кәч.) Шулай. Дөнья бервакыт шундый өйрәтә, Нурхәмәт абый, дуңгызга иелеп сәлам бирә башлыйсың… Ярый, ачу­ланма, киттем мин. Хәлләдән гафу үтенергә дип кенә кил­гән идем. Ну, барыбер дөрес эшләмәдегез сез, Нурхәмәт абый. Безнең авылда иң беренче булып сезнең нәсел чик­не бозды. Урыс белән туганлаштыгыз. Минем урыска бер дошманлыгым юк, белдеңме? Мин күп йөрдем, күпне күрдем, татарны яратмый урыс, белдеңме? Наданнар сез. Без урыс белән кушыла алмыйбыз. Урыс белән янәшә ге­нә яши алабыз. Син марҗага өйләнгән бер татарның баласына татар исемен кушканын ишеткәнең бармы? Урыс­ка кияүгә чыккан татар хатынының баласы әнисенә әни дип әйтәме? Урыс татар белән татарны йотар өчен генә туганлаша, белдеңме? Наданнар сез. Нигә бүгенге көнгә хәтле безнең авылда бер татар да бер марҗага өйләнмәгән, нигә бер урыс та бер татар кызын алмаган? Нәрсә, алар сездән дураграк булганнар мәллә? Юк, бер-берсен бик яхшы белгәннәр алар. Кушылырга ярамаганны бел­гәннәр.

Н у р х ә м ә т. Бар әле, энем, бар, өеңә кайт.

И с л а м. Кайтам. Ләкин шуны белегез, марҗасын алып авылдан китсен бу аңгыра бәрәнегез. Көн күрсәтмәячәк­мен мин аңа. (Ишеккә бара. Анда ишектән килеп керүче Хәлиулла һәм Алексей белән очраша.) Нихәл, Алексей?

А л е к с е й. Яхшы.

И с л а м. Син миңа ачуланма, яме.

А л е к с е й. Нигә ачуланыйм?

И с л а м. Минем сиңа дошманлыгым юк.

А л е к с е й. Минем дә.

Ут сүнә. Яктырганда өянке төбендәге утыргычта Мария утыра. Уйларына чумган. Нина үтеп барышлый аның янына туктый.

Н и н а. Здравствуй, бабка Мария.

М а р и я. Да вот сижу, Нинуленька, сижу и думаю.

Н и н а. 0 чем это думаешь-то, если не секрет?

М а р и я. Че уж тут секретничать-то. В мои-то года…

Н и н а. Твои года — твое богатство инде. Сездә туй дип ишеткән идем дә, бер дә тавыш-фәлән ишетелми. Туй­ны сездә уздырмаска булдыгызмыни?

М а р и я. Мин ул эшләргә катышмыйм.

Н и н а. Наталья өйдәме соң?

М а р и я. Әйдәләр. Туган-тумачалар, кодалар гына җыйналып…

Н и н а. Алайса, туй инде. Шыпырт кына диген. На­талья мине чакырмады да.

М а р и я. Анысын мин белмим инде. Бар соң, кер.

Н и н а. Чакырылмаган килеш… Незваный гость хуже татарина дигәнне ишеткәнең юкмы әллә?

М а р и я. Юк, ишеткәнем юк.

Н и н а. Киявегез татар булгач, колагыгыз ишетми башлагандыр шул. Качып-посып кына туй үткәрәсез. Кичәге туегызны да әйтер идем инде. Татарлар теләсә нәрсә кы­лана. Без ят кешеләр кебек утырдык.

М а р и я. Боларны син нигә миңа әйтәсең?

Н и н а. Авылдагы үзебезнең егетләрне санга сукмый­ча…

М а р и я. Син санга суктың да бит, үзебезнекеләр сине санга сукмады. Аерып җибәрделәр. Ничәвенә чыгып кара­дың, хәзер менә ялгыз яшисең.

Н и н а. Ну и пусть. Мин гомеремдә ир күрмәсәм дә татарга кияүгә чыкмыйм. Пачкать себя не стану.

М а р и я. Балаболка ты, Нина.

Н и н а. Ну и балаболка. Вот ты на старости лет своих правнуков-татарчат будешь нянчить. (Кулында бала тирбәткәндәй итеп.) Әхмәт, Җәмилә, Абдулла… Әхмәт, Җәмилә, Абдулла. Бәү-бәү, бисмилла, бәү-бәү, бисмилла.

М а р и я. Нигә шул чаклы яратмыйсың татарларны, алар сиңа ни начарлык эшләде?

Н и н а. Яратмыйм, и все. Че они зашумели? Сувиринитет, сувиринитет… Туган, тел, туган тел… Недорезанные. Чуть что, они начнут тут хозяйничать. Им только дай волю. Триста лет нас мучали, опять хотят.

М а р и я. Кто тебя мучил-то? Беспутная ты, бесстыжая. От злости это у тебя все. Люди как люди. По людски-то надо жить.

Н и н а. Продались вы все. Душу дьяволу продали. Вот пошло все кувырком. Свадьбу справляют — от людей прячутся. Тьфу!.. Креста на вас нету. Прости, господи, за наши грехи-то… (Урыныннан торып.) Прощевайте, бабка Мария, пейте, ешьте, гуляйте. (Алексейләр өендә ишетсен­нәр дип кычкырып частушкалар әйтә-әйтә чыгып китә.)

Я хотела выйти замуж,

Хотела за барина.

Хотела за барина,

Вышла за татарина.

Мой миленок — татарчонок,

Сама не татарочка.

Я сикушка, он чаплашка —

Мировая парочка.

Милого обрезали —

Обезобразили;

Не обезобразили —

Разнообразили.

Н а т а л ь я (атылып кереп). Это кто? Нинка, что ли?

М а р и я. Она.

Н а т а л ь я. Че это она? (Нина артыннан куып чыгып китә. Анда талашкан, сугышкан тавышлар.)

М а р и я. Господи!.. Господи!.. (дип кенә утыра).

Н а т а л ь я (әйләнеп керә. Чәчләре тузган). Я покажу тебе, вертихвостка! Я тебе покажу, потаскуха чертова. А ты что здесь сидишь? Места, что ли, дома нет? (Мария­нең йөзенә игътибар беләнрәк карап.) Ты че, плачешь, что ли? Че ты? Мама… Мам… (Мария эндәшмәгәч, аның кар­шына тезләнә.) Ну, перестань. Мама… (Шуннан Мариянең алдына башын салып, үзе кычкырып җылап җибәрә.) Да что же это такое!.. Господи!.. Что я тебе плохого сделала? Единственная дочь… На свадьбе-то как на похоронах. Что же это такое? За что, за что так?!. Мамаша!.. Милая!.. За что же такое наказание?!

М а р и я. Наталья!.. Не надо, Наталья… Успокойся, че ж теперь убиваться-то?!

Н а т а л ь я (тынычлана төшеп). Живут же люди… Зачем же так?.. Живут же… Ничего ж такого не случилось. Ну, вышла замуж… Ну, не послушалась. Разве мы слушали родителей? Так уж ведется, живут же… Зачем же лю­дей срамить-то? Ну, вышла, что я могу делать-то?.. Дура она, Нинка, дура…

Д а н и я (күренә. Ул шат күңелле). Наташа, кая югал­дың син? Анда күрсәң… Синеке белән минеке кочаклаш­каннар да җырлыйлар. Нәрсә җырлаганнарын да белеп булмый. Әйдә, әйдә, утырма, кер. Әйдә, бер кара-каршы басып биик әле, чукынып китсен дөньясы, әйеме? (Такмак әйтә-әйтә бии.)

Пич башыннан егылып төшкән

Сәхипҗамал тәтәгез;

Безгә гармуннар кирәкми —

Гармунсыз да әйтәбез.

Әй, барыйна, барыйна,

Мин дә суга барыйм ла;

Мине суга аппармасаң,

Күтең тибеп ярыйм ла.

Әй, барыйна, барыйна,

Сударыйна-барыйна.

Әй, барыйна, барыйна,

Сударыйна-барыйна.

Туктаусыз кабатлап бии. Ут сүнә. Ут янганда Хәлиуллаларның өе. Нурхәмәт идәнгә яулык җәйгән дә шуның өстендә намаз укый. Дания кайтып керә, чишенә. Гомерендә намаз укымаган кайнатасының “кыланышына” аптырап карап тора да көлеп җибәрә. Нурхәмәт аңа игътибар итми.

Д а н и я (көлүеннән туктап). Нишлисең син? (Нурхәмәт эндәшмәгәч.) Сиңа әйтәләр, әткәй.

Н у р х ә м ә т (амин тотып, яулыкны җыеп алгач). Күрмисеңмени?

Д а н и я. Күргәнгә сорыйм да шул менә. Гомердә кыланмаганны.

Н у р х ә м ә т. Мин кыланмыйм. Колагыңа киртләп куй.

Д а н и я. Киртләвен киртләрмен дә… Беренче тапкыр күрәм. (Көлеп.) Шундый килештерәсең. Әллә мулла бу­лырга җыенасыңмы? Эт чаба дип бет чаба. Тотындылар. Дин дә дин. Татар да мөселман. Мәчет салалар да, искечә китаплар саталар. Син дә шуларга иярдеңмени?

Н у р х ә м ә т. Гөнаһ җыеп күп йөрдек. Җитәр. Бер Ходайдан гафу сорарга вакыт.

Д а н и я. Укый беләсеңме хет, ичмасам? Бисмилла да әйтмәгән кеше…

Н у р х ә м ә т. Белмәсәк, өйрәнербез.

Д а н и я. Өйрән инде алайса, өйрән. Кәләпүч алып җибәрербез үзеңә. (Яулыкны кулына алып.) Әнкәй мәрхүмә­нең яулыгы түгелме соң бу?

Н у р х ә м ә т. Булса ни?!

Д а н и я. Нигә әле минем белән сырт куеп сөйләшәсең? Сиңа сүз әйткән кеше юк ләбаса. Рәхәтләнеп укы. Миңа димәгәе. Хәлиуллага әйт. Казан мәчетеннән әйбәт намазлык алып кайтсын. Анда саталардыр… Илгизәрләр кайт­мадымыни?

Н у р х ә м ә т. Кайттылар.

Д а н и я. Нәрсә, кайтып керүгә тагын шунда кереп киттеләрме?

Н у р х ә м ә т. Әйтмәделәр.

Д а н и я. Кызык тапты. Ияртә дә алып кереп китә, ияртә дә алып кереп китә.

Н у р х ә м ә т. Керсә… Атасының йорты. Сагынгандыр.

Д а н и я. Монда йорт түгелмени? Дәшми-дәшми торгач та… Миңа әйткәндә өздереп әйтәсең. Шуңа берәр сүз әй­тергә ярыйдыр сиңа да.

Н у р х ә м ә т. Ни әйтим мин аларга?

Д а н и я. Бу төп йорт, диген. Килен булып төшкәнсең икән, онытма, диген. Менә мин алай эшләмәдем бит.

Н у р х ә м ә т. Эшләмәдең инде, эшләмәдең…

Д а н и я. Нәрсә, нәрсә, нәрсә?.. Нәрсә эшләгән ул ка­дәрле? Малаең юаш булганга әллә мин гаеплеме? (Өсте­нә киенә башлый.)

Н у р х ә м ә т. Йөрмә. Кеше белән сөйләшә белмисең. Тавыш чыгарыргамы? Кайтырлар.

Д а н и я. Өйрәтмә.

Н у р х ә м ә т (тәрәзәдән күреп). Әнә, кайтып киләләр. Сүзеңне үлчәп сөйлә.

Д а н и я. Өйрәтмә, диләр.

Илгизәр белән Вера көлешә-келешә кайтып керәләр.

В е р а. Исәнмесез!

Д а н и я. Исәнен исән дә бит менә… Кайтып кергәнсез дә чыгып чапкансыз. Өйләнешкәнегезгә өч ай, өйдә тор­ганыгыз юк. Кунактан кунакка, кунактан кунакка. Ярый, барыгыз, чишенегез. (Илгизәр белән Вера үз бүлмәләренә кереп киткәч.) Әни дип тә әйтә белмиләр.

Н у р х ә м ә т. Өйрәтмәгәч, ничек әйтсеннәр…

Д а н и я. Җитте инде сиңа. Болай да ачуым чыгарга тора.

Нурхәмәт үз бүлмәсенә кереп китә. Илгизәр белән Вера чыгалар.

В е р а (Даниягә бер төргәк сузып). Менә, әнинең апа­лары сезгә җибәрделәр. Бүләк.

Д а н и я (төргәкне сүтеп, аннан кофта ала). Ай, рәх­мәт. Озак тордыгыз.

И л г и з ә р. Җибәрмиләр.

В е р а. Мәскәүдә безнең туганнар бик күп бит. Әле берсенә, әле берсенә.

Д а н и я. Яхшы булган. Мәскәү ошадымы соң?

В е р а. Юк. Кибетләрдә бернәрсә дә юк. Мин теге бар­ганда бөтен нәрсә бар иде.

Д а н и я (Илгизәргә). Син нигә бер сүз дә дәшмисең?

И л г и з ә р. Нәрсә дәшим? Әйбәт… Яхшы…

Д а н и я. Яхшы икән, яхшы. Инде болай. Сиңа ир, (Верага) сиңа хатын булырга вакыт. Гел кунакта гына йөрмиләр. Бу өйдә сез кунак түгел.

В е р а. Ә нишләргә? Чәй куярга, что ли?

Д а н и я. Чәй дә куярсың, башкасын да эшләрсең. Мин биреп җибәргән акчагызны нишләттегез?

И л г и з ә р. Анда киемнәр юк. Спекулянткаларда гы­на. Кыйбат. Ә без, беләсеңме, нәрсә алдык? Японский магнитофон. Беләсеңме, арзанга туры килде. Болай биш мең­гә саталар. Бу өч меңгә.

Д а н и я. Күпмегә?

И л г и з ә р. Өч мең. (Бүлмәсенә кереп, магнитофон күтәреп чыга.) Менә. Дүрт кассетасы бар.

Д а н и я. Акылың бармы соң синең?

И л г и з ә р. Ә нәрсә? Моны әле көчкә таптык. Оляның, танышлары табып бирде.

Д а н и я. Кем инде ул Оля?

В е р а. Моя двоюродная сестра.

Д а н и я. Ике мең генә алып киткән идең бит акча.

В е р а. Тетя дала. Взаймы.

Д а н и я. Син нигә әле урысча сөйләшеп утырасың? Монда бит урыслар юк. Кем түли инде ул бурычыгызны?

И л г и з ә р. Туйдан калды бит әле акча.

Д а н и я. Әй, Алла… (Өстәлдән самавырны җилтерәтеп алып китә.)

В е р а. Я тебе сказала.

И л г и з ә р. Әй… Аның ни эше бар туй акчасында? Бүген клубка алып чыгабыз. Көнләшеп үләчәкләр. (Маг­нитофонны, кабыза. Аннан пәри туена охшаган ритм бәреп чыга.)

Н у р х ә м ә т (ишектән башын тыгып). Ни булды?

И л г и з ә р (рәхәтләнеп көлеп магнитофонны тукта­та). Ишеттеңме, бабай? Менә шундый була ул магнито­фон. Японский. Сони. (Нурхәмәт ишекне ябып куйгач.) Мин сиңа әйттем бит, Вера. Миңа бер сүз дә әйтә алмый­лар алар. (Магнитофонны кабыза.)

Д а н и я (кереп, бар тавышына кычкыра). Тукта-а-ат!..

И л г и з ә р (магнитофонны туктатып). Нишлисең син, ә?

Д а н и я. Кертеп куй тизрәк, күземә күрсәтмә.

И л г и з ә р. Нишлисең син, ә?

Д а н и я. Кертеп куй, аяк астына салып таптаганчы… (Илгизәр магнитофонны алып кереп киткәч, Верага.) Син әйтер идең шул аңгырага. Син бит хатын-кыз. Семья тотасы кеше. Син дә санамагач акчаны, кем санасын? Ир­ләргә аларга нәрсә: гөмбә — шалкан, бук — талкан. Гомер итәсегез бар.

В е р а. Ә миңа нәрсә…

Д а н и я. Миңа нәрсә, миңа нәрсә… Кияүгә чыкканда белмәдеңмени нәрсә икәнен? Кияүгә чыгуны әллә кунакка йөрү дип белдеңме?

В е р а. А чего вы на меня кричите?

Д а н и я. Мин ни кричу, мин ничек яшәргә әйтәм.

В е р а. Ну и яшәгез. Какое ваше дело в нашей жизни?

Д а н и я. Ничек инде эшем булмасын? Мин сезгә әниме, юкмы? Синең миңа әни дип тә әйткәнең юк.

В е р а. У меня есть своя мама. Только на меня не кри­чите. Моя мама на меня не кричит.

И л г и з ә р (бүлмәдән чыгып). Вера, әйдә. (Вераның кулыннан тотып, бүлмәсенә тарта.)

В е р а. Перестань. Скажи своей маме, чтоб она на ме­ня не кричала. Накричалась.

Илгизәр белән бүлмәгә кереп китәләр. Бик әйбәт кенә сабак алган Дания ни эшләргә дә белми басып кала. Хәтта ул бераз курыккан да бугай әле. Хәлиулла кайтып керә. Сүзсез генә чишенә.

Х ә л и у л л а. Салкынайтты кичкә таба.

Д а н и я. Нәрсә?..

Х ә л и у л л а. Салкынайтты, дим. Чәй куйдыңмы?

Д а н и я. Ни дидең?

Х ә л и у л л а. Чәй куйдыңмы, дим? Балалар кайда соң әле? Кайттылар дигәннәр ие.

Д а н и я (әкрен генә исенә килеп). Бүлмәләрендә.

Х ә л и у л л а (Даниянең, йөзенә карап). Берәр нәрсә булды мәллә? Кыяфәтең киткән?

Д а н и я. Нәрсә булсын миңа? (Үзе борынын мышкыл­датып елый башлый.)

Х ә л и у л л а. Ни булды?

Д а н и я. Сорама. Сорама, Хәлиулла.

Х ә л и у л л а. Әти белән әйткәләштегезме?

Д а н и я. Кайчан минем әткәй белән әйткәләшкәнем бар? Әй, дурак булдым, дурак булдым. Үз кулларым бе­лән тотып бирдем бит улымны. Күршедә генә яшәп, кем икәнен белмәгәнмен. Дурак булдым, дурак булдым.

Х ә л и у л л а. Инде бу киленең белән дә чәкешеп өлгердеңмени? Нәрсә җитми сиңа, ә? Нигә яшьләр арасына керәсең? Тимә, яшәсеннәр үзләренчә. Аларның үз тормышы, безнең — үзебезнеке.

Д а н и я. Саруым кайнатып утырмале син дә… Сиңа бөтенесе дә әйбәт. Мин изаланам алар белән. Ходаем, бер сыер алырлык акчага моның хәтле тартма күтәреп кайтканнар бит! Ни кричи дигән була бит әле, марҗа тәресе.

Х ә л и у л л а. Әкрен инде… Нәрсә алып кайтканнар дисең?

Д а н и я. Нәрсә булсын — магнитофон, ди. Өч мең тәң­кә, ди.

Х ә л и у л л а. Чит илнекедер. Бик кыйммәт дип сөйләп торалар иде мастерскойда малайлар. Йә, ярый, алган — булган. Югалтмаганнар бит. Яшьләргә анысы да кирәктер. Үзләре эшли башлагач, акчаның ни икәнен аңларлар әле. Мин механик белән сөйләштем, Илгизәрне үз яныма урнаштырырбыз. Эшкә үзем өйрәтеп, үз урыныма калдырырмын. Вера фермага барыр. Син инде, Дания, давай канат­ларыңны бик җилпемә. Бераз гына алар җаена да тор. Дөнья бит син дигәнчә генә булмый. Ярый ла, мин түзәм…

Д а н и я. Түзәрлек нишләттем соң әле мин сине? Ашарыңа әзер, өс-башың чиста.

Х ә л и у л л а. Анысы шулай инде. Яшьләр беләмени аны…

Илгизәр белән Вера чыгалар.

В е р а. Исәнмесез… Хәлиулла… абый…

Х ә л и у л л а (Вераның уңайсызланганын күреп). Ярый, ярый, ничава… Өйрәнерсең. (Илгизәргә.) Син нихәл

И л г и з ә р. Әйбәт.

Х ә л и у л л а. Әйбәт булгач бик әйбәт.

В е р а (Даниягә). Сез мине гафу итегез… Я не хотела…

Д а н и я. Ярар. Булган — беткән. Утырыгыз. Чәй чыга­рам. (Өстәл әзерли. Вера бик матур итеп кенә утырып то­ра, ярдәм итәргә уйламый да. Дания аңа карап-карап ала, Вера аның карашын, кызганычка каршы, аңламый.)

Х ә л и у л л а (Нурхәмәт бүлмәсенең ишеген ачып). Әти, чык чәй эчәргә. (Нурхәмәт чыгып утыргач.) Эшләр ничек, әти?

Н у р х ә м ә т. Тәгәри.

Д а н и я (эш арасында). Син аңа кәләпүч алып кайт, намаз укый башлаган.

Н у р х ә м ә т. Булды инде сиңа, җитте.

Х ә л и у л л а (Илгизәргә). Мин механик Хәерҗан абыең белән сөйләштем. Мастерскойга урнашырсың эшкә. Җылыда. Эшкә өйрәнерсең.

И л г и з ә р. Без бит китәбез.

Д а н и я (самавыр күтәреп чыгып килгән җиреннән ишетеп калып). Ничек китәсез? Кая китәсез?

И л г и з ә р. Абыйлар янына, Чаллыга.

Д а н и я (самавырны өстәлгә куеп). Нәрсә калган ан­да сезгә?

И л г и з ә р. ЕЛазга эшкә керәбез.

Д а н и я. Нинди елаз?

И л г и з ә р. Машина заводы. Автомашиналар чыгара­чак ул. Шунда китәбез.

Д а н и я (Хәлиуллага). Син аның нәрсә сөйләгәнен ишетәсеңме? (Илгизәргә.) Кем котыртты?

И л г и з ә р. Беркем котыртмады. Авылда калмыйбыз.

Д а н и я. Безнең ни әйткәннәрне оныттыңмыни? Әтиең белән гел әйтеп килдек, авылда, үзебезнең янда, төп йортта каласың, дидек. Беркая да китмисез. Менә ындыр табагы хәтле өй. Кем өчен дип тырышып-тырмашып салдык без аны? Анда упшыйжитиедә йөрергә… Абыеңнар ничә ел упшыйжитиедә интектеләр?

В е р а. Мин авылда калмыйм.

Д а н и я. Нигә?

В е р а. Фермада эшләргә теләмим.

Д а н и я. Анда эшләмәсәң, бүтән җирдә эш табылыр.

В е р а. Мин барыбер авылда калмыйм.

Д а н и я. Ничек инде калмыйм, ирең бар бит синең.

В е р а. Ул теләсә нишләсен.

Д а н и я. Ничек инде…

Х ә л и у л л а. Туктагыз әле, туктагыз. Алексей, Наташа, бергәләп сөйләшербез. Болай гына булмый ул. Уйла­шырбыз. Син, кызым, алай кистереп сөйләшмә. Әнә әнкәң Дания, сүзен өзеп сөйли дә, соңыннан үкенеп бетә алмый. Һәрнәрсәнең дә тәртибе бар бит. Әйдәгез әле, табын янын­да әйбәтләп кенә чәй эчик. Карагыз ничек, нинди түгәрәк табын — әти, без, сез… (Нурхәмәткә.) Шулаймы, әти?

Н у р х ә м ә т. Матур итеп сөйләргә өйрәнеп кайткан­сың әле, тыңлыйм да аптырап утырам.

Д а н и я (Вераның муенына асылган тәрене күреп алып). Нәрсә ул?

Х ә л и у л л а. Тагын ни булды инде?

Д а н и я. Тәре бит. Чын тәре. Муенына аскан. (Вера­га.) Яле, күрсәт әле…

В е р а. А че? Крестик есть крестик. Оля бүләк итте, үзенә алган булган, миңа бүләк итте. В Москве их полно.

Д а н и я. Син тактыңмы?

В е р а. А че?

Д а н и я. Тәре бит ул.

В е р а. Я знаю, что тәре.

Д а н и я (Нурхәмәткә). Әткәй… Тәре таккан бит.

Н у р х ә м ә т. Утыр әле урыныңа. Әллә тәре күргәнең юкмы?

Д а н и я (Илгизәрнең изүен ычкындырып карап). Син нигә такмадың? Нәрсә инде бу, йә, нәрсә инде бу? (Илги­зәргә.) Син күрдеңме аның такканын?

И л г и з ә р. Күрсә ни булган?

Д а н и я. Тәре бит ул, беләсеңме син шуны, тәре!..

В е р а. Нәрсә инде сез тагын кычкырасыз?! Он же подарок сестры моей. Я же не верующая. Вы же знаете, я не верующая.

Д а н и я. Хәлиулла, син нигә бер сүз дә дәшмисең?

Х ә л и у л л а (кычкырып). Җитте, диләр сиңа! Дәшми-дәшми торгач та. Башта үзең йөрдең. Белмәдеңмени малаеңның кемгә өйләнгәнен?

Д а н и я. Белмәдем, белмәдем. Мин тәре тага торган марҗага өйләндерергә үстермәдем улымны. Миңа тәреле марҗа кирәкми.

Х ә л и у л л а. Әйтеп торалар бит сиңа. Бүләк, диләр. Киеп йөрер дә салып куяр.

Д а н и я (Верага). Сал, хәзер үк сал. Күземә күр­сәтмә.

В е р а. А вот и не сниму. Назло булу носить.

Х ә л и у л л а. Вера, кызым, туктале, утыр әле.

В е р а. Ә нигә ул миңа кычкыра? Не кричите на меня! , (Кычкырып җылап, өстенә дә кимичә чыгып йөгерә.)

Х ә л и у л л а (аның артыннан ашыгып). Вера, туктале, Вера…

Дания башын учлап уфылдап утырып кала.

Н у р х ә м ә т (башын аска иеп утырган Илгизәргә). Син нишләп утырасың, бүкән? Хатының чыгып китте. Ха­тының чыгып китте, диләр сиңа!

Илгизәр, урыныннан торып әнисенә карый-карый, ишеккә таба бара.

Д а н и я. Тукта!.. Аягыңны атлыйсы булма!..

Н у р х ә м ә т. Син нишләгәнеңне беләсеңме, тиле баш?! (Туктап калган Илгизәргә.) Бар!

Д а н и я. Тәре ич, әткәй! Мин аны шушы яшемә җитеп авылда карт марҗалар белән карт урысларда гына күрә идем. Ялтырап тора торган тәре тагып кайткан бит.

И л г и з ә р. Әни!..

Д а н и я. Тәресен өйләрендә салып калдырмаса, буса­гамны атлап кермәгез.

Ут сүнә. Ут карт өянкене яктырта. Утыргыч буш. Сәхнәнең ике ягын­нан Мария белән Нурхәмәт керәләр. Берсен берсе күреп туктап калалар. Ике күрше йорт арасыннан узып киткән шомның шаукымы боларга да кагылган — икесе дә гөнаһ эшләгән кешеләр сыман уңайсыз­ланалар.

М а р и я (ниһаять телгә килеп). Нихәл, Нурхәмәт? Бе­рәр җиргә баруыңмы?

Н у р х ә м ә т. Кибеткә дип чыккан идем дә, ачыкмы­дыр.

М а р и я. Ачыгын ачык та, бернәрсә дә юк анда. Сания берүзе туңып утыра.

Н у р х ә м ә т. Көн суыткан, ахрысы.

М а р и я. Ни дисең?

Н у р х ә м ә т. Көнне суыткан, ахры, дим.

М а р и я. Минем колак шаулый башлады әле, Нурхә­мәт күрше. Кычкырыбрак сөйлә. Унбиш градус дигәннәрие иртән радиодан.

Н у р х ә м ә т. Булыр. Раштуа җитеп килә бит. Нихәл­ләрдә соң, күргәнем дә юк? Өйдән дә бик чыгасы килми хәзер. Мичкә сыртны терәп утырам шунда. Эш кушучы да юк. Сыерлар астын карарга дип чыкканыем да кичә, килен куып кертте. Йөрмә, ди, авырып егылсаң, миңа ин­тегергә кала, ди.

М а р и я. Шулай инде, нинди эш инде ул бездән…

Н у р х ә м ә т. Гомер буе эшләгәч, йөрәк чыдамый шул. Кирәксез кеше булудан да начар нәрсә юк икән, Маруся күрше. (Икесе дә әкрен-әкрен селкенеп үзләре сизмәстән утыргыч, янына килеп җиткәннәр, Нурхәмәт урындыкны бияләе белән сыпырып.) Утыр әле, Маруся күрше.

М а р и я. Кирәкми, Нурхәмәт, кузгатма, искә төшерә­сем килми.

Н у р х ә м ә т. Юк, мин аны әйтмим. Теләсәләр нишләсеннәр. Безнең ни катышыбыз бар, әйе бит?

Шулчак һәрвакыттагыча салып алган Ислам пайда була.

И с л а м. Һәйт! (Куркып киткән Мария белән Нурхәмәттән көлеп). Кода белән кодагый нишли монда бу сал­кында? Өегездә утырыгыз. Эшләр ничек соң, ә? Как дела, тетя Маруся? Картаеп буламы?

М а р и я. Син үзең дә инде яшь түгел.

И с л а м. Синең арттан куам.

Н у р х ә м ә т. Бик әллә ни куалмассың ла…

И с л а м. Нигә, Нурхәмәт абый?

Н у р х ә м ә т. Аек көнең юк.

И с л а м. Син минем өчен кайгырма, Нурхәмәт абый. Ходай биргәнен яшәрбез. Салкын бит. Үтеп барышлый Ни­наларга кердем дә, яле, мин әйтәм, раштуа бәйрәменә ку­ган самогоныңнан авыз иттер әле, дим. Юк дигән була. Белмиләр ди самогоны барлыгын. Тәки бер стакан салып бирде, мә, проклятый татарин, ди. Үзе проклятый, ди, үзе бирә. Шулай ул дөнья, тетя Маруся. Җырлыйммы, Нур­хәмәт абый?

Н у р х ә м ә т. Бугазыңа суык тияр.

И с л а м. Ничава. Безнең бугазлар каешланып беткән инде ул.

Кыр казы

Иделләр читендә.

Ялгыз башым миңа читен лә…

Ут Хәлиуллаларның өе эченә күчә. Анда Хәлиулла, Дания һәм Илгизәр.

Х ә л и у л л а (Даниягә). Чәеңне куй.

Д а н и я. Аңарга әнисе куйган чәй ошамады бит. Кипәтүк эчәргә китте, пумала башка ияреп.

Х ә л и у л л а. Бергә яшәгәч иярәсең инде ул. Мин дә бит утыз ел сиңа ияреп йөрим.

Д а н и я. Ияртерсең сине. Дәшми-дәшми торасың да, тешләп аласың. (Илгизәргә.) Рәхәттер инде упшыйжитийдә яшәүләре. Сүз әйтергә әни юк. Хат язып салу юк. Балаларының туганын да кешеләрдән генә ишетәбез.

И л г и з ә р. Үзең ич. Кайтып күренәсе булмагыз, дидең.

Д а н и я. Кайткансың бит әле. Хатыныңның әнисе кил­деме соң?

Х ә л и у л л а. Барсак бергә генә барабыз, диде ич Наташа.

Д а н и я. Ышан ул астыртын еланга.

Х ә л и у л л а. Булды. Чәеңне куй. (Илгизәргә.) Бар, ба­баң белән исәнләшеп чык, чирләбрәк тора. (Илгизәр ке­реп киткәч.) Бик каты бәрелмә, болай да башы әйләнгән чагыдыр.

Д а н и я. Әйләнчек бәрән булып туган инде туганда ук. Сора әле, балаларына нинди исем куштыралар икән? Әйт, Айдар кушсыннар.

Х ә л и у л л а. Үзләре табарлар әле. Баласын тапкан­нар бит.

Д а н и я. Табарлар, бик әйбәт итеп табарлар. Иван куштырып куяр марҗасы.

Х ә л и у л л а. Иван булса Иван инде, бернишләп тә булмый.

Д а н и я. Утырмасана үртәп… Болай да җыларга тына торам. Бөтен нервыларымны бетерде. Хәлиулла, сөйләш, яме, матур итеп. Мин әйткәнне колагына алмый ул. Зин­һар өчен дип сорыйм, урыс исеме куштыра күрмәсен бала­сына.

Х ә л и у л л а. Әйтте ич инде Наташа, Илгизәр үзе нин­ди исем таба, шуны кушарлар, диде. Алексей дә шулай ди.

Д а н и я. Кайчан сөйләшеп өлгердең соң әле?

Х ә л и у л л а. Кичә сүз чыкты да…

Д а н и я. Үзең тагын мыштым гына йөрсәң дә… (Ил­гизәр чыкканны күреп.) Ярый, сөйләшеп утыра торыгыз, мин хәзер чәй куеп җибәрәм. (Самавырны күтәреп алып чыгып китә.)

Х ә л и у л л а. Бабаң нык чирли. Таныдымы сине?

И л г и з ә р. Таныды.

Х ә л и у л л а. Берәр сүз әйтмәдеме?

И л г и з ә р. Юк. Карап кына торды.

Х ә л и у л л а. Озак тормастыр инде. Җирләргә кайт. Телеграм сугарбыз. Абыйларыңны күрәсеңме?

И л г и з ә р. Баргалыйбыз.

Х ә л и у л л а. Нәрсә, Вера кайтмаска иттемени?

И л г и з ә р. Кайтты ул.

Шул сүз әйтелүгә, Дания ялт итеп килеп чыга, тыңлап тора.

Х ә л и у л л а. Кайда соң, алайса?

И л г и з ә р. Өйләренә кереп китте.

Х ә л и у л л а. Бергә кайттыгызмы соң?

И л г и з ә р. Бергә.

Х ә л и у л л а. Сүзгә килмәгәнсездер ич?

И л г и з ә р. Юк.

Х ә л и у л л а. Ничек инде ул алай?

И л г и з ә р. Мин сезгә кермим, диде. Әниең күзенә күренмәскә кушты, диде.

Д а н и я (түзмичә). Нигә соң, алайса, үзең кердең? Ияреп киткәнне ияреп керергә иде.

Х ә л и у л л а (чыгырыннан чыгып). Җитте сиңа канса да кансов! Сугып торып җибәрермен. Нәрсә сез мине!.. Кем башына ашкынасыз? Әллә сез мине уенчык дип бел­дегезме? (Даниягә.) Бар урыныңа, күренәсе булма.

Д а н и я (куркуга төшеп). Нишлисең син, ә? (дип чигенә-чигенә чыгып югала).

Х ә л и у л л а (Илгизәрнең изүеннән тотып күтәрә). Ә син!.. (Ни әйтергә белми улына карап тора да.) Их, сез!.. (Илгизәрнең изүен җибәреп.) Ишәк!.. Хәер, атасы ишәк булгач, малае кем булсын?!

Бала күтәргән Вераны җитәкләп Наталья керә.

Н а т а л ь я. Исәнме, Хәллә? Менә киленегезне алып кердем. (Верага.) Утыр шунда. Менә бу синең төп йор­тың. Ничә әйттем мин сиңа. (Илгизәргә.) Ә син нигә бер хатыныңа баш була белмисең? (Верага.) Бәхетең, әтиең өйдә булмады. Менә, Хәлиулла, нәрсә әйтәсең инде боларга? Дания безне битәрли, безнең ни катнашыбыз бар? Кайда соң әле үзе? (Данияне күреп, аның янына кереп китә.)

Х ә л и у л л а. Нихәл соң, Вера?

В е р а. Исәнмесез. (Баласын кочаклап утыра бирә.)

Х ә л и у л л а. Безнең онык ничек соң? Яле, күрик әле.

Вера янына килгәндә тышта карт өянкенең шатырдап ауганы ишете­лә. Хәлиулла тәрәзәгә барып каплана. “Ни булды?” дип Дания белән Наталья чыгалар.

Х ә л и у л л а. Өянке ауды.

Д а н и я. Күпме әйттем, кисеп ташла, дип. Черегән иде инде.

Х ә л и у л л а (тәрәзә яныннан китеп). Йә, ярар. Хәерлегә булсын! Ярый әле, үтеп баручы булмаган. (Илгизәргә.) Әйдә, урамга аркылы ауган, юлны ачыйк.

Чыгып китәләр.

Н а т а л ь я. Син миңа ачу саклама, Дания. Икесе дә тиле бит әле, нишләтәсең. Утыра бит әнә авызын турсайтып. (Верага.) Исәнләшергә дә оныттыңмы әллә? Ка­ра, мине яклар дип уйлама!

В е р а. Ну и не надо. Я и не хотела приезжать… Сама писала-плакалась.

Н а т а л ь я. Замолчи! (Даниягә.) Нурхәмәт абый ни­чек?

Д а н и я. Ята.

Н а т а л ь я. Сөенечен алырмын дигән идем. Оныгыбыз койган да куйган ул. Сакал-мыек та ябыштырсаң. (Вера­га.) Күрсәт әле, кызым. (Баланы, үз кулына алып, Дания­гә күрсәтә.) Күр әле, койган да куйган, әйеме?

Д а н и я. Исемен Айдар дип кушабыз.

Н а т а л ь я. Айдар? Айдар Илгизәрович. Нигә? Матур. (Верага) Шулай бит, кызым?

В е р а. У него уже есть имя.

Н а т а л ь я. Куштырдыгызмыни? Нигә соң аны әйтмә­дең?

В е р а. Не спрашивала — не сказала.

Н а т а л ь я. Ничек соң?

В е р а. Иван.

Д а н и я. Иван?!

В е р а. Да!.. Иван!.. Есть свидетельство о рождении… Иван!..

Д а н и я. Ходаем!.. Хәлиулла-а!.. (дип үкереп чыгып йөгерә, аңа Наталья иярә. Ул Данияне ауган өянке яны­на озата чыга. Дания кычкырып өянке янында балта то­тып торган Хәлиулла янына чаба.) Хәлиулла-а!.. Иван… Хәлиулла-а…

Н а т а л ь я (йөгереп килеп Данияне тота). Дания!.. Туктале, Дания!

Д а н и я. Кит! Китегез! Барыгыз да бер… (Натальяны этеп җибәреп.) Иван… Иван… (дип сөйләнә-сөйләнә өян­кенең теге ягына күчеп чыгып китәргә җыена.)

Х ә л и у л л а. Кая барасың? Тукта!

Д а н и я. Китегез! Берегез дә кирәкми. (Чыгып китә. Аңа Хәлиулла белән Наталья иярә. Илгизәр берүзе басып кала. Бала күтәреп Вера чыга. Илгизәргә күз дә салмый, үзләре ягына юнәлә.)

И л г и з ә р. В е р а…

В е р а (өянке өстенә баскан килеш). Отстань! (Китеп бара.)

Илгизәр ялгызы өянке янында утырып кала. Мария керә.

М а р и я. Ни булган бу өянкегә? Әллә кискәннәр инде? Ауган түгелме соң бу? Ауган ич бу! Кара, бер дә авар кебек түгел иде ич. Ауган шул. Нурхәмәт белә микән? Кара син, ә, бер дә авар төсле түгел иде…

Пәрдә.

Әсәрнең тексты Туфан Миңнуллинның ун томлыгындагы нөсхәсенә нигезләнеп әзерләнде:

Миңнуллин Туфан. Сайланма әсәрләр, 10 томда, 3 том, 7-52 битләр. – Казан: Татар. кит. нәшр., 2002.

Драматик хикәя, 2 пәрдәдә, 8 күренештә

 

КАТНАШУЧЫЛАР:

Т у к т а р о в   И л г и з   К ә р и м о в и ч — мәктәп директоры, 25 яшьтә.

Н а р и м а н — укытучы, 62 яшьтә.

Ш ә м с е н у р — укытучы, 54 яшьтә.

Н у р и я — укытучы.

Д и н ә — унынчы класс укучысы.

Ш ә й х а т т а р о в   Р ә ш и т   Т а л и п о в и ч — районда җитәкче.

Р а м и л — укучы.

М ө н и р ә — мәктәптә укыту эшләре мөдире.

Д и л б ә р   С а м а т о в н а — укытучы.

Ф а с и л — укытучы.

 

БЕРЕНЧЕ ПӘРДӘ

 

I КҮРЕНЕШ

 

Район үзәгендәге мәктәпнең бер классында укытучылар җыелышы башланырга тора.

Т у к т а р о в. Барыбыз да җыелып беттеме? Шәйхаттарова кайда?

М ө н и р ә. Ул миннән сорап китте, Илгиз Кәримович.

Т у к т а р о в. Мин бит әйттем, бөтен коллектив катнашырга тиеш, дидем.

М ө н и р ә. Аның бик тә мөһим эше килеп чыккан.

Н у р и я. Ул бит нәчәльство хатыны. Безнең ише эшлексезләр арасында нишләп утырсын.

М ө н и р ә. Нурия, остарма.

Ф а с и л (көйләп). Кичә дә кич килми калдың, Нурия, килми калма иртәгә.

М ө н и р ә. Фасил, кыланма.

Т у к т а р о в. Йә, ярый, башлыйбыз. Хөрмәтле вә гыйззәтле укытучылар. Кайсыбыз белә, бөек рус язучысы Александр Сергеевич Гогольнең “Ревизор” дип аталган комедиясе… (Паузадан соң.) Нигә берегез дә мине туктатмый?

М ө н и р ә. Ә ни булды, Илгиз Кәримович?

Т у к т а р о в. Берни дә булмады… Бөек рус язучысы Александр Сергеевич Гогольнең…

Н у р и я. Илгиз Кәримович, нигә сез безне мыскыл итәсез?

Т у к т а р о в. Әллә? Алайса, гафу итегез, Александр Сергевич түгел, Николай Васильевич Гогольнең “Ревизор” комедиясе ничек башланып китә, кем белә? Нурия, син дәшмә.

М ө н и р ә. Мин рус теле укытмыйм.

Н у р и я. Мин дә татар теле укытмыйм, ләкин Тукайның “Шүрәле”се ничек башланганны беләм.

Ф а с и л. “Нәкъ Казан артында бардыр бер авыл Кырлай диләр…”

Т у к т а р о в. Әйт, Нурия, “Ревизор” ничек башланып китә.

Н у р и я. Юк инде, үзегез башладыгыз, үзегез әйтегез.

Т у к т а р о в. Әйтәм. Хөрмәтле вә гыйззәтле коллегалар, мин сезне бик тә күңелсез бер хәбәр әйтер өчен чакырдым.

Н у р и я. Булмас. Без бит һәрвакыт мактанышыр өчен генә җыелабыз.

Ф а с и л. Золотой радиатор,

Золотой карбюратор,

Золотой магнито.

М ө н и р ә. Фасил, кемгә әйтәләр?

Т у к т а р о в. Хәзер мин сезгә бер хат укыйм, хөрмәтле коллегалар. Игътибар белән тыңлавыгызны үтенәм. Менә ул хат. (Укый) “Туктаров абый, миңа биргән аттестатыгызны үзегезгә җибәрәм. Миңа аның кирәге юк. Чөнки ул ялган аттестат. Мин ул аттестатка ышанып институтка кермәкче идем. Хыялым инженер булу иде. Бер генә имтихан тапшырып җиңел генә үтмәкче идем. Алтын медалле укучы бит. Ләкин беренче имтиханда ук икеле алдым. Мин берни дә белмим икән. Нигә сез берни дә белмәгән надан укучыга еллар буе бишле куеп килдегез? Нигә сез мине алдадыгыз? Алыгыз аттестатыгызны, миңа ул кәгазь кирәкми. Медальне бирмим, алдануымның истәлеге булып калсын. Мин инде эшкә урнаштым. Анда аттестат кирәкми: мактаулы укучыгыз, Хәлил Саттаров”. Менә аның аттестаты, йә, ничек?

М ө н и р ә (паузадан соң). Кайсы институтка үтә алмаган?

Т у к т а р о в. Барыбер түгелмени?

М ө н и р ә. Кайсы фәннән икеле алган?

Ф а с и л. Япон теленнән. Хыялым инженер, дигән ич, күренеп тора.

М ө н и р ә. Димәк, математикадан. Мин математика укытмыйм.

Т у к т а р о в. Сезне гаепләгән кеше юк әле. Йә, нишлибез, хөрмәтле коллегалар?

Н у р и я (сикереп торып). Ниһаять!.. Рәхмәт Хәлил Саттаровка. Югыйсә, мактанышабыз да, мактанышабыз. Без — алдынгы! Без — беренче! Күрдегезме инде.

М ө н и р ә. Нурия, узынма.

Н у р и я. Узынам, Мөнирә Шакировна. Ниһаять, дөреслеккә юл ачылды. Безнең чын йөзебезне ачтылар. Без җинаять эшләп ятабыз икән.

М ө н и р ә. Ни сөйлисең син, Нурия?

Н у р и я. Әйе, җинаятьчеләр. Дөресме, Илгиз Кәримович? Шуны әйтер өчен безне җыйдыгызмы?

Т у к т а р о в. Бергәләп уйлашыйк.

М ө н и р ә. Бик күңелсез хәл, әлбәттә.   Ләкин җинаять диешергә ашыкмыйк, Илгиз Кәримович. Очраклы хәл булуы да бар. Имтихан бит.

Т у к т а р о в. Әгәр дә Саттаров дүртле алган булса, очраклы дияр идек, монда — икеле.

М ө н и р ә. Авыл укучысына бәйләнәләр дә инде ул. Шәһәр байлары акча төртеп үзләренекен кертеп тутыралар да авыл укучыларына урын калмый.

Т у к т а р о в. Димәк, безнең бер гаебебез дә юк, Мөнирә Шакировна?

М ө н и р ә. Мин математика укытмыйм.

Т у к т а р о в. Нариман ага, сез ни дисез?

Н а р и м а н. Хәлил Саттаровка математиканы мин укыттым. Димәк, мин —җинаятьче.

Т у к т а р о в. Нариман ага…

Н а р и м а н. Хәлил Саттаровны мин укыттым математикадан.

Ш ә м с е н у р. Туктагыз әле, ул бит математикадан дип әйтмәгән. Бәлки бүтән фәннәндер.

Н а р и м а н. Математикадан. Миңа китәргә рөхсәт итегез, Илгиз Кәримович.

Т у к т а р о в. Нариман ага…    (Нариман торып чыгып китә. Аңа Шәмсенур иярә.)

(Дилбәр кинәт кычкырып көлә башлый.)

Т у к т а р о в. Дилбәр Саматовна, Сезгә ни булды?

Д и л б ә р (көлүеннән көчкә туктап). Комедия!!!

Т у к т а р о в. Комедия түгел бу, фаҗига, Дилбәр Саматовна.

(Дилбәр көлүен дәвам итә.)

М ө н и р ә. Дилбәр Саматовна, туктагыз хәзер үк.

Д и л б ә р. Туктамыйм! Комедиядә көләргә тиешләр. Безнең бөтен тормышыбыз комедия. Нигә әле без монда әллә ни булган кебек мәж киләбез. Бездә генә мени мондый кәмит. Бөтен ил ничәме ничә еллар буе бер үк комедия уйный, күз буяу комедиясе. Ә без монда… (истерикага бирелеп көлүен дәвам итә, аннан җылый башлый. Җылый-җылый чыгып китә.)

М ө н и р ә. Нәрсә инде бу, Илгиз Кәримович?

Т у к т а р о в. Барыгызга да китәргә мөмкин. Кайтыйк, уйлашыйк, аннан җыелып киңәшербез. (Укытучылар берәм-берәм тарала. Мөнирә белән Туктаров кына кала.)

М ө н и р ә. Нишләвегез бу, Илгиз Кәримович? Нигә кирәк? Яхшы гына эшләп килгәндә нигә сез? Нигә ул хатны тартып чыгарырга иде. Коллектив алдында, хәзер беләсезме ни буласын мәктәптә? Тыныч кына эшләп ятканда…

Т у к т а р о в. Әйе, тыныч кына эшләп ятканда. Сезгә дә китәргә мөмкин, Мөнирә Шакировна.

М ө н и р ә. Бер малайның хаты аркасында.

Т у к т а р о в. Малай түгел ул, кеше. Нурия дөрес әйтә, без —җинаятьчеләр. Сез беләсезме, без ике ел инде югары уку йортына бер генә укучы да биргәнебез юк икән ич.

М ө н и р ә. Бөтен кешегә дә академик булырга димәгән.

Т у к т а р о в. Барыгыз, өегезгә кайтып уйлагыз әле, Мөнирә Шакировна.

М ө н и р ә. Уйлыйсы-нитәсе юк. Мин математика укытмыйм.

Т у к т а р о в. Сез — завуч.

М ө н и р ә. Булса ни. Сез — директор. (Чыгып китә.)

Нурия керә.

Н у р и я. Мөмкинме?

Т у к т а р о в. Нигә китмәдең?

Н у р и я. Башта әйт, керергә мөмкинме?

Т у к т а р о в. Кергәнсең ич.

Н у р и я. Түргә узарга рөхсәтме?

Т у к т а р о в. Нәрсә кыланасың⁷ (Нурия өстәл янына килеп утыргач.) Йә, ни әйтәсең?

Н у р и я (паузадан соң). Рәхмәт сиңа, Илгиз.

Т у к т а р о в. Ни өчен?

Н у р и я. Бүген син миңа бигрәк тә ошадың! Димәк, мин ялгышмаганмын. Әллә ниләр уйлама, бары тик сиңа рәхмәт әйтү өчен генә кердем. Болай булгач, ниһаять, чынлап торып укыта башлыйбыз. Өлгереш планын үтәү өчен генә көрәшмибез.

Т у к т а р о в. Аны да үтәргә кирәк.

Н у р и я. Хәер, анысы шулай. Мин иртәрәк куанам бугай. Ни булса да, син миңа бүген бик ошадың, шуңа күрә моннан тизрәк качарга кирәк.

Т у к т а р о в. Ничек качарга? Кая?

Н у р и я. Казанга. Кияүгә чыгам. Ирем буласы кешедән хат алдым. Ашыктыра. Квартира бирергә җыеналар икән. Өйләнсә, ике бүлмәлене ала.

Т у к т а р о в. Ә мәктәп?

Н у р и я. Казанда да мәктәпләр бар. Мондагы кебек иске-москылардан оештырылган мәктәп түгел, зур, якты биналар, җиһазландырылган кабинетлар. Яшәр өчен дә интегәсе юк. Шәһәр-шәһәр инде.

Т у к т а р о в. Сабый булма, Нурия.

Н у р и я. Эх, сабый булсам иде мин, Илгиз. Әйт әле, Илгиз, чыгыйммы мин яратмаган кешемә кияүгә?

Т у к т а р о в. Нурия, әйдә ул хакта сөйләшмик. Җитдирәк сүзләр көне бүген.

Н у р и я. Минем өчен бу җитди. Синең янда булып, сине көн саен, сәгать саен күреп тору авыр миңа.

Т у к т а р о в. Ярый, бар, кайт!

Н у р и я. Беркая да китмим. Әгәр хәзер китсәм, мин җүләрлек эшләп ташлаячакмын. Гомерем буе үкенәчәкмен. Син дә үкенәчәксең, Илгиз. Эзләрсең мине, таба алмассың. Минем кебек җүләрләр сирәк була.

Т у к т а р о в. Тилереп йөрмә, Нурия. Бернинди ярату юк синдә. Саташып, үз күңелеңне үзең аздырып йөрисең. Күпме сөйләштек ул турыда. Нигә кирәк? Үз хисләреңә үзең хуҗа бул.

Н у р и я. Эчтән янып, сүземне әйтергә оялып, күз сирпеп кенә йөрер чакларым узган. Яраткан кешемә җаным-тәнем белән биреләсем, аның канаты астында яшисем, иркәләнәсем, иркәлисем килә.

Т у к т а р о в. Вакыты җиткәч, барысы да булыр.

Н у р и я. Чынмы, Илгиз, көтәргәме?

Т у к т а р о в. Күңелең эзләгәне табылыр. Син ашыкма гына.

Н у р и я. Миңа егерме дүрт яшь. Алтмышка җиткәч, ни шайтаныма миңа дөнья рәхәте… Сөенмә, Туктаров, мин беркая китмим. Кирәкми миңа Казаны, ике бүлмәне алмый торсыннар. Синең күз алдыңда йөриячәкмен. Боз йөрәгең эреми булмас, бер эрер, ләкин минем йөрәк бозга әйләнгән булыр. Менә шул вакытта аңларсың мине. Мәхәббәт тегеләй була, мәхәббәт болай була дип, акыл сатмассың.

Т у к т а р о в. Шулай итик, Нурия.

Н у р и я. Ярый, мәтәлеп китсен мәхәббәте. Иң яхшысы, син миңа бүген бик-бик ошадың. Болай булгач, яшәп була. Беләсеңме нишләргә кирәк, Илгиз? Бөтен укытучылар бергә җыелып сөйләшергә кирәк. Сабыр гына, акыллы гына, кызмыйча гына.

Т у к т а р о в. Син булган җирдә сабыр гына сөйләшеп буламыни?

Н у р и я. Әйе шул. Псих шул мин. Шулай да бүген син миңа бик тә ошадың.

Т у к т а р о в. Кайтыйкмы, Нурия?

Н у р и я. Кая барасың кайтмыйча… Урамда бераз йөрик. Мине озатып куй. Тыкрык башына хәтле генә.

Т у к т а р о в. Анда чаклы була.

Н у р и я. Юк, кирәкми. Алай ялындырып. Үзем генә йөрергә өйрәнгән. Динәгә сәлам әйт, Илгиз.

Т у к т а р о в. Динә?

Н у р и я. Әйе. Унынчы класс укучысы Динә Газизовага. (Тиз генә чыгып китә.)

 

II КҮРЕНЕШ

 

Урам. Вакыт кич. Урамда Мөнирә таптана. Ике кулын кесәләренә тыгып Рамил үтеп бара. Шәһәрчә киенгән, сызгыруы — авылча. Мөнирә апасына сәлам дә бирми үтеп китә.

М ө н и р ә. Закиров.

Р а м и л (туктап). Нәрсә?

М ө н и р ә. Нәрсә түгел, күргәч исәнләшәләр. Тәрбиясез.

Р а м и л. Көндез әллә ничә исәнләшкән инде.

М ө н и р ә. Тагын исәнләшергә кирәк.

Р а м и л. Исәнмесез!

М ө н и р ә. Исәнме, Закиров. Укытучың белән сөйләшкәндә кулларны кесәдә тотмыйлар.

Р а м и л. Салкын ич.

М ө н и р ә. Дәресләреңне әзерләдеңме?

Р а м и л. Иртәгә ял.

М ө н и р ә. Сиңа көне-төне утырсаң да чакка килә. Ярый, бар.

Ничек кергән булса, Рамил шулай китеп бара. Мөнирә таптануын дәвам итә. Динә керә.

Д и н ә. Хәерле кич, апа!

М ө н и р ә. Исәнме, Динә. Кая бардың?

Д и н ә. Розаларга.

М ө н и р ә. Нишләдегез инде?

Д и н ә. Болай гына…

М ө н и р ә. Нигә алдашасың, анда түгел идең бит.

Д и н ә. Әллә минем арттан күзәтеп йөрисезме?

М ө н и р ә. Сиңа әзерләнергә кирәк. Син мәктәпне алтын медаль белән тәмамларга тиеш. Кирәкмәгән уйларны башыңнан чыгарып ташла. Егетләр укып бетергәч тә качмас…

Д и н ә. Нигә инде алай дисез, апа?

М ө н и р ә. Белеп сөйлим. Әти-әниең укытучылар, сиңа сынатырга ярамый. Аңладыңмы?

Д и н ә. Аңладым. Китәргә мөмкинме, апа? Мине әниләр көтәдер.

М ө н и р ә. Көтәләрдер, билгеле. Ә син әллә кайда йөрисең. Ярый, ярый, ачуланма, яратып әйтәм. Син мине яратасыңмы, Динә?

Д и н ә. Укытучыны укучылар хөрмәт итәргә тиеш.

М ө н и р ә. Мин бит синнән, хөрмәт итәсеңме дип сорамадым. Яратасыңмы дип сорыйм.

Д и н ә. Алайса, яратамдыр…

М ө н и р ә. Ничек инде яратамдыр?

Д и н ә (кырыс). Алайса, яратмыймдыр.

М ө н и р ә. Укытучы белән шулай сөйләшмиләр.

Д и н ә. Нигә соң аптыратасыз…

М ө н и р ә. Бөтен укытучылар сине мактап туя алмыйлар, ә минем дәресләргә әзерләнми киләсең.

Д и н ә. Барыбер бишле куясыз ич.

М ө н и р ә. Китәргә мөмкин.

Д и н ә. Сау булыгыз. (Китә.)

М ө н и р ә (таптануын дәвам итә. Фасилнең үтеп барганын күреп ала). Фасил!

Ф а с и л (керә). Әү, Мөнирә.

М ө н и р ә. Кая болай чабасың?

Ф а с и л. Чапкан атлар гына ярсый,

Ярсыма йөрәккәем.

Ә син монда урам чатында кемне көтеп торасың? Әллә егетләрнеме?

М ө н и р ә. Җыелыштан соң да синең болай җилбәзәк булуың гаҗәп.

Ф а с и л. Ә ни булган?

М ө н и р ә. Бөтен коллектив өстенә нинди гаеп ташланды.

Ф а с и л. Мин дә бит сезнең кебек, математика укытмыйм. Биология укытам. Амеба, бака, маймыл һәм кеше. Эволюция…

М ө н и р ә. Эволюцияңне күрсәтер әле.

Ф а с и л. Кем?

М ө н и р ә. Т у к т а р о в. Тотынды.

Ф а с и л. Минекеләрнең икеле алганы юк. Мөхәммәт Мәһдиев әйтмешли, теләсә нинди тараканның кан әйләнешен сөйләп бирә алалар. Үзем дә бүген аспирантурага имтихан тота алам. Хатынымны яратканга гына китәсем килми.

М ө н и р ә. Синеңчә, Туктаров хаклы, алайса?

Ф а с и л.   Җырламыйм мин җырларымны

Юлда югалсын өчен…

М ө н и р ә. Шулай инде, Туктаровны яратасың шул син.

Ф а с и л. Хатынымнан башка берәүне дә ярата алмыйм мин, Мөнирә.

М ө н и р ә. Минем сиңа начарлык эшләгәнем юк.

Ф а с и л. Яраттыру өчен ул гына җитми, Мөнирә. Минем хатын миңа гел начарлык кына эшләп тора, шулай да үзен яратам. Менә әле аның боерыгын үтәп чабам. Өйдә ипи беткән.

М ө н и р ә. Ярый соң, бар, чап, чаптырыр әле Туктаров.

Ф а с и л. Безнең башлар балык түгел,

Куырып ашамаслар.

Җырлап яшәргә өйрәнегез, Мөнирә. Сау булыгыз, дуслар, инде мин китәм. (Китәргә җыенганда Шәйхаттаровны күреп туктап кала).

Ш ә й х а т т а р о в. Исәнмесез, Мөнирә Шакировна.

М ө н и р ә. Ой… Исәнмесез Рәшит Талипович. Исәнмесез. Ачуланмагыз инде, уйланып бара идем, күрмәдем, ачуланмагыз инде.

Ш ә й х а т т а р о в. Нигә мин сезне ачуланырга тиеш. Укучының укытучыны ачуланырга хакы юк.

М ө н и р ә. Нинди укучы инде хәзер сез? Зур кеше булдыгыз. Район хәтле районны җитәклисез, Рәшит Талипович.

Ш ә й х а т т а р о в. Укыганда сез миңа Рәшит диеп кенә әйтә идегез. Сез дип тә эндәшми идегез.

М ө н и р ә. Дөнья үзгәрә бит инде, нишләтәсең. Рәхмәт инде онытмавыгызга. Мәктәпнең дә рәте-чираты юк. Кадерсезгә әйләнеп барабыз. Директорыбыз әллә ниләр казып чыгара. Бәйләнә. Хәдичә Галиевна әйтәдер инде. Аңардан да кер эзли. Начальство хатыны булып өйдә генә утырырга кирәк аңа ди. Бүген җыелыш булды, Хәдичә Галеевна миннән сорап киткән иде, нигә җибәрдегез, ди. Хәерле булсын инде. Яныгызга кермәкче идем дә үзегез очрадыгыз.

Ш ә й х а т т а р о в. Керегез, Мөнирә Шакировна. Сезнең өчен ишек ачык.

М ө н и р ә. Рәхмәт, Рәшит Талипович. Бу Туктаровны чакырып сөйләшегез әле бер. Мәктәпне таратачак болай булса. Сез укыган мәктәп бит ул, Рәшит Талипович.

Ш ә й х а т т а р о в. Исән булыгыз.

М ө н и р ә. Сау булыгыз, Рәшит Талипович. Туктаров турында уйлагыз әле, Рәшит Талипович.

 

III КҮРЕНЕШ

 

Нариманнар өе. Пәрдә ачылганда өйдә Шәмсенур белән Нариман. Нариман чишенмәгән дә, педсоветтан кайтып кергән килеш, ишек янындагы урындыкта утыра.

Ш ә м с е н у р. Өстеңне сал, чыгып китәргә җыенмыйсыңдыр ич? (Нариман эндәшмәгәч.) Сиңа әйтәм, чишен.

Н а р и м а н (уйларыннан айный алмый). Ни дидең?

Ш ә м с е н у р. Чишен дим. Арбадан төшеп калгандай утырасың.

Н а р и м а н. Төшеп калдым бугай шул.

Ш ә м с е н у р. Сиңа төбәп әйткән кеше булмады.

Н а р и м а н. Саттаровны математикадан мин укыттым.

Ш ә м с е н у р. Укытсаң ни?

Н а р и м а н. Бишлеге укыды… Икеле алган.

Ш ә м с е н у р. Киләсе елга бишле алыр. Башы яшь.

Н а р и м а н. Башлы малай иде, акыллы. Юкка-барга андый хат язмас.

Ш ә м с е н у р. Институтта алтын медальләргә каныгалар ди инде ул. Күпне таләп итәләр.

Н а р и м а н. Чөнки ул күбрәк белергә тиеш.

Ш ә м с е н у р. Нурия дә сүзен үлчәп сөйләми. Математиканы рус теле дип кенә белә микәнни? Казаннан русча өйрәнеп кайткан, имеш.

Н а р и м а н. Барысы да синең аркада. Синең сүзне тыңлап шундый көнгә калдым, шундый сүзләрне ишетәм. Алтмыштан узгач, пенсия алып тыныч кына ял итәсе урынга, балаларны бозып ятам. Дәүләт алтмыштан узганнарга пенсияне юкка гына бирәмени? Куәтең барда эшләдең, рәхмәт, менә сиңа пенсия, эшлим дигән булып бүтәннәргә комачаулап йөрмә, дип бирә ләбаса. Алтмыш яшь әйбәт булса, аны егет чак дип йөртерләр иде. Көпчәкләре чалышайган калтырча арбага кыйммәтле йөк төямиләр. Төямиләр! Төямиләр!!.

Ш ә м с е н у р. Нигә кызасың, минем ни гаебем бар?

Н а р и м а н. Син минем гомер иткән хатыным, үзең дә укытучы кеше. Әйтергә иде мин карт җүләргә, йөрмә дияргә иде, өеңдә мич башында ят, дип әйтергә иде.

Ш ә м с е н у р. Гомереңдә мин әйткәнне үтәгәнең бармы соң?

Н а р и м а н. Җибәрмәскә иде шул мәктәпкә. Ишеккә богау йозагы элеп өстемнән бикләп китәргә иде. Ә син мине култыклаган булып урам уртасыннан алып бардың. Ә мин, ахмак, сәлам биреп үтүчеләргә баш иеп кенә кыланып бардым. Ахмак, клоун, тиле…

Ш ә м с е н у р. Җитте инде, Нариман, тилермә.

Н а р и м а н. Укытучы булырга син котырттың. Беткән идемени башка эш, әллә кайчан пенсия алып ятучы кеше идем мин, мондый сүзләрне ишетми идем.

Ш ә м с е н у р. Кайчан әйттем мин сиңа укытучы бул дип?

Н а р и м а н. Син әйтмичә, кем әйтсен? Мин гомерем буе синең сүз белән генә йөрдем. Гомеремдә ир була белмәдем. Пешмәгән, мәми авыз, җебегән. Укытучы булудан да изге эш юк, имеш. Янәсе, ул мәңге оҗмахлы, гөнаһсыз кеше. Күрдеңме инде, ни әйтәләр.

Ш ә м с е н у р. Сиңа гына әйтмәделәр.

Н а р и м а н. Иң карт җинаятьче мин идем анда. Рецидивист. Бүген тотып асарлык бәндә.

Ш ә м с е н у р. Илгиз дә инде, шул хатны тартып чыгармаса…

Н а р и м а н. Тимә син аңа, кагылма Илгизгә.

Ш ә м с е н у р. Тегесенә кагылма, монысына тимә.

Н а р и м а н. Мине кыйна син, мине тукма.

Ш ә м с е н у р. Кыйнал инде алайса, мине борчыма. Үз мәшәкатьләрем дә муеннан. (Сумкасыннан дәфтәрләр алып, тикшерергә утыра.)

Н а р и м а н. Динә кайда?

Ш ә м с е н у р. Каян белим. Үзең белән бергә кайттык.

Н а р и м а н. Кайда, нишләп йөри ул?

Динә кайта.

Кайда йөрисең син?

Д и н ә. Кайда дип әйтсәм, яхшырак булыр? (Нариманга килеп сыена.)

Н а р и м а н. Кыланма!

Д и н ә. Әни, әтигә ни булган?

Ш ә м с е н у р. Бүген кәефе юк аның, кызым.

Д и н ә. Ярамый алай, әти. Яле, кавалер бул, минем тунны салдырып элеп куй.

Ш ә м с е н у р. Шаярма, чыннан да кәефе начар әтиеңнең.

Д и н ә (өстен салып, әтисе янына килә). Әти, ни булды?

Н а р и м а н. Утыр әле өстәл янына.

Д и н ә. Нигә?

Н а р и м а н. Утыр, диләр.

Д и н ә (өстәл янына барып утыра). Утырдым.

Н а р и м а н. Көндәлегеңдә барысы да бишлеме?

Д и н ә. Әни, әти нишли соң ул?

Н а р и м а н. Җавап бир.

Д и н ә. Үзең беләсең ич.

Н а р и м а н. Ялган! Бишледер түгел, икеледер! Хәзер сынау алам мин синнән.

Ш ә м с е н у р (ниһаять чыгырыннан чыгып). Түзеп-түзеп тордым, Нариман. Инде булды. Минем дә нервларым таушалган. Мин дә утыз ел балалар укытам. Булды! Җитте! Туйдым тавышыңнан, ишетәсем килми!

Д и н ә. Әни, нигә кычкырасың әтигә?

Ш ә м с е н у р. Баядан бирле нервларымны талкый. Әйтерсең миңа җиңел. Әйтерсең минем колакларым саңгырау. Җитте! (Елап җибәрә. Пауза.)

Д и н ә. Әти, нәрсә булды?

Ш ә м с е н у р. Бар, кызым, дәресләреңне кара.

Д и н ә. Юк, сез башта әйтегез: нигә бер-берегезгә кычкырасыз?

Ш ә м с е н у р. Болай гына…

Д и н ә. Болай гына кычкырмыйлар, болай гына еламыйлар. Әти, нигә елый әни?

Н а р и м а н. Син нәрсә әле сорау алырга тотындың?

Д и н ә. Минем беләсем килә.

Н а р и м а н. Белерсең, башың яшь.

Д и н ә. Мин быел өлгергәнлек аттестаты алам.

Н а р и м а н. Бар! Әниең нәрсә әйтте.

Д и н ә. Мин китмим. Башта әйтегез.

Н а р и м а н. Нәрсә инде тагын. Мин гаепле, мин!

Д и н ә. Гафу үтен.

Н а р и м а н. Кемнән? Синнәнме?

Д и н ә. Әнидән.

Н а р и м а н. Бар. Анысы әниең белән безнең эш.

Д и н ә. Ярый. Алайса мин дә сезне елатырмын да гафу үтенмәм. (Китә башлый.)

Н а р и м а н. Тукта!

Ш ә м с е н у р. Кызым, алай ярамый.

Д и н ә. Ә сезгә ярыймы? Мин әз генә ялгышсам да гафу үтенергә тиеш, ә сезгә бер-берегезне елатырга да ярый. (Китә.)

Н а р и м а н (тыныч). Берни булса, җебисең дә төшәсең!

Ш ә м с е н у р. Үзең ич…

Н а р и м а н. Мин нәрсә! Мин — карт ахмак. Кара син аны, ни сөйли. Шуларны укытып кара. Җитмешендә — җитмеш характер. Төпчек дип үзем иркәләп узындырдым. Самовар куйыйммы?

Ш ә м с е н у р. Куярга кирәк, Илгизнең дә кайтасы бар.

Н а р и м а н. Әйтмә шуның исемен.

Ш ә м с е н у р. Үзең, тимә Илгизгә, дидең.

Н а р и м а н. Тиле ни әйтмәс. Күмер чоландамы?

Ш ә м с е н у р. Шунда.

Н а р и м а н. Җинаятьче, имеш. Кырык ел эшлә дә җинаятьче… Нәрсә, ул кызны шулай аксөяк итеп үстерәбезмени? Самовар куярга да ярамыймыни, кулы караламыни?

Ш ә м с е н у р. Үтерәсең син мине бүген. Утыр, зинһар, дәшмә генә, бөтенесен үзем эшлим.

Н а р и м а н. Син эшләдең ни, мин эшләдем ни. Без инде синең белән кырык ел эшлибез.

Ш ә м с е н у р. Динә!

Динә керә.

Кызым, әтиеңнең чәй эчәсе килгән. Самовар куярга кирәк.

Д и н ә. Хәзер. (Самовар күтәреп чыгып китә.)

Н а р и м а н. Әтиеңнең чәй эчәсе килгән, имеш. Синең килмимени?

Ш ә м с е н у р. Килә.

Н а р и м а н. Нигә алай булгач мине генә начар итеп күрсәтәсең? Әйтерсең мин чәйсез тора алмыйм.

Ш ә м с е н у р. Уф Алла, кил әле, менә шушында утыр әле. (Нариманның кулыннан җитәкләп алып килеп утырта.) Тынычлан. (Башыннан сыйпый. Пауза.)

Н а р и м а н. Үләрмен ахры мин, Шәмсенур.

Ш ә м с е н у р. Ярый, ярый, үләрсең, тынычлан гына.

Н а р и м а н. Тотып кара әле, сикерәме?

Ш ә м с е н у р. Сикерми соң, болай бәргәләнүеңә. Ятып тор.

Динә керә.

Д и н ә. Менә монысы миңа ошый.

Ш ә м с е н у р. Кызым, әтиеңә урын әзерлә.

Н а р и м а н. Кирәкми. Диванга гына таянып торам. Бар, кызым, эшеңдә бул.

Д и н ә. Тагын йөрәгеңме, әти?

Н а р и м а н. Юк ла. Кызым, син былтыр бетергән Саттаровны беләсең бит. Алтын медальгә. Шул икеле алган.

Д и н ә. Ишеттем.

Н а р и м а н. Кемнән?

Д и н ә. Розага хат язган.

Н а р и м а н. Йә, ни дисең инде?

Д и н ә. Ул синдә укыды.

Н а р и м а н (Шәмсенурга). Менә күрдеңме?

(Мөнирә керә.)

М ө н и р ә. Керергә ярыйдыр бит?

Ш ә м с е н у р. Әйдә. Мөнирә, чишен, уз.

М ө н и р ә. Чишенеп тормыйм. Эчем пошкач, кереп чыгыйм дидем. Илгиз Кәримович кайтмадымы әле?

Ш ә м с е н у р. Юк.

М ө н и р ә (пальтосын салып). Нәрсә, Нариман абыйның кәефе юкмы әллә?

Н а р и м а н. Бишле. Уз. (Үзе диванга барып утыра.)

М ө н и р ә (түргә узып утыра). Йә, ничек соң?

Ш ә м с е н у р. Ничек дип инде, Мөнирә…

М ө н и р ә (Динәгә). Динә, дәресләрең әзерләнгәнме?

Динә китә.

Шулай диген ә, Нариман абый, ишетмәсәң ишет.

Ш ә м с е н у р. Син аны борчыма инде, Мөнирә. Яңа гына бәргәләнүеннән туктады. Үзен-үзе битәрли дә битәрли.

М ө н и р ә. Андый сүзләр ишетүе җиңел түгел шул.

Ш ә м с е н у р. Түгел дә…

М ө н и р ә. Мин Нариман абыйның директор чакларын хәтерлим. Рәхәт иде, тыныч иде. Шундый тату яшәдек. Һәркем үз эшен белә иде. Бүген шул чакларны сагынып куйдым.

Н а р и м а н. Минем өстән жалоба язганың да исеңә төштеме?

М ө н и р ә. Анысы яшьлек җүләрлеге, Нариман абый. Уйланып эшләнмәгән эш. Син гафу иттең бит. Син гафу итә белә идең.

Н а р и м а н. Нәрсә “идең дә идең” дип үлгән кеше турында сөйләгәндәй сөйлисең?

М ө н и р ә. Ни әйтсәң дә, үткән заман, Нариман абый. Мәктәп әллә нишләде. Болай укытып булмый. Өлкәннәргә хөрмәт юк. Яшь укытучылар тәрбиясез. Чеметергә генә торалар. Ул Нурияне алыгыз: сөйләшеп булмый аның белән, бер сүзеңә ун белән җавап кайтара. Йә, теге физкультура укытучысын. Аның өчен бернинди авторитет юк. Бу нидән килә? Җитәкчедән. Бүгенге хәл ул бит очраклы хәл түгел, уйлап эшләнгән. Коллективны бер-берсенә каршы кую өчен. Бер-беребезгә шик уяту өчен. Сез теләсәгез ни әйтегез, миңа бүген бик авыр булды. Бу нәрсә чиргә әверелгәнче, нидер эшләргә кирәк!

Ш ә м с е н у р. Сиңа тел тидермәде ич Илгиз.

М ө н и р ә. Мин үзем өчен генә яшәмим дөньяда. Коллектив.

Н а р и м а н. Шәмсенур, самовар нишли икән?

Шәмсенур чыгып китә.

М ө н и р ә. Ни уйлыйсың, Нариман абый?

Н а р и м а н. Берни уйламыйм.

М ө н и р ә. Синеңчә бу вак нәрсәмени?

Н а р и м а н. Эре нәрсә.

М ө н и р ә. Гомерең буе йомшак кеше булдың. Сине коллектив каршында мыскыл итәләр, синнән көләләр.

Н а р и м а н. Син шуңа сөендеңме?

М ө н и р ә. Ни сөйлисең, Нариман абый?!

Н а р и м а н. Сөендең. Син кеше башына бәла килгәнне көтеп йөрисең. Сиңа рәхәт була. Директорга каршы компания җыярга чыккансың. Сиңа шатлык, ә мин җылыйм. Беләсеңме син, Нариман җылый. Җылый!

Шәмсенур керә.

Ш ә м с е н у р. Нариман.

Н а р и м а н. Чәй эчерт Мөнирәгә. Ул ашыга. Тагын унлап өйгә керәсе бар.

М ө н и р ә. Керәм Нариман абый. Мин синең кебек җылак түгел. Мин үзем өчен көрәшә алам! Мин хакыйкатьнең тапталуын теләмим. Мин — укытучы. Минем хакым бар! Мин — утыз ел гомеремне мәктәпкә биргән кеше. Ә ул — тулар-тулмас дүрт ел. Үземә җинаятьче дип әйткәннәрен тыныч кына тыңлап тора алмыйм.

Ш ә м с е н у р. И дөнья!.. Шул чаклы кызмасагыз… Сиңа сүз әйтүче булмады ич.

М ө н и р ә. Беләм мин аның кемнәргә төрттергәнен. Безне пенсиягә кумакчы була. Сине, мине, Нариман абыйны.

Ш ә м с е н у р. И, Алла, куса, китәрбез.

М ө н и р ә (урыныннан торып, элгечтән пальтосын ала). Мин педсовет җыюларын таләп итәчәкмен, Нариман абый. Болай калдырырга ярамый. Син, билгеле, гадәттәгечә эндәшми утырырсың. Син, билгеле, сүз әйтә алмыйсың, ул синдә фатирда тора. Бәлки, файдасы да тиеп куяр. Киләсе елга да дәресләр бирер.

Ш ә м с е н у р. Мөнирә, юкны сөйләмә, син олы кеше.

Н а р и м а н (үзен көчкә тыеп). Мөнирә, бар чыгып кит. Тизрәк чыгып кит.

Ш ә м с е н у р. Нинди көн булды соң бу!..

М ө н и р ә. Ярый, сау булыгыз.

Ш ә м с е н у р. Мөнирә, нигә инде… (Мөнирәне озатып керә.)

Н а р и м а н. Киттеме?

Ш ә м с е н у р. Китте лә… Йөрәгең ничек?

Н а р и м а н. Җанга тиярсең инде шул йөрәк белән. Ни булсын аңа, эшли. Һәр ахмакның тиле сүзе саен йөрәк авыртса…

Ш ә м с е н у р. Әллә ниләр әйтеп ташлады. Әйттем мин сиңа теге чакта… Бүлмә буш тора дип Илгизне фатирга керттең. Ишетә башладыңмы?

Н а р и м а н. Ват ахмак, ват җүләр!.. Кара, ни сөйли.

Ш ә м с е н у р. Монысы нәрсә. Динә турында әйткәне бигрәк эчне пошырды әле.

Н а р и м а н. Нәрсә Динә турында?

Ш ә м с е н у р. Илгиз белән үбешеп торганнарын күрдем, ди.

Н а р и м а н. Әгәр гайбәтенә минем кызымны кыстырса…

Ш ә м с е н у р. Шиккә төштем ул әйткәч. Чыннан да нидер бар. Динәнең күзе гел Илгиздә.

Н а р и м а н. Чакыр әле!

Ш ә м с е н у р. Әллә соң?..

Н а р и м а н. Чакыр!

Ш ә м с е н у р. Тик холыксызланма. Җиткән кыз, гашыйк та булыр.

Н а р и м а н. Карт дигәч тә, син мине кем дип беләсең?

Ш ә м с е н у р. Динә, кызым, чәй эчәргә чык!

Динә чыга, Шәмсенурга өстәл әзерләшә. Нариман Динәне күзәтә.

Д и н ә. Нигә сез бер-берегезгә карашасыз? Миннән нәрсәнедер яшергән төсле. Әллә миңа әйтер сүзегез бармы?

Н а р и м а н. Бар шул.

Д и н ә. Тыңлыйм сезне.

Ш ә м с е н у р. Син инде Динә, олы кыз, унсигезенче яшь…

Д и н ә. Аңладым, әни.

Н а р и м а н. Сабыр ит, бүлдермә.

Д и н ә. Мин аңлагач, нигә сүз әрәм итеп торырга? Хәзер икегез ике яктан үгетләргә тотынасыз. Син, Динә, олы кыз, алай булма, болай бул… Унсигезенче яшь икән, миңа бераз ышанырга да кирәк. Яратмыйм мин аны, ярата алмыйм.

Ш ә м с е н у р. Кемне?

Д и н ә. Монда килеп сезгә зарланып китте бит. Юлда туктатып сорау ала. Мин аның дәресләрендә юри җавап бирмим, ә ул һаман саен бишле куя.

Н а р и м а н. Кем җавап бирмәгән өчен, кем бишле куя?

Д и н ә. Миңа аның бишлесе кирәкми. Яратмыйм мин аны.

Н а р и м а н. Тукта әле, тукта… Кемне яратмыйсың?

Д и н ә. Мөнирә апаны.

Н а р и м а н. Бутама. Ничек инде ул бишле куя? Бу турыда нигә элегрәк әйтмәдең?

Д и н ә. Әйтсәм, ишетмисез. Тукайның кем икәнен мин аңардан башка да беләм. Ни өчен язганын сөйләсен. Ә ул шигырьләрен дә ялгышмыйча укый алмый.

Н а р и м а н. Җитте!

Д и н ә. Берни булса, җитте дип туктатасыз. Миңа җитми, минем беләсем килә.

Ш ә м с е н у р. Беләсең килсә, укы.

Д и н ә. Мин үзем генә укысам, үзем генә бөтенесен аңласам, укытучылар нәрсәгә?

Н а р и м а н. Йә, дөнья! Бу ни хәл? Шәмсенур, бу ни хәл? Кем өйрәтте сине шулай сөйләшергә?

Д и н ә. Үзең, әти.

Н а р и м а н. Минем сиңа андый сүзләр өйрәткәнем юк.

Д и н ә. Син дөресен сөйләргә, туры булырга өйрәтәсең.

Ш ә м с е н у р. Әллә нинди булдың. Абыйларың, апаларың мондый булмадылар.

Д и н ә. Мин аларга караганда акыллырак булырга тиеш. Тормыш законы. Диалектика!

Н а р и м а н. Безгә синең диалетикаң кирәкми. Син миңа, менә әниеңә шуны әйт, акыллы баш…

(Туктаров кайтып керә.)

Ш ә м с е н у р. Кайттыңмы? Чәй өлгергән, әйдә чишен.

Т у к т а р о в. Хәзер, Шәмсенур апа.

(Үз бүлмәсенә уза. Динә дә өстәл яныннан тора.)

Ш ә м с е н у р. Кая кузгалдың? Чәеңне эчеп бетер.

Д и н ә. Булды. (Китә.)

Ш ә м с е н у р. Сиздеңме?

Н а р и м а н. Юк, сизмәдем.

Туктаров чыгып өстәл янына утыра. Шәмсенур аңа чәй ясап бирә. Пауза

Т у к т а р о в. Ничек, Нариман ага?

Н а р и м а н. Ал да гөл, иптәш директор.

Т у к т а р о в. Җыелышны дәвам итебезне соң?

Н а р и м а н. Сезгә җыелыш тансыктыр да, мин аларны күп күрдем, туеп беткән.

Т у к т а р о в. Шуңа күрә бер сүз дә дәшми утырасызмы?

Н а р и м а н. Үземә кирәккәндә дәшәм мин.

Ш ә м с е н у р. Дәшәм дигән була. Директор чагыңда да синең өчен бүтәннәр сөйли иде. Син әйе, әйе дип кенә тора идең.

Н а р и м а н. Мин калай әтәч түгел. Телемә ни килсә, шуны кычкырмыйм.

Т у к т а р о в. Кычкырмыйча ярамый иде бит.

Н а р и м а н. Кычкырыгыз, әйдә. Сез — яшьләр. Без, картлар, тыңларбыз.

Т у к т а р о в. Яшьлекнең, картлыкның ни катнашы бар, Нариман ага, укытырга кирәк. Сиксәндәме без, егермедәме — биргән белемебез бүгенге көн югарылыгында булсын. Бүген ун ел элек укыткан кебек укытырга ярамый.

Н а р и м а н. Без укытмаган шул, кырык ел буе урамда ат тизәге тибеп йөргән.

Т у к т а р о в. Шулай дип әйтерсез дип уйлаган идем. Нишләргә тиеш идем соң мин? Макталганга куанып утырыргамы? Дөрес түгел бит. Начар укытабыз. Бүген әйтелгәннәр сезгә генә төбәп әйтелмәде. Бүген бүтән заман. Ул көн саен, сәгать саен үзгәрә. Ат арбасына утырып аны куып тотып булмый. Без бит милләтнең киләчәге өчен җавап бирүчеләр. Бу рәхимсез заманда надан да калсаң ни булыр? Ә без авылга болай да ярар әле дип, тыныч кына, канәгать булып йөргәнбез. Безнең медальле укучыбыз да хәтта укуын дәвам иттерергә сәләтсез булып чыккан.

Н а р и м а н. Математикадан икеле алган.

Т у к т а р о в. Математикадан булмаса, бүтәннән алыр иде. Үпкәләшүдән мәгънә юк, уйлашырга кирәк. Без үзебезгә үзебез ревизия ясарга тиешбез. Сез дә, мин дә, башкалар да.

Н а р и м а н. Башкаларда эшем юк. Иртәгә мине эштән азат итү турында приказ яздырыгыз. Ревизияне калганнар белән ясарсыз. Эшләрегез яхшырыр. Бөтен укучыларыгыз академик булып бетәр. Сез гаепле, Илгиз Кәримович! Нигә сез карт җүләрнең сүзен тыңлап миңа дәресләр бирдегез? Куып чыгарырга иде мәктәптән!

Т у к т а р о в. Болай сөйләшеп булмый, Нариман ага. Бу бала-чага сүзе, сезгә килешми.

Н а р и м а н. Килешә! (Такмаклап.) Ни кыланса, шул килешә өйләнмәгән егеткә. Трәллә-илә-ләм, трә-ил-лә-илә-ләм. Рәхмәт! Син рәхәт көннәргә чыгасың, Шәмсенур! Пенсионер картың өйдә генә утырачак. Тик бер үтенечем бар, Илгиз Кәримович, мәктәп, укучылар турында безнең өйдә сүз булмасын. Өйгә кайткан саен бер генә сорау бир син миңа: “Нариман ага, диген, бүген сыер ничә литр сөт саудырды?” — диген. Ярый, монысы бетте. Нокта! Инде килеп бер мәгънәсез сорау, Илгиз Кәримович! Динә белән сезнең ара ничек? Шәмсенур, син дәшми генә утыр, монда ир кеше белән ир кеше сөйләшә. Илгиз Кәримович, сез туры сорауга туры җавап бирергә тиеш.

Т у к т а р о в. Ни өчен ул сорауны бирдегез?

Н а р и м а н. Динә минем кызым. Оялмагыз.

Ш ә м с е н у р. Нариман…

Н а р и м а н. Дәшмә.

Т у к т а р о в. Бу хакта сөйләшү ничектер уңайсыз.

Н а р и м а н. Ә нигә уңайсызланасыз? Сез өйләнмәгән кеше, егет кеше, Динә җитеп килә торган кыз. Мин монда уңайсызланырлык нәрсә тапмыйм.

Ш ә м с е н у р. Әкренрәк инде, Нариман.

Н а р и м а н. Бәлки, безгә туйга әзерләнергәдер?

Т у к т а р о в. Нәрсә инде сез, Нариман ага…

Н а р и м а н. Нәрсә түгел, мин унҗиде яшьлек укучы кызның атасы, Илгиз Кәримович. Сез егерме  биш яшьлек мәктәп директоры, минем кызымның укытучысы. Ничек уйлыйсыз, кызыксынырга хакым бармы минем, юкмы?

Т у к т а р о в. Бар, әлбәттә. Ләкин минем сезгә үтенечем, Нариман ага, зинһар өчен, Динәдән мондый әдәпсез формада сорау ала күрмәгез. Онытмагыз, сез — укытучылар.

Н а р и м а н (югалып калган). Ничек? Нәрсә? Ничек була бу? Мин үз кызымның атасымы, юкмы?

Т у к т а р о в. Шуңа күрә акыллырак булырга киңәш итәм, Нариман ага. (Чынаягын каплап куеп). Рәхмәт, Шәмсенур апа. Тыныч йокы. (Бүлмәсенә кереп китә.)

(Пауза.)

Н а р и м а н. Нәрсә бу, Шәмсенур? Димәк, мәктәптә дә мин ноль, өйдә дә мин ноль. (Кинәт кычкырып.) Шәмсену-ур! Җавап бир. Шәмсенур!!.

Тавышка Динә белән Туктаров чыгалар.

Д и н ә. Әти!..

Н а р и м а н. Китегез, кит! (Туктаровны күреп, кинәт тынып кала.) Иптәш Туктаров, гафу итегез, безгә бер түбә астында урын юк. (Сыгылып төшә).

Пәрдә.

 

ИКЕНЧЕ ПӘРДӘ

 

IV КҮРЕНЕШ

 

Директор кабинеты. Пәрдә ачылганда Туктаров ялгызы телефоннан сөйләшә. Артта тәнәфестәге шау-шу.

Т у к т а р о в. Әйе, бик яхшы беләм, сез җитәкче, мин мәктәп директоры. Шуннан ни? Туктагыз әле, Рәшит Талипович, сез Шәйхаттаров булсагыз, мин дә бит Туктаров. Сезнең миндә йомышыгыз булганга нигә мин сезнең янга барырга тиеш? Мәктәп директорының да кабинеты бар. (Трубканы куя.)

Д и л б ә р (ишектә күренеп). Мөмкинме?

Т у к т а р о в. Керегез, Дилбәр Саматовна.

Д и л б ә р. Сез әйткән сүзләрне моннан кырык ел элек мин әйткән идем. Ни әйтергә теләгәнемне төшендегезме? (Чыгып китә).

(Ишектә Мөнирә.)

М ө н и р ә. Мөмкинме, Илгиз Кәримович?

Т у к т а р о в. Керегез.

М ө н и р ә (түргә узып). Нишлибез, Илгиз Кәримович?..

Т у к т а р о в. Утырып сөйләгез, Мөнирә Шакировна.

М ө н и р ә (утырып). Тугызынчы  “А” да математика дәресен нишләтәбез? Нариман абый авырый.

Т у к т а р о в. Беләм, Шәйхаттарова мондамы?

М ө н и р ә. Килмәгән, аның дәресләре юк.

Т у к т а р о в. Чакыртырга кирәк.

М ө н и р ә. Сөйләштем. Баш тарта. Хезмәткә бирикме?

Т у к т а р о в. Математиканы алырга ярамый. Математика дәресендә математика укытылырга тиеш.

М ө н и р ә. Нариман ага авырый ич. Шәйхаттарова килмәячәк.

Т у к т а р о в. Килергә тиеш.

М ө н и р ә. Килмәячәк.

Т у к т а р о в. Ни өчен?

М ө н и р ә. Белмим.

Т у к т а р о в. Сез белмәгәч, кем белсен, Мөнирә Шакировна? Сез — завуч.

М ө н и р ә. Сез — директор. Сез сөйләшегез.

Т у к т а р о в (телефон трубкасын алып). Шәйхаттаровлар өеме? Сезме, Хәдичә Галиевна?.. Мөнирә Шакировна сезнең белән сөйләштеме?.. Ни өчен?.. Сез — математика укытучысы… Әй-йе… Кызганычка каршы, сез формаль яктан хаклы. (Трубканы куеп, раписание янына килә.) Нурия мондамы?

М ө н и р ә. Монда.

Т у к т а р о в. Нариман ага сәгатен аңа бирик.

М ө н и р ә. Нурия математика укытмый бит.

Т у к т а р о в. Шуның белән ни әйтмәкче буласыз, Мөнирә Шакировна?

М ө н и р ә. Математика дәресендә математика укытылырга тиеш, дип үзегез әйттегез.

Т у к т а р о в. Мин ялгыш әйткәнмен. Математика дәресендә рус теле укытылырга тиеш. Аңлашыламы?

М ө н и р ә. Аңлашыла. (Чыгып китә.)

Нурия керә.

Н у р и я. Нәрсә, мин бөкегә әйләндеммени? Таптылар йомшак икмәк. Ял итеп алырга да вакыт юк.

Т у к т а р о в. Нариман ага авырый.

Н у р и я. Мин гаеплеме?

Т у к т а р о в. Мин гаепле.

Н у р и я (Туктаровка карап торганнан соң,). Гафу ит, ләкин мин барыбер ул дәрескә кермим.

Т у к т а р о в. Кермә. Коридорда чабып йөрсеннәр укучылар.

Н у р и я. Чапсыннар. Миңа димәгәе…

Т у к т а р о в. Ярый, сиңа димәгәе, миңа димәгәе. Бар, ял ит, йокла!

Н у р и я. Тик, зинһар, кызма, Илгиз. Мин каушап кала торганнардан түгел. Чистай кызы. Бу юлы керәм. Икенчесендә — юк. Әйтте диярсең. Шәйхаттарова математика укытучысы, өендә ята, мин дәрескә керергә тиеш. Начальство хатынына ни кыланса да килешә. (Чыгып китә.)

(Шәйхаттаров килеп керә.)

Ш ә й х а т т а р о в. Йә, күрик директорның кабинетын. Хуҗасы белән күрешик. (Туктаровка кулын сузып). Сезме инде директор? Бик шәп, бик шәп! Район җитәкчесен кабинетына чакырган беренче директордыр әле сез.

Т у к т а р о в. Исәнмесез. Утырыгыз, Рәшит Талипович.

Ш ә й х а т т а р о в. Утырмый булмас. (Утырып). Минем янга килмәдегез инде, ваксынмадыгыз. Яхшы. Мөхәммәт тау янына килмәсә, тау Мөхәммәт янына килер, дигән. Димәк, сезнең кабинетыгыз бар? Яхшы.

Т у к т а р о в. Нишләп, Рәшит Талипович, кабинет нәрсә ул, укучылар өстенә ишелергә торган мәктәп бар, ике ай буе хезмәт хакы алмаган укытучылар бар. Казаннан теләнеп алып кайткан иске компьютер бар. Күп районнарның авылында юк мондый мәктәп бинасы, ә без — район үзәгендә.

Ш ә й х а т т а р о в. Шулай ук мыни? Нигә соң аны элегрәк әйтмәдең? Мин мәктәбегезгә килгәнне көтеп тордыңмы?

Т у к т а р о в. Әллә үзегез укып чыккан мәктәпнең кайда икәнлеген белмисезме?

Ш ә й х а т т а р о в (көлеп). Ничево, ничево! Яратам характерлы егетләрне. Үземә зам итеп алмыйча булмас. Мәктәп тә салдырырсыз. Зарплатаны да вакытында бирерсез.

Т у к т а р о в. Миңа үз урыным да бик җиткән, Рәшит Талипович.

Ш ә й х а т т а р о в. Сезнең урынны да карап карарга була. Әгәр ошамаса, бүтән урын эзләрсез.

Т у к т а р о в. Куркытмагыз, Рәшит Талипович.  Дөньяда эш бетмәгән, ләкин мин тиз генә китәргә җыенмыйм әле.

Ш ә й х а т т а р о в. Йә, җитте, шаярдык. Әлеге, егет, районга мин хуҗа. Төшендегезме? Барысы өчен дә мин җаваплы. Мине алсалар, син командовать итәрсең. Ә син мәктәптә буза куптарма. Татар, татар, милләт, милләт дип кеше котыртма. Милләт турында синнән башка да уйлаучылар бар. Син укыт. Алтын медальле укучың икеле алган, ди. Сине кудыртырга минем бер сүзем җитә, шуны онытма. Кисәтеп әйтмим, киңәш кенә бирәм. Демократия уйнарга остардыгыз. Синең әле демократиянең ни икәнен күргәнең юктыр. Күрсәтерләр. Кабинеты бар имеш. Демократия уйнаганчы, киләчәктә ничек эшләү турында уйлагыз.

Т у к т а р о в. Уйлыйбыз, Рәшит Талипович. Беренче чиратта мәктәпне сезнең хатыныгыз Шәйхаттарова Хәдичә Галиевна   кебекләрдән арындырабыз. Хатыныгыз сезнең бик начар укытучы. Мәктәптә эшлисе килеп эшләми. Аңа җитәкче хатыны булу күбрәк ошый. Тормышның бөтен ямен шуннан таба. Мәхрүм итмәгез кешене бәхетеннән, җибәрмәгез аны мәктәпкә.

Ш ә й х а т т а р о в. Шәйхаттарованың нинди укытучы икәнлеген сездән башка да бәяләрләр.

Т у к т а р о в. Бәлки без дә бәяли алырбыз.

Ш ә й х а т т а р о в. Сезгә ничә яшь?

Т у к т а р о в. Директор итеп билгеләнгәндә анкета тутырдым, яшь димәделәр.

Ш ә й х а т т а р о в. Кызганыч. Сабан туен күргәнегез бардыр инде, әйеме? Анда һәрбер весовой категория үзе кебекләр белән көрәшә. Сез шул хакыйкатьне белмисез икән. Сине хәтта, егуы кызык түгел, егет. Әтәч? Ярый, тәрбияләрләр, сау бул. Йомышың төшсә, тагын чакыртып ал, чабып килеп җитәрмен.

Т у к т а р о в. Исән булыгыз, Рәшит Талипович. Мин яңа мәктәп бинасының проектын алып кайттым, ул урынбасарыгызда. Килүегез өчен рәхмәт. Миңа ачуланмагыз, килмәсәгез мәктәпне ничек күрер идегез әле.

Ш ә й х а т т а р о в. Дурак. (Чыгып китә.)

(Ишектә Рамил күренә.)

Р а м и л. Керергә ярыймы?

Т у к т а р о в. Кереп кара, Рамил. Рамил бит әле?

Р а м и л. Рамил.

Т у к т а р о в. Син нигә дәрестә түгел?

Р а м и л. Укытучы куып чыгарды.

Т у к т а р о в. Кайсы укытучы?

Р а м и л. Мөнирә.

Т у к т а р о в. Мөнирә түгел, Мөнирә апа. Ни өчен куды.

Р а м и л. Тәртип бозган өчен.

Т у к т а р о в. Нишләдең соң?

Р а м и л. Бернишләмәдем.

Т у к т а р о в. Кил әле, якынрак килеп утыр. (Рамил өстәл янына килгәч). Утыр, утыр. Йә, аңлатыбрак сөйлә, алайса. Минем янга керергә Мөнирә апаң куштымы?

Р а м и л. Юк, үзем кердем.

Т у к т а р о в. Тыңлыйм, Рамил дус… Йә инде, кызлар кебек оялып утырма, син егет кеше. Үзең минем янга кергәнсең, димәк, әйтер сүзең бар, яхшылап сөйләп бир.

Р а м и л. Нигә миңа каныгалар?

Т у к т а р о в. Кемнәр каныга?

Р а м и л. Бөтенесе дә.

Т у к т а р о в. Ничек инде бөтенесе дә? Әйбәтләп сөйлә әле син. Сөзәргә җыенган үгез кебек, астан карама. Мин барыбер курыкмыйм.

Р а м и л. Мин куркытырга җыенмыйм да.

Т у к т а р о в. Шулай булгач?

Р а м и л. Мин укып килмәгәндә, юри сорыйлар. Укып килгәндә, кул күтәрсәм дә, сорамыйлар.

Т у к т а р о в. Димәк, һәрвакыт укып килергә кирәк.

Р а м и л. Бүтәннәр дә гел укып килмиләр. Алар белмәсәләр, отметка куймыйлар. Мин белмәсәм, икеле куялар. Мин яхшы сөйләсәм дә, өчледән зурны куймыйлар. Нәрсә каныгалар?

Т у к т а р о в. Бусы начар. Алай эшләргә ярамый. Әгәр сөйләгәннәрең дөрес булса, билгеле.

Р а м и л. Минем беркайчан да ялганлаганым юк.

Т у к т а р о в. Анысы яхшы. Шулай да дәрестән ни өчен куып чыгардылар?

Р а м и л. Күзеңне ачып кара дигән өчен.

Т у к т а р о в. Кемгә шулай дидең?

Р а м и л. Мөнирәгә… Мөнирә апага. Ә нәрсә ул? Белсен башта рогатка белән кем атканын, нигә миңа бәйләнә?

Т у к т а р о в. Нинди рогатка?

Р а м и л. Авыз рогаткасы. Резинканы ике кулың белән тотасың да бөтергән кәгазьне теш белән тешләп атасың.

Т у к т а р о в. Болаймы? (Рогаткадан атып күрсәтә).

Р а м и л. Шулай… Мин атмадым.

Т у к т а р о в. Кем атты соң?

Р а м и л. Мин әләкче түгел.

Т у к т а р о в. Аткан кеше мин аттым дип әйтмәдеме?

Р а м и л. Куркак ул.

Т у к т а р о в (тагын бер кат рогаткадан атып). Шәп нәрсә. Туры тидердеме соң?

Р а м и л. Мин аның кемгә төзәгәнен күрмәдем.

Т у к т а р о в. Кемгә тиде?

Р а м и л. Мөнирә апага. Шуннан кызып китте дә миңа бәйләнде. Мин әйттем, ул куып чыгарды.

Т у к т а р о в. Унбиш яшьлек егетнең дәрестә авыз рогаткасы белән уйнап утыруы ничек, синеңчә, егетлекме?

Р а м и л. Мин атмадым.

Т у к т а р о в. Сине әйтмим мин, атучыны әйтәм, ярый, мин Мөнирә апаң белән сөйләшермен. Хәзер бар, гафу үтен дә дәрескә кереп утыр.

Р а м и л. Ник мин гафу үтеним ди? Мин гаепле түгел.

Т у к т а р о в. Укытучыңа ямьсез сүз әйткәнсең. Егет була бел.

Р а м и л. Үзе бәйләнде…

Т у к т а р о в. Каныгалар дисең инде. Бер укытучы да яратмыймыни үзеңне?

Р а м и л. Фасил абый ярата. Әхмәт абый ярата.

Т у к т а р о в. Биология белән хезмәттән бишлеме?

Р а м и л. Биологиядән дүртле.

Т у к т а р о в. Нәрсә әйтим сиңа, Рамил дус! Без икебез дә олы кешеләр. Нинди киңәш бирим? Болай сөйләшик. Син һәрвакыт хәзерләнеп кил, мин укытучыларга әйтермен, каныкмаслар. Килештекме? Ә Мөнирә апаңнан гафу үтен син. Каян килеп, кая китмәгән. Егет кешегә вакланырга ярамый.

Р а м и л. Егет булгач, нигә кызлар алдында куып чыгара?

Т у к т а р о в. Ялгышкан. Укытучы да ялгыша бит.

Р а м и л. Ялгышса, үзе башта гафу үтенсен.

(Мөнирә керә.)

М ө н и р ә (Рамилгә). Ә-ә, син мондамыни?

Т у к т а р о в. Рамил, китәргә мөмкин.

Рамил чыгып китә.

Рогаткадан кем атканын ачыкладыгызмы, Мөнирә Шакировна? Атучы Рамил түгел, анысы хак.

М ө н и р ә. Беләм.

Т у к т а р о в. Нигә алайса?..

М ө н и р ә. Илгиз Кәримович, мин үз дәресемә үзем хуҗа.

Т у к т а р о в. Әлбәттә. Ләкин сезгә гафу үтенергә туры киләчәк Рамилдән.

М ө н и р ә. Башка әйтер сүзегез юкмы?

Т у к т а р о в. Аңлагыз, Мөнирә Шакировна, дөньяда иң явыз җан иясе — укучы. Син аңа яхшылык эшләсәң, рәхмәт әйтми, шулай тиеш дип кабул итә. Әгәр урынсызга рәнҗетсәң, беркайчан да гафу итми һәм беркайчан да онытмый.

М ө н и р ә. Гафу итегез, Илгиз Кәримович, укучының кем икәнен мин сездән яхшырак беләм. Алар арасында чәчем агарган. Миңа әле илле генә яшь.

Т у к т а р о в. Рамилдән гафу үтенергә кирәк. Аны сез эшләмәсәгез, ул класс ишеге сезгә ябык булачак.

М ө н и р ә. Сез кертмисезме?

Т у к т а р о в. Үзегез үк кермәячәксез.

М ө н и р ә. Менә ничек! Сез, Илгиз Кәримович, нигә миңа каныгасыз?

Т у к т а р о в. Рамил дә шулай диде.

М ө н и р ә. Түздем, түздем. Инде чыдарлыгым калмады. Җитте. Уйнамагыз минем белән. Мин дә кеше. Әйтсәгез, туры әйтегез. Нишләргә җыенасыз сез, максатыгыз ни?

Т у к т а р о в. Безнең максат барыбызның да бер — укыту.

М ө н и р ә. Юк. Сезгә кемнәрдер ошамый. Сезгә алардан котылырга кирәк. Сезгә алар комачаулыйлар. Сез монда үзегезнең тәртибегезне урнаштырырга телисез. Укытучыларның авторитетын бетереп, укучыларны аларга буйсынмаска өндисез.

Т у к т а р о в. Бу төрмә түгел, мәктәп,  Мөнирә Шакировна. Укучылар буйсынырга түгел, укытучыларны хөрмәт итәргә тиеш. Аңлап. Ә без аларга белем бирәсе урынга үз авторитетыбыз турында күбрәк кайгыртабыз. “Алты еллык образованиебезне селкетеп”, балаларны өркетәбез. Хәзерге укучы карачкыдан курыкмый.

М ө н и р ә. Минем дипломым бар.

Т у к т а р о в. Моннан утыз ел элек алган диплом һәм белем. Утыз ел буе шул килеш торган. Сез татар әдәбияты укытучысы, хәтта “Казан утлары” журналын укымыйсыз бит. Каныгумы бу? Хәтта бүген алган диплом да, яңартып тормасаң, иртәгә искерә. Тормыш хакыйкате.

М ө н и р ә. Хакыйкатегез белән Нариман абыйны ектыгыз инде. Хакыйкать дип сөйләгәнче, кешелекле булырга кирәк.

Т у к т а р о в. Мин — кешелексез кеше, Нариман аганы ектым, ә сез, кешелекле кешеләр, аның хәлен дә барып белгәнегез юк. Нариман ага икенче көн инде урын өстендә.

М ө н и р ә. Озакламый барыбыз да егылабыз.

Т у к т а р о в. Бүтәннәр нишләр, әмма сез егыла торган түгел, сез нык торасыз. Мин укытучы буларак кызганмыйм сезне, мин сез укыткан укучыларны кызганам. Алар күп, алар киләчәкне төзүчеләр.

М ө н и р ә. Әйтегез, әйт. Килерләр, тикшерерләр. Кемнең кем икәнен белерләр. Кем үзенең укучысы белән типтергәнен дә белерләр.

Т у к т а р о в. Кем ул минем укучым? Динәме? Димәк ул гайбәтне сез таратып йөрисез?

М ө н и р ә. Гайбәтне йөзгә бәреп әйтмиләр.

Т у к т а р о в. Сез татар теле укытучысы, типтерү дигән сүзнең мәгънәсен беләсезме?

М ө н и р ә. Минем мораль йөзем чиста.

Т у к т а р о в. Сез карта уйный беләсезме?

М ө н и р ә. Минем карта уйнап йөргәнем юк.

Т у к т а р о в. Уйный белмәсәгез, козырь тузга буби алты белән кизәнмәгез. Теләсәгез ни сөйләгез, ләкин мәктәптә укыту мин теләгәнчә булыр. Ишеттегезме, мин теләгәнчә, сез укытканча түгел. Бөтен көч, бөтен ихтыяр, бөтен вакыт, гомеребез, иманыбыз балаларга багышланган булырга тиеш. Безнең теләсә кайсы укучы теләсә кайсы вузга кереп укый алырлык булсын. Без аларны шуңа әзерләргә тиешбез. Әгәр кем дә кем шулай укытырга сәләтсез икән, мәктәпкә якын килмәсен! Монда сезгә дә, миңа да ташлама юк. Үзебез сайлаган язмыш, түзәргә туры килә. Инде минем укучым белән типтерүемә килгәндә, бәхетегез, сез хатын-кыз… Һәм, Мөнирә апа, сезне рәнҗетәсем килми. Күңелегезнең яралы икәнен беләм. Мәхәббәт берсен-берсе яраткан ике кешенең шәхси эше. Сез миннән өлкән кеше буларак киңәш бирегез, сезнең ялгыш бездә кабатланмасын. Мәхәббәттә бәхетең булмаса, мораль йөзең чиста булуыннан ни мәгънә, Мөнирә апа? Бу, билгеле, зарарлы фикер, минем өстән берәр нәрсә язсагыз, ул җөмлә сезнең файдага. Ә хәзер барыгыз Рамилдән гафу үтенегез.

 

V КҮРЕНЕШ

 

Авыл чиге. Юл буйлап әкрен генә уйларына чумган Туктаров атлый. Бераздан кулына сумкасын тоткан Динә күренә.

Д и н ә. Илгиз абый!

Т у к т а р о в (борылып карап). Динә, нишләп йөрисең?

Д и н ә. Сезнең арттан килдем. Сезнең кайтканыгызны көтеп капка төбендә торган идем, сез өйгә кермичә авылдан чыгып киттегез. Нигә өйгә кермәдегез?

Т у к т а р о в. Хәзер кайтам. Аз гына йөрим дә кайтам.

Д и н ә. Мин дә сезнең белән.

Т у к т а р о в. Ничек инде ул минем белән?

Д и н ә. Шулай. Сездән башка кайтмыйм.

Т у к т а р о в. Алай булмый.

Д и н ә. Була. Мин куркам.

Т у к т а р о в. Нидән?

Д и н ә. Ни өчендер сез китәрсез кебек тоела.

Т у к т а р о в. Кая?

Д и н ә. Белмим. Китәрсез дә югалырсыз сыман. Мин сезне мәңге-мәңге очрата алмам кебек. Мин бик куркам. Сез әтигә ачуланмагыз, ярата ул сезне. Әйткән сүзләре өчен үкенәдер. Хәтере генә калган аның, бетә ул, аңлаячак ул. Мин барысын дә беләм.

Т у к т а р о в. Ни беләсең?

Д и н ә. Беләм. Сез гайбәтләрдән өстен булыгыз. Минем исем дә китми. Толстойның Наташасы минем яшьтә гашыйк булган. Галиябануга ничә яшь, ә ни өчен миңа ярамый?

Т у к т а р о в. Син, бәлки, Наташага охшарга тырышып кына…

Д и н ә. Тырышса ни булган? Ярамыймы?

Т у к т а р о в. Ярый да. Ләкин ничек дип әйтергә… Кемнәрдер гашыйк булган дип кенә аларга охшарга тырышу — тилелек.

Д и н ә. Сез һаман мине үзегездән биздерергә азапланасыз.

Т у к т а р о в. Азапланам? Кызык сүз.

Д и н ә. Миңа акыл өйрәтәсез. Беренче класс укучысына “А” хәрефен өйрәткән кебек. Мин, бәлки, чыннан да берни дә белмимдер. Тиледер. Ләкин яратам мин сезне, Илгиз абый. Ни өчен яратасың дип, нигә сорамыйсыз? Сезгә аны белергә кирәк бит.

Т у к т а р о в. Минем бер тәкъдимем бар, Динә. Әйдә болай эшлибез. Син Наташа бул, Галиябану, Джульетта, Зөһрә бул. Мин Ромео, Таһир булыйм. Тик без ул турыда әлегә сөйләшми торыйк. Күпмедер вакыт үтәр, бер елмы, өч елмы, шул чакта да кемнәр икәнебезне онытмаган булсак… Беләсеңме, үзем өчен дә, синең өчен дә мин җаваплы.

Д и н ә (ачынып). Мин сабый түгел. Нигә барысы да мине сабый балага тиңлиләр? Нигә сез дә?..

Т у к т а р о в. Тормышның үз законы бар.

Д и н ә. Үзегезгә булсын ул закон. Анда закон, монда закон, ә мин нишләргә тиеш? Әгәр минем йөрәк законга буйсынырга теләмәсә?

Т у к т а р о в. Йөрәк кенә түгел, баш та бар кешедә.

Д и н ә. Минем баш алтын медаль алырга җыена, аңа шул җитеп арткан. (Җиргә утырып үксеп елап җибәрә).

Т у к т а р о в. Менә монысы бөтенләй килешми, Динә.

Д и н ә. Юатмагыз мине.

Т у к т а р о в (Динә каршына тезләнеп). Тукта хәзер үк. Тукта дим. (Динә үксүеннән туктагач.) Менә кызык! Әкәмәт! Ярыймыни шулай?

Д и н ә. Ярамый, Илгиз абый.

Т у к т а р о в. Шулай булгач, нигә җылыйсың?

(Пауза.)

Кая шулай ашыгасың, йөрәк?

Юлны күбрәк үтәр өченме?

Киләчәккә җитәр өченме?

Алгы көннәр ягына күз төбәп,

Кая шулай ашыга соң йөрәк?

Кем язган?

Д и н ә. Белмим.

Т у к т а р о в. Хәсән Туфан. Беләсеңме ул шагыйрьне?

Д и н ә. Беләм.

Т у к т а р о в. Урамнар бүген сөенгән,

Ап-ак карга киенгән;

Ләйлә чанасын өстерәп

Чыгып китте өеннән.

Монысы кем инде?

Д и н ә. Такташ.

Т у к т а р о в. Вәт молодец, вәт үскән кыз! (Аякларын бөкләп Динә янына утыра). Кызык булсын әле. Карлы басуны чәчәкле болын дип уйлыйк та утырыйк. Салкын тисә, форточканы гаепләрбез. Гаҗәп матур, гаҗәп серле бу дөнья, әйеме Динә?

Д и н ә. Әйе.

Т у к т а р о в. Син җыламыйсыңмы инде?

Д и н ә. Юк.

Т у к т а р о в. Җылама. Нигә җыларга, дөнья матур бит. Бәхетең ташып торган чак. Саф күңелең, саф йөрәгең бар. Нигә җыларга?

Д и н ә. Андый сүзләр сөйләмәгез миңа.

Т у к т а р о в. Ниндиләрен сөйлим соң? Башка сүзләр сөйли алмыйм, Динә, гафу ит. Килер вакыт, мин сиңа озын-озын хатлар язармын. Шунда бөтенесен әйтермен.

Д и н ә. Кайчан?

Т у к т а р о в. Син Казанга киткәч. Студентка булырсың. Үзебезнең мәктәпне бетергән укучыбыз укытучы булып кайта дип без көтеп торырбыз…

Д и н ә. Аңа чаклы әле…

Т у к т а р о в. Үтә дә китә ул. Хатны күпме языйм? Атнага берне язсам җитәме?

Д и н ә. Озын итеп язмассыз да әле…

Т у к т а р о в. Язармын.

Д и н ә. Каникулларга да кайтасы була.

Т у к т а р о в. Каршы алырмын. Унынчы ноябрьдә Казанга барырмын.

Д и н ә. Нигә унынчы ноябрьдә?

Т у к т а р о в. Синең туган көнең.

Д и н ә. Ә сез мине онытмассызмы, Илгиз абый?

Т у к т а р о в. Тор әйдә, киттек.

(Динәнең сумкасын ала, кулыннан тотып торгыза. Кулларны кулга тотышкан килеш, сүзсез басып торалар.)

Д и н ә. Әйдәгез, Илгиз абый, бергәләп.

Урамнар бүген сөенгән,

Ап-ак карга киенгән;

Икәү бергә. Ләйлә чанасын өстерәп

Чыгып китте өеннән.

Динә, Туктаровның кулыннан кулын тартып алып, чыгып йөгерә. Туктаров Динәнең, сумкасын тотып басып кала.

 

VI КҮРЕНЕШ

 

Нариманнар өе. Вакыт кич. Диванда Нариман ята. Шәмсенур өстәл янында дәфтәрләр тикшереп утыра. Нариман мөнәҗәт көен көйли башлый. Шәмсенур, эшеннән бүленеп, аптырап аңа карап тора.

Н а р и м а н. Агыйдельнең аръягыннан салы килә,

Сал өстендә сары чыпчык сайрый килә;

Чыпчык тавышын басар өчен былбыл кирәк,

Бу дөньяда яшәр өчен дуслар кирәк.

Ш ә м с е н у р. Авырыйм дип хәйләләп ятасыңмы соң син?

Н а р и м а н. Врач кушканга ятам, кузгалма диде.

Ш ә м с е н у р. Җырлап ят димәде бит.

Н а р и м а н. Фасил өйрәткән һөнәр. Кайгырса да, шатланса да, һәрвакыт җырлап йөри. Йөрәк авыруы шулай ул, Шәмсенур. Синең әле башың яшь, белмисең. Җырлап ятасың-ятасың да шып, үләсең дә куясың. И шуннан мактап сөйли башлыйлар: Нариман абый мәгариф йолдызы иде, диләр. Сүнгән йолдыз дип берәү дә әйтмәс. Аның укучылары фәлән булды, төгән булды, диячәкләр. Теге Саттаровны искә алмаячаклар. Кайчан үләрмен икән мин, Шәмсенур?

Ш ә м с е н у р. Матур гына ят әле.

Н а р и м а н. Агыйдельнең аръягында кояш бата,

Агыйделнең бу ягында йолдыз калка.

Ирләренә каршы әйткән хатыннарның

Кыямәт көн колагына чуен алка.

Мәктәптә ниләр бар, Шәмсенур? Мине юксыналармы?

Ш ә м с е н у р. Сөйләттең ич инде.

Н а р и м а н. Укучылар ничек? Нариман абый ник килми дип әйтмиләрме?

Ш ә м с е н у р. Сорашып йөрмәдем.

Н а р и м а н. Сагынырлар әле. Юри бармыйм. Яңа укытучы чакырырга җыенмыйлармы?

Ш ә м с е н у р. Белмәдем.

Н а р и м а н. Чакырсыннар. Миннән әйбәтрәге килер. Күптән шулай рәхәтләнеп аякны диванга сузып ятасы калган.

Агыйделнең аръягында болыт тора,

Яңа ярлар иске ярны оныттыра.

Яңа ярлар табак белән аш китерә,

Иске ярлар ике күздән яшь китерә.

Җыларлар яле, берәүнең дә йөрәге таштан яралмаган. (Тынып кала.)

Ш ә м с е н у р (кинәт торып Нариман янына бара). Нишләвең, Нариман? (Нариман эндәшми).

Нариман дим. Йә инде, сабый бала кебек җылап ятма. Нариман, җаным, булды, йә кирәкми. Йә дим, врач сиңа нәрсә әйтте? Тынычлык кирәк дидеме?

Н а р и м а н. Төкерим мин аның тынычлыгына. Миңа балалар кирәк. Миңа аларның шаулашулары кирәк. Котырсыннар, башымнан йөрсеннәр. Дару исе кирәкми миңа, балалар исен иснәсәм — миңа шул дәва. Ә алар килеп хәлемне дә белмиләр. Тәрәзәм төбеннән шаулап мәктәпкә үтәләр. Монда кагылып китәргә берсенең дә башына килми.

Ш ә м с е н у р. Яшьләр — аңлап бетермиләр.

Н а р и м а н. Үзем гаепле, аңлатмаганмын. Ишетмәдеңме, Илгиз фатир эзләми микән?

Ш ә м с е н у р. Беркая да китмим диде бит.

Н а р и м а н. Әйт, китмәсен. Кеше көлдереп йөрмик. Нигә кайтмый ул?

Ш ә м с е н у р. Кайтса стенага борылып ятасың?

Н а р и м а н. Ә син күпне күрмә. Бар, эшеңдә бул. Кирәк булсаң чакырырмын. Кулъяулык бир.

Шәмсенур кулъяулык алып килеп Нариманның, күз яшьләрен сөртә.

Кит. Әллә минем кулым юкмы? Исән чакта шулай иркәләргә иде, үлгәч нигә ялагайланасың? Үз эшең дә җитәрлек…

Ш ә м с е н у р (өстәл янына барып утыра. Үзе дә сизмәстән көйли башлый).

Агыйделнең аръягыннан салы килә,

Киләлмаса, аны буксир тарта килә.

Шәйхаттаров керә.

Ш ә й х а т т а р о в. Куып чыгармассыз дип уйлап, керергә рөхсәт сорап тормыйм. Исәнмесез, Шәмсенур апа. (Нариман янына үтә.) Картлачка сәлам бирдек. Авырып буламы?

Н а р и м а н. Исәнме, Рәшит. Талиповичын әйтеп тормыйм. Үпкәләмәссең, үземнең укучым. Нишләп әле керәсе иттең?

Ш ә й х а т т а р о в. Ишеттем дә менә…

Н а р и м а н. Рәхмәт инде искә төшергәнеңә. Син бит инде хәзер бик зур кеше.

Шәйхатаров. Нәрсә, йөрәк сынаттымыни?

Н а р и м а н. Юк ла.

Ш ә й х а т т а р о в. Юк, димәгез инде, күренеп тора. Бәлки больницага илтергәдер? Машина капка төбендә.

Н а р и м а н. Күз алдында ятмасын дисеңмени?

Ш ә й х а т т а р о в. Хәлегез шаярырлык түгел. Санаторийга барырга кирәк.

Н а р и м а н. Чират җиткәне юк бит әле.

Ш ә й х а т т а р о в. Эшләрбез, ярамый болай.

Ш ә м с е н у р. Рәхмәт инде, Рәшит.

Ш ә й х а т т а р о в. Нәрсә ул сезнең теге егетегез? Кылана башладымыни? Мәктәп директоры булган имеш, бик зур дәрәҗә.

Н а р и м а н. Мәктәп директоры бик зур дәрәҗә, Рәшит.

Ш ә й х а т т а р о в. Акылга утыртамыни? Менә минем белән эшләп карасын әле ул. Минем укытучыларыма кагылып карасын. Бер сезнең өчен генә дә мин аны! Хәдичәгә нәрсә дигән, мәктәпкә өйдән бушаганда гына киләсез, имеш.

Ш ә м с е н у р. Хәдичәгә дөрес әйтте Илгиз.

Н а р и м а н. Хәдичәң укытучы түгел, Рәшит Талипович.

Ш ә й х а т т а р о в. Сез һәрвакыт принципсыз булдыгыз, Нариман абый.

Н а р и м а н. Якынрак кил әле, Рәшит… Хатын-кызга аз гына кыек сүз әйтсәләр дә, кайтып иренә зарлана. Арттырып сөйли, җылап та җибәрә. Хатын сүзе буенча бүтәннәрдән гаеп эзләп йөргән ирдән дә юньсез ир юк дөньяда. Син зур кеше. Акылсыз да малай түгел. Үз эшеңне яхшы беләсең. Белмәгән эшеңә тыгылма. Вакланма.

Ш ә й х а т т а р о в. Ярый, ярый, терелегез әйдә. Сөйләшербез. Хуш иттек! (Китә.)

Ш ә м с е н у р. Сау бул, Рәшит! Керүеңә рәхмәт.

Н а р и м а н. Шәп егет. Хатыны гына үзенә ошамаган.

Ш ә м с е н у р. Бөтен кеше минем кебек түгел шул.

Н а р и м а н. Син шулай инде, беренче сорт. (Торып утыра.)

Ш ә м с е н у р. Ят!

Н а р и м а н. Хәзер синең чират. Алмаш-тилмәш ятсак тизрәк төзәлер.

Мөнирә керә.

М ө н и р ә. Исәннәрдәме сез!

Н а р и м а н. Хәл белергә генә килдеңме, Мөнирә? Уз. Зарланырга уйлама. Врачлар миңа дулкынламаска куштылар. Аз гына дулканласам да йөрәк шартлый.

М ө н и р ә. Авыр хәлдә ята дигәннәр иде.

Н а р и м а н. Авызга су салырга янда Шәмсенур утыра.

Пауза. Мөнирә кинәт елап җибәрә.

Йә инде мин, авыру дигәч тә, ул хәтле түгел. Сине куркытыр өчен генә әйттем. Минем дәресләр нишли?

М ө н и р ә. Кем буш, шул керә. Туктаров ронодан укытучы сорый… Кыен миңа, Нариман абый. Теләсәң ни әйт, мин аның белән эшли алмыйм. Ул мине адым саен мәсхәрә итә. Коллектив таркалды. Мәктәп мәет чыккан йорт кебек…

Ш ә м с е н у р. Арттырмасана, Мөнирә.

М ө н и р ә. Белмим тагын, миңа шулай тоела. Бу болай дәвам итә алмый, Нариман абый. Ачулансагыз ачуланырсыз, мин яздым.

Н а р и м а н. Кая?

М ө н и р ә. Министерствога. Роно бернинди дә чара күрми.

Н а р и м а н. Язганыңны миңа укытасыңмы соң?

М ө н и р ә. Шуның өчен килдем. (Сумкасыннан кәгазь алып Нариманга бирә.)

Н а р и м а н. Һи, монда-а! Шәмсенур күзлекне бирәсеңме?

Ш ә м с е н у р. Өзлегәсең бит инде.

Күзлекне алып бирә. Нариман укырга керешә. Мөнирә Шәмсенур янына килеп утыра.

М ө н и р ә. Салихтан тагын хат килде. Хатыны белән тагын аерылышкан. Синнән башка беркем белән дә тора алмыйм, дигән.

Ш ә м с е н у р. Нишләргә уйлыйсың соң?

М ө н и р ә. Нәрсә уйлыйм… Миңа хәзер илле яшь. Хатын аерган кешегә ничек кияүгә чыгыйм?

Ш ә м с е н у р. Башта ялгыштың шул. Салихны тиң күрмәдең. Янәсе, ул гади колхозчы. Синең аркада авылдан чыгып китте. Яратмаган кешесенә дә сиңа ачу итеп өйләнгән. Әллә кемне эзләдең шул.

М ө н и р ә (ачу белән). Мин беркемне дә эзләмәдем. Миңа берәү дә кирәкми. Берүзем рәхәтләнеп яшим.

Ш ә м с е н у р. Нигә ачуланасың? Салихтан хат килде, дип үзең әйттең ләбаса. Көчләп әйттермәдем.

Пауза.

Н а р и м а н (кәгазьләрне карап бетереп). Булган бу. Кыямәт көн колагына чуен алка булган. Шәйхаттарова кул куйган. Сафина, Искәндәрова, Вәлиуллина. Вәлиуллина укып кул куйдымы?

М ө н и р ә. Укыды.

Н а р и м а н. Кара син аны. Мыштым гына кыз. Унынчыны гына бетергән башы белән укытып ята, кул куйган. Нәрсә, минем дә имзам кирәкме?

М ө н и р ә. Теләсәң нишлә.

Н а р и м а н. Куям бит, әй. Честно пионерски, куям. Шәмсенур, ручканы биреп тор. Үз гомеремдә беренче тапкыр жалобага кул куям. Әйдә, бүтән эшкә яраксыз булсак та, монысын эшлик.

Ш ә м с е н у р (ручка биреп). Нариман…

Н а р и м а н. Нәрсә? Кирәкми дисеңме? Син, Шәмсенур, һәрвакыт дөресен сөйлисең. Пычранмыйк, әйе бит? Ал, Мөнирә, бу нәмәрсәңне, йә ертып ташлармын.

Атылып Динә килеп керә, турыдан-туры Нариман янына уза.

Д и н ә. Әти, хәлең ничек? (Нариманны үбеп ала.)

Ш ә м с е н у р. Әкренрәк инде.

Н а р и м а н. Син исәнләшә белүне оныттыңмыни?

Д и н ә (як-ягына карана, Мөнирәне күреп ала). Ә-ә… Хәерле кич! (Мөнирә янына килеп.)

Урамнар бүген сөенгән,

Ап-ак карга киенгән;

Ләйлә чанасын өстерәп

Чыгып китте өеннән.

Кем язган, беләсезме? (Бүлмәсенә кереп китә.)

М ө н и р ә. Аның сүзләре.

Н а р и м а н. Кемнең?

М ө н и р ә. Исән булыгыз! (Чыгып китә.)

Д и н ә (үз бүлмәсеннән чыга, чишенгән). Син шундый кайнар, әти. Рәхәт. Мин шундый туңдым.

Ш ә м с е н у р. Динә, син әтиеңнең хәлен беләсеңме?

Д и н ә. Сорадым ич. Әти, сорадыммы?

Н а р и м а н. Сорадың. Тик әкренрәк: сытасың. Кайда болай озак йөрдең?

Д и н ә. Әйтмим.

Н а р и м а н. Төш алайса диваннан.

Д и н ә. Барыбер әйтмим.

Ш ә м с е н у р. Сумкаң кайда?

Д и н ә. Сумка? Ничек инде кайда? (Бүлмәсенә күрсәтеп?) Шунда.

Ш ә м с е н у р. Анда юк. Сумкасыз кайттың.

Д и н ә (искә төшереп). Калган.

Ш ә м с е н у р. Кайда?

Д и н ә. Юк, калмаган. Ул Илгиз абыйда. Тик ни өчен аңарда, дип сорамагыз. Ялганларга өйрәтмәдегез.

Н а р и м а н. Син дөресен әйт!

Д и н ә. Дөресенме? Синең колагыңа гына әйтәм. (Нариманның, колагына пышылдый.)

Ш ә м с е н у р. Нәрсә?

Д и н ә (диваннан төшеп). Яратам мин Илгиз абыйны, менә шул. (Өстәл янына килеп утыра.) Йә, инде ачуланыгыз.

Ш ә м с е н у р. Илгиз абыең кайда?

Д и н ә. Хәзер кайта. Мин алдан чаптым.

Ш ә м с е н у р. Кайда идегез?

Н а р и м а н. Анысы нәрсәгә? Кайтам диде.

Д и н ә. Без аның белән басуда йөрдек.

Н а р и м а н. Бөтенесен сөйләп бирмәсәң дә ярый. Синең яшьтәге кызларның серләре дә булырга тиеш.

Д и н ә. Рәхмәт, әти. Менә, ичмасам, әти дисәң дә әти!

Н а р и м а н. Әмма ләкин дөньяда бер нәрсә бар, кызым…

Д и н ә. Башны югалтмаскамы? Эх, әти, башны югалтырлык булмагач, мәхәббәт буламыни ул!

Ш ә м с е н у р. Йә! Артыгын сөйли башладың. Әтиең дигәч тә, ул бит сиңа иптәш кызың түгел, чамадан чыкма. Әтиең әйтеп бетергәнне тыңла. Алай бул, болай бул, дип боермасак та, киңәш бирергә безнең хакыбыз бар.

Д и н ә. Мин сезне аңлыйм, әни. Курыкмагыз, минем өчен сезгә оялырга туры килмәс. Нариман белән Шәмсенур үстерделәр кызның әйбәтен, диярләр. Сезгә шул җитәме? Әллә инде Илгиз абыйга якын бармаска боерасызмы?

Н а р и м а н. Эш боеруда түгел. Әниең борчыла.

Д и н ә. Кызы өчен борчылмаган ана анамыни ул! (Шәмсенурны кочаклап.) Борчылма, әнием. Мин ялгышсам да, Илгиз абый ялгышмас. Ул ялгыша белми. (Бүлмәсенә кереп югала.)

Н а р и м а н (торып урынын рәтли). Булды, Шәмсенур, безнең кирәк калмаган, инде тынычлап үләргә дә була.

Ш ә м с е н у р (тавышын күтәреп). Туктыйсыңмы инде син, юкмы һаман бер сүзне сөйләүдән?

Н а р и м а н. Ирем, сиңа кычкырам, кызым, син тыңла.

Ш ә м с е н у р. Сиңа көлке.

Н а р и м а н. Көләм, Шәмсенур. Укытучы була алмасам да, менә дигән балалар үстергәнмен. Һәрберсе алтын казык. Кара син бу төпчекне! Яратсын, Шәмсенур, күңеленә кем ошый, шуны яратсын. Күңеле туры минем кызымның!

Туктаров кайтып керә. Нариман шып туктап кала.

Т у к т а р о в. Аһа, яңалык, безнең ага сәламәтләнгән ахрысы.

Н а р и м а н. Мәктәпкә барыр дип куркасызмы?

Т у к т а р о в. Йә инде, Нариман ага, ирләр булыйк. Нихәтле төкселәнсәгез дә өегездән китмим.

Н а р и м а н. Минем сезне куганым да юк.

Т у к т а р о в. Безгә бер түбә астында урын юк, дидегез.

Н а р и м а н. Мин мәктәп түбәсен әйттем.

Ш ә м с е н у р (Нариманга). Ят дип, бүтән әйтмим мин сиңа. Шаярма, Нариман. Кыяфәтеңне көзгедән кара.

Т у к т а р о в. Чыннан да. Нариман ага, иртәрәк торгансыз.

Н а р и м а н. Әй, аптырыйлар да соң. Кулларыннан килсә, мәңге торгызмаслар иде. Күңелегез булсын ятам. Аз гына утырып торам да ятам. Сумканы кайда калдырдыгыз, Илгиз?

Т у к т а р о в. Нинди сумка?

Н а р и м а н. Динәнең дәфтәрләре тутырылган сумка.

Т у к т а р о в. Белмим…

Н а р и м а н. Бу өйдә алдашмыйлар, Илгиз Кәримович, беләсездер. Алып кереп бирегез. Динәнең дәрескә әзерләнәсе бар.

Туктаров чыга да сумканы алып керә.

Шәмсенур, кертеп бир.

Шәмсенур сумканы Динә бүлмәсенә алып кереп китә. Туктаров үз бүлмәсенә юнәлә.

Ашыкмагыз әле, Илгиз. Утырыгыз. Әйтеп калдырасы сүзләр бар.

Т у к т а р о в. Ничек калдырасы?

Н а р и м а н. Дөньяның ни эше юк, Дәүли хатыны Мәүлиянең өч теше юк. (Шәмсенур чыкканны күреп.) Бар әле, Шәмсенур, кызың янында утырып тор. (Шәмсенур киткәч.) Беренчедән сиңа рәнҗүем бетте. Син дип әйтсәң, ярый торгандыр бит?

Т у к т а р о в. Туктагыз әле, Нариман ага…

Н а р и м а н. Тыңла. Әгәр бездән күчеп киткән булсаң, гафу итмәгән булыр идем. Егет кеше булып чыктың. Аннан соң, Динә сине ярата. Ә минем балалар теләсә кемне яратмыйлар. Күрәсең, мин аңлап бетермәгән яхшы якларың бар. Шулай да син тупасрак. Дөреслекне дә кешене рәнҗетмичә әйтеп була.

Т у к т а р о в. Мин сезне рәнҗетер өчен әйтмәдем.

Н а р и м а н. Ләкин мин рәнҗегән идем. Әлбәттә, син хаклы идең. Без мүкләнә башлаганбыз. Дөньяның чаптар ат икәнен онытканмын. Син хаклы. Мөнирәләр, Хәдичәләр, минем кебекләр белән бүген укытып булмый. Үтенечем шул, Илгиз. Динәнең канаты каерылмасын. Бик акыллы кыз булса да, кай якка очканын белеп бетермәве бар. Көләсеңме миннән?

Т у к т а р о в. Нигә?

Н а р и м а н. Үләргә җыенган кеше кебек васыять әйтеп утырам. Шулай да хәлләр мөшкел, Илгиз. Синнән яшермим.

Т у к т а р о в. Сез ятыгыз.

Н а р и м а н. Ятам.

Т у к т а р о в. Врач чакырыйк.

Н а р и м а н. Җиңеләймәсә, чакырырсыз. Яшь бит әле мин, Илгиз, бары тик алтмыш ике генә яшь.

Т у к т а р о в. Үтәр, Нариман ага. Больницага ятарга кирәк.

Н а р и м а н. Мөнирә синең өстән министерствога жалоба язган. Бәлки, комиссия җибәрерләр.

Т у к т а р о в. Килсеннәр. Мин курыкмыйм.

Н а р и м а н. Килсеннәр, карасыннар, тикшерсеннәр. Ярдәмнәре тияр. Киңәшләр бирерләр. Юкса син, алай ярамый, дип кычкырасың да, ничек кирәклеген үзең дә белеп бетермисең. Сөзәр өчен мөгез, тибәр өчен тояк кирәк. Тагын менә нәрсә, Илгиз… (Кинәт тынып кала.)

Т у к т а р о в. Нариман ага, Нариман ага…

Н а р и м а н. Шәмсенур… Динә… чакыр…

Т у к т а р о в (Динә бүлмәсе янына атылып барып). Шәмсенур апа! Динә! (Шәмсенур белән Динә чыккач.) Нариман ага…

Шәмсенур белән Динә ашыгып диван янына киләләр.

Ш ә м с е н у р. Нариман, Нариман дим, шаярма!

Д и н ә. Әти!..

Ш ә м с е н у р. Нариман, сиңа әйтәм. (Кинәт ни булганын ацлап.) Нари-ма-а-ан!

 

VII КҮРЕНЕШ

 

Мәктәп директоры кабинеты. Сәхнәдә Туктаров белән Фасил.

Т у к т а р о в. Без мәктәптә дүрт ир кеше идек, Фасил абый. Нариман агай бер ай юк инде. Без өчәү калдык. Сөйләшик әле ачыктан-ачык. Чын кешеләрчә. Нәрсә бу?

Ф а с и л. Нәрсә нәрсә бу, Илгиз Кәримович?

Т у к т а р о в. Мин ронода булдым. Чакырып алдылар. Минием өстән министрга хат язганнар. Укытучылар. Янәсе, мин үземне коллективка каршы куйган, имештер, мин мораль яктан тотнаксыз. Үземнең укучым белән… Нәрсә бу? Сез моңа ничек карыйсыз?

Ф а с и л. Ничек карыйм дип… Минем имзам юктыр бит ул хатта?

Т у к т а р о в. Югын юк та бит…

Пауза.

Ф а с и л. Нәрсә, Илгиз Кәримович? Әллә шикләнәсезме?

Т у к т а р о в. Шикләнмим. Андый хатка кул куяр өчен дә үзенә күрә егетлек кирәк.

Ф а с и л. Алай икән…

Т у к т а р о в. Нәрсә алай икән?

Ф а с и л. Болай гына…  Ачыктан-ачык сөйләшик дип, мине мыскыл итәргә җыенасыз түгелме соң?

Т у к т а р о в. Әгәр мин сезне урынсызга мыскыл итәм икән, үз-үзегезне яклагыз.

Ф а с и л. Мыскыл итүче урынсызга икәнен үзе аңласын.

Т у к т а р о в. Әгәр аңламаса, аңларга теләмәсә?

Ф а с и л. Маңгайга бәреп сөйләшкәнне яратмыйм, мин,  Илгиз Кәримович.

Т у к т а р о в. Әүлия кеше шул сез. Эх, алмагачлары, сайрый сандугачлары. Менә сез ничек уйлыйсыз, хат язучылар хаклымы?

Ф а с и л. Әйттем, ләбаса, Илгиз Кәримович.

Т у к т а р о в. Сез берни дә әйтмәдегез. Сез җырлап кына йөрисез.

Ф а с и л. Башкача нишлисең инде.

Т у к т а р о в. Үзегезне үзегез якларга теләмисез икән, бәлки, кемдер сезнең яклавыгызга мохтаҗдыр. Бу дөньяда кемне дә булса якларга кирәктер бит.

Ф а с и л. Малай чакта без, Илгиз Кәримович, фашистларга, безнекеләргә бүленеп сугыш уены уйный идек. Хәзер зураелды.

Т у к т а р о в. Юк, уен түгел, монда принциплар көрәше.

Ф а с и л. Ике читән арасы —

Кара мәче баласы;

Принципны принциптан

Ничек аерып аласы?

Сез көчле кеше, сез акыллы кеше, Илгиз Кәримович. Сез минем яклавыма мохтаҗ түгел. Үз эшегезне эшләгез, мине бутамагыз. Минем эшем — укыту. Укытуым ошамаса, әйтегез, үпкәләмәм. Хатлар да язып йөрмәм. Егетлек тә эшли алмыйм, этлек эшләү дә кулымнан килми.

Т у к т а р о в. Их, егет, золотой карбюратор!.. Мине эштән куачаклар.

Ф а с и л. Ә мин нишли алам?

Т у к т а р о в. Яклагыз мине.

Ф а с и л. Ничек?

Т у к т а р о в. Бүгенге җыелышта әйтегез берәр сүз.

Ф а с и л. Сүз? Уф алла дип әйтерсең, ди, үлгәч,

Алдыңа китереп куярлар, ди, күмәч…

Чыгып китә. Телефон шылтырый. Туктаров трубканы ала.

Т у к т а р о в. Әйе. Чишмәбашмы? Мин мәктәпне сораган идем. Яхшы, көтәм… Мәктәп? Җиһан апа кирәк иде. Ерактан бу, бик ерактан… Җиһан апа, сезме? Мин бу — Илгиз. Сезнең укучыгыз Илгиз Туктаров. Сәламәтлелегез ничек, Җиһан апа?.. Әйе, кызганычка каршы, директор. Менә эч пошып китте дә, сезгә шылтыраттым.

Нурия кереп урындыкка утыра. Туктаров аңа әһәмият бирми, сөйләшүен дәвам итә.

Хат язган идем, алдыгызмы? Сез дә яздыгыз? Рәхмәт, Җиһан апа. Сагынам шул. Юк, Җиһан апа, боегырга исәп юк. Барысына да миннән сәлам. Исән булыгыз, Җиһан апа. (Трубканы куя. Нуриягә карап тора.)

Н у р и я. Нигә алай карап торасың? Рөхсәтсез кергәнгәме? Хәлеңне белергә кердем. Исәнме?

Т у к т а р о в. Исәнен исән. Куарлар ахры. Шулайрак сизелә.

Н у р и я. Сине әллә кайчан куарга иде инде.

Т у к т а р о в. Көлмә, Нурия. Авыр миңа.

Н у р и я. Әллә бик каты кыздырдылармы? Ул хатка мин дә кул куймакчы идем. Тукта әле, мин әйтәм, мине яратмавы өчен үч алыйм әле, дим. Бәхетең, тыелып калдым.

Т у к т а р о в. Шаярма, Нурия… Әллә мин ялгышам микән? Әллә мин хаклы түгелме? Шәмсенур апа минем белән сөйләшми, Нариман аганың үлемен миннән күрә. Үзем дә Нариман ага үлгәннән бирле җаныма урын таба алмыйм. Гаебем бар төсле.

Н у р и я. Нигә әле бу турыда миңа сөйлисең?

Т у к т а р о в. Син мине аңлыйсың.

Н у р и я. Аңлап нишләтим? Кызганыйммы сине, юатыйммы?

Т у к т а р о в. Өстәвенә бу хат? Сигез имза. Син тупас дигән иде Нариман ага. Бәлки чыннан да мин кирәгеннән артык кырыстыр, кешеләрнең күңелен рәнҗетәмдер. Ләкин мин хаклы бит. Нариман ага да шулай диде.

Н у р и я. Бер киңәш биримме, Илгиз? Син җылап җибәр. Мин сине юатырмын, ата мәче койрыгыннан курчак ясап бирермен.

Т у к т а р о в. Аңламадың.

Н у р и я. Әле генә аңлыйсың дидең, инде — аңламадың. Аңладым, җаным. Син шактый ук җебегән кеше икәнсең. Көзгедән кыяфәтеңне кара. Шундый кызганыч! Килешми алай. Мин сине горур, тәвәккәл итеп күрергә күнеккән. Бәлки әле, яратуым да шуның өчендер. Бәлки, Динә дә сиңа шуның өчен гашыйктыр. Кызлар егетләрнең җебегәннәрен яратмыйлар. Динә дигәннән, Мөнирә апа икеле куйган, председатель хатыны өчле куйган. Бу сиңа үч итеп эшләнгән эш. Янәсе, таләпне көчәйтәләр. Мондый кешеләргә тупас булмый, нишлисең. Борчылма, алар рәнҗи белмиләр, алар үч алу турында гына уйлыйлар. Шәмсенур апа аңлар. Ул акыллы кеше. Нариман агай да сиңа рәнҗеп үлмәгәндер. Мин аңа синнән катырак әйттем. Мин гафу үтенәсе урынга, чакырып алып үзе гафу үтенде. Син миңа шуны әйт, нигә син Динәдән качып йөрисең?

Т у к т а р о в. Ничек качып?

Н у р и я. Аны очратканда да күрмәмешкә салынасың?

Т у к т а р о в. Каян беләсең?

Н у р и я. Мин сине яратам дип әйтәм икән, синең нишләгәнеңне дә белергә тиеш. Мин Динә белән сөйләштем. Ул сиңа гашыйк, дип әйтү генә аз, ул табына сиңа. Кара аны, егет, мин түзәрмен, әгәр инде үзеңә-үзең төрле гаепләр таккан булып Динәдән читләшсәң, ул кызның күңелен яраласаң, саклан. Мәхәббәтем белән яндыра алмасам да, нәфрәтем белән көйдеремен.

Мөнирә керә. Нурия аның, каршына барып баса.

Директор мине кочакламады, мораль яктан тотнаксыз, дип хат языгыз, Мөнирә туташ. (Чыгып китә.)

М ө н и р ә. Чакырттыгызмы?

Т у к т а р о в. Чакырткан идем. Үзегез килеп җитәрсез дип уйлаган идем дә, ни өчендер күренмәдегез.

М ө н и р ә. Йомышым юк иде.

Т у к т а р о в. Нишләп? Мин ронода булдым. Минем нинди кыяфәттә кайтканым сезне кызыксындырырга тиеш.

Мөнирә урыныннан тора башлый.

М ө н и р ә. Әгәр министерствога язылган хат буенча булса, минем сөйләшерлек сүзем юк. Анда барысы да ачык, имзам куелган. Бөтенесе билгеле.

Т у к т а р о в. Сезнең имза гына түгел ул хатта.

М ө н и р ә. Шулай булгач, нәрсә сөйләшергә?

Т у к т а р о в. Минем сезне аңлыйсым килә.

М ө н и р ә. Минем килми.

Т у к т а р о в. Кызганыч.

М ө н и р ә. Өч ел аңларга тырыштым. Арыдым. Хәзер бүтәннәр аңласын. Нариман абый кебек кабергә керәсем килми.

Т у к т а р о в. Ул хатта Нариман абыйның имзасы юк… Козырь тузы сездә инде, алайса? (Мөнирә кузгалгач). Утырыгыз! Кузгалмагыз.

М ө н и р ә. Мин сезнең белән сөйләшергә теләмим.

Т у к т а р о в. Мин сөйләячәкмен, сез тыңларсыз. Тыңлыйсыгыз килмәсә, кыйныйлар дип, каравыл кычкырырсыз. Сезгә ул килешә. Күңелегез булсын, әйтеп куям, минем белән каты сөйләштеләр. Мораль яктан бозык кеше булганым өчен түгел. Җитәкчелек итә алмавым өчен һәм шундый хатлар язылуга сәбәпче булганым өчен. Мине, бәлки, директорлыктан алырлар. Сез булырсыз директор.

М ө н и р ә. Минем аңа омтылганым юк.

Т у к т а р о в. Алайса нигә интегәсез? Нигә имзалар җыеп йөрисез? Минем өчен борчылыпмы? Әллә укучылар язмышы сезне борчыймы? Газизова Динәгә ни өчен икеле куйдыгыз?

М ө н и р ә. Дәресен белмәгән өчен.

Т у к т а р о в. Ел буе белгән бит.

М ө н и р ә. Үзегез таләпне арттырырга куштыгыз.

Т у к т а р о в. Шәйхаттарова да өчлене шуңа куйганмы?

М ө н и р ә. Үзеннән сорагыз.

Т у к т а р о в. Газизова Динәнең мин әйләндергән башы бәлки эшләми башлагандыр. Шуны исбатларга теләдегезме? Газизова Динәнең әтисе үлде. Ул аны бик авыр кичерә. Аның әтисе, онытмаган булсагыз, Нариман ага иде. Эх, сез, кешеләр! Ярый… Бүген җыелыш. Шунда сөйләргә әзерләнегез. Бөтенесен дә чакырыгыз. Шәйхаттарова да килсен. Китәргә мөмкин.

Д и н ә (ишекне ачып). Илгиз абый, керергә ярыймы?

Т у к т а р о в. Ни бар?

Д и н ә (кереп). Илгиз абый, миңа сезнең белән сөйләшергә иде.

Т у к т а р о в. Аз гына сабыр ит.

М ө н и р ә. Сөйләшегез. Мин комачауламыйм.

Д и н ә. Юк, китмәгез, Мөнирә Шакировна.

М ө н и р ә. Мин укучылар белән дәрестә генә сөйләшәм. (Чыгып китә.)

Д и н ә. Миңа сезнең киңәшегез кирәк, Илгиз абый.

Т у к т а р о в. Динә… Бүтән вакытта.

Д и н ә. Кайчан?

Т у к т а р о в. Кайчан дип… Һәрхәлдә хәзер түгел.

Д и н ә. Миңа сөйләшергә кирәк. Бик кирәк, Илгиз абый.

Т у к т а р о в. Тыңлыйм, Динә.

Д и н ә. Нигә сез миннән качасыз, күргәндә дә күрмәгәнгә салышасыз?

Т у к т а р о в. Качмыйм мин, Динә. Үзеннән үзе шулай килеп чыга.

Д и н ә. Үзеннән-үзе түгел, Илгиз абый. Сез куркасыз.

Т у к т а р о в. Әйе, Динә, куркам.

Д и н ә. Нидән?

Т у к т а р о в. Синең хисләреңнең тапталуыннан.

Д и н ә. Үз хисләремне үзем саклый алам мин, Илгиз абый. Аны беркем дә таптый алмаячак. Хәтта сез дә.

Т у к т а р о в. Әй, Динә, акыллы сандугачым минем!

Д и н ә. Илгиз абый, мин ниндидер хат турында ишеттем. Дөресме ул? Дөресме, әйтегез, яшермәгез.

Т у к т а р о в. Дөрес.

Д и н ә. Миңа, Илгиз абый, бу мәктәптән китәргә кирәк.

Т у к т а р о в. Кая!

Д и н ә. Башка мәктәпкә күчәм.

Т у к т а р о в. Ни өчен?

Д и н ә. Ни өчен икәнен сез беләсез. Миңа бер икеле, бер өчле куйдылар. Мин аларны хаксызга куелган билгеләр дип саныйм. Хаксыз билгеләр икәнен исбатлау миңа бу мәктәптә мөмкин булмаячак. Сезгә дә исбатлау авыр булачак. Шуңа күрә сынауларны мин башка мәктәптә бирергә тиеш. Ронога барып сөйләшмәкче идем, сезнең киңәшне көттем.

Т у к т а р о в. Әллә ничек килеп чыга түгелме соң бу?

Д и н ә. Мин үземә ышанам.

Т у к т а р о в. Эш ышануда түгел.

Д и н ә. Үгетләргә уйламагыз, Илгиз абый, мин моны үземнең кеше икәнемне исбатлар өчен эшлим. Сезне яратырга хакым бар икәнен исбатлар өчен эшлим. Ә әнигә сез үпкәләмәгез, аңа бик авыр. Әтине бик ярата иде ул. Әтинең үлемендә сезнең гаебегез юк, аны әни аңлый. Мин дә аңлыйм.

Т у к т а р о в. Рәхмәт, Динә.

Д и н ә. Мин барысын да беләм, Илгиз абый. Сез бирешмәгез. Бик авыр булса минем турыда уйлагыз да, җиңел булыр.

Т у к т а р о в. Иң авыры синең турыда уйлау инде ул, акыллы сандугачым.

Д и н ә. Ю-у-ук, мин бит инде мәңгелеккә сезнеке. Ышанасызмы миңа.

Т у к т а р о в. Сиңа ышанмый, кемгә ышаныйм.

 

VIII КҮРЕНЕШ

 

Урамнан барган Фасилны Нурия куып тота.

Н у р и я. Нигә шул чаклы чабасыз, Фасил абый?

Ф а с и л (кәефсез). Хатын көтә, балалар көтә.

Н у р и я. Хатыныгыз сезне бик яратадыр.

Ф а с и л. Сыгыладыр, бөгеләдер беләге, өзеләдер минем өчен үзәге.

Н у р и я. Әүлия кеше шул сез. Җыелышта бер сүз дә әйтмәдегез.

Ф а с и л. Сезнең көн саен җыелышып талашуыгызда минем ни эшем бар. Җыелыш та җыелыш, җыелыш та җыелыш.

Н у р и я. Сез дә бит шул мәктәптә укытасыз.

Ф а с и л. Укытса ни. Мин үз эшемне беләм. Хатын-кыз арасына кысылып йөрергә вакытым юк. Бөтен мәктәпне җыен хатын-кыз басып алды да базар ясадылар.

Н у р и я. Ирләр булмагач шулай була инде ул. Әнә бит ир кешене якламадыгыз. Аның өстенә очып кунсалар да, сез дәшмисез.

Ф а с и л. Бәйләнмәле син миңа, Нурия.

Н у р и я. Илгиз Кәримовичны куалар бит.

Ф а с и л. Кумаганнар ич әле.

Н у р и я. Кугач соң була. Коллективның яртысы аңа каршы. Сез дәшмисез.

Ф а с и л. И Алла… Укытучылар бетте, талашучылар калды. Мәктәпмени бу?!

Н у р и я. Аңа Илгиз Кәримович гаеплеме?

Ф а с и л. Кырмыска оясына таяк тыгып болгамасаң иде.

Н у р и я. РОНО мөдире дә дәшми.

Ф а с и л. Нигә дәшсен, тыныч кына пенсиягә китәсе килә.

Н у р и я. Сезнең кебекме?

Ф а с и л. Нигә син миңа бәйләнәсең? Йә, әйт, нишлим?

Н у р и я. Керик бергәләп башлык янына.

Ф а с и л. Беткән ди аның бездән башка эше.

Н у р и я. Хатыны бөресеннән узып чәрелди. Ичмасам, бер хатынына баш булсын.

Ф а с и л. Сезгә баш булып буламыни? Менә минеке дә кайда йөри дип тузынырга торадыр. Ә син мине җибәрмисең.

Н у р и я. Барыгыз инде, китегез алайса. Хатыныгызга сәлам әйтегез.

Ф а с и л. Әй акылыгыз да телегез хәтле булса… (Китеп бара. Динә керә,)

Д и н ә. Нурия апа… Дөресме?

Н у р и я. Нәрсә инде син дә…

Д и н ә. Мин яратам аны…

Н у р и я. Әкрен. Ул сүзне кычкырып әйтмиләр. Бар, кайт.

Д и н ә. Мин әнине көтәм. Җыелыш бетте диләр. Нигә ул чыкмый?

Н у р и я. Кем?

Д и н ә. Әни. Илгиз абый да… Дөресме, куалармы аны?

Н у р и я. Бар кайт.

Д и н ә. Дөресме?

Н у р и я. Нәрсә әйтим мин сиңа, җүләр кызый? Мин сине кочаклап җылый гына алам. Әйдә, кайтабыз.

Д и н ә. Юк, мин әнине көтәм. (Нурия киткәч таптанып тора. Үз-үзенә көйли.)

Урамнар бүген сөенгән —

Ап-ак карга киенгән…

Урамнар бүген сөенгән —

Ап-ак карга киенгән.

(Үтеп баручы. Шәйхаттаров каршына чыга.)

Исәнмесез.

Ш ә й х а т т а р о в. Исәнмесез.

Д и н ә. Мин — Нариман кызы. Минем әти сезне укыткан.

Ш ә й х а т т а р о в. Исәнме, Нариман абый кызы.

Д и н ә. Сез тимәгез аңа.

Ш ә й х а т т а р о в. Кемгә?

Д и н ә. Туктаровка. Илгиз Кәримовичка. Илгиз абыйга. Тимәгез аңа! (Йөгереп чыгып китә. Мөнирә керә.)

М ө н и р ә. Хәерле кич, Рәшит Талипович.

Ш ә й х а т т а р о в. Исәнмесез, Мөнирә Шакировна.

М ө н и р ә. Менә, җыелыштан таралабыз.

Ш ә й х а т т а р о в. Нәрсә соң анда сезнең? Нәрсә болгатасыз?

М ө н и р ә. Беләсез инде, шул — Туктаров. Бүген әйтәсе сүзебезне әйттек — ояты булса, китәргә тиеш. Ояты булмаса, соңгы сүзне сез әйтерсез, Рәшит Талипович.

Ш ә й х а т т а р о в. Нинди сүзне?

М ө н и р ә. Мәктәпне болай яшәтеп булмый ич инде. Мине куегыз димим, Рәшит Талипович. Ләкин өлкәнрәк, тәҗрибәлерәк кеше кирәк. Бала-чаганы директор итеп…

Ш ә й х а т т а р о в. Мөнирә Шакировна, зинһар өчен минем башымны әйләндермәгез. Мәктәп директорларын алыштырып йөрергә вакытым юк минем. Бер-ике көннән районда фураж бетә. Сезнең кайгымы миндә? Нәрсә мине урамда сагалап торасыз? Урамда йөреп керим дип чыксам, монда да…

М ө н и р ә. Гафу итегез, Рәшит Талипович.

Ш ә й х а т т а р о в. РОНО мөдирегез бар…

М ө н и р ә. Ул җебегән кеше.

Ш ә й х а т т а р о в. Нинди кеше булды соң бу Туктаровыгыз? Кыз балалар килеп, тимәгез аңа, дип, приказ биреп китәләр. Сез туктатып…

М ө н и р ә. Нариман абый кызы ул. Туктаров аның башын әйләндергән. Гомумән ул бозык кеше. Студент чагында ук, Казан урамында “Азатлык” дип кычкырып йөргән ул. һаман шул гадәтен куа.

Ш ә й х а т т а р о в. Анысын да кычкырырга кирәк булгандыр заманында.

М ө н и р ә. Кыскасы, әгәр дә ул калса, миңа һәм Хәдичә Галиевнага мәктәптән китәргә туры килә.

Ш ә й х а т т а р о в. Юк инде, Мөнирә Шакировна… Сез китсәгез мин дә китәм.

М ө н и р ә. Көлке түгел бу Рәшит Талипович. Миннистерствода бу турыда беләләр.

Ш ә й х а т т а р о в. Министерство Казанда ул… Безгә монда эшлисе.

М ө н и р ә (җылый башлый). Нариман абый да юк ичмасам.

Ш ә й х а т т а р о в. Тынычланыгыз, Мөнирә апа. (Туктаров белән Шәмсенур керәләр.)

Ш ә м с е н у р. Исәнме, Рәшит.

Ш ә й х а т т а р о в. Исәнмесез, Шәмсенур апа. (Туктаровка күрешергә кул сузып.) Исәнме… Мөнирә Шакировна, Шәмсенур апа, барыгыз әле, чөкердәшеп сөйләшә-сөйләшә кайта торыгыз. (Туктаровка.) Ә син ашыкма. (Мөнирә белән Шәмсенур чыгып киткәч.) Йә, эшләр ничек.

Т у к т а р о в. Үзегез беләсездер инде.

Ш ә й х а т т а р о в. Кил әле, утыр әле шунда… (утыргычка утырышкач). Әйдә, җитди итеп сөйләшик әле.

Т у к т а р о в. Мин һәрвакыт җитди.

Ш ә й х а т т а р о в. Тукта. Әтәчләнмә. Сезнең анда болгануыгызны минем беләсем килми. Вакытым юк минем, аңлыйсызмы? Кит син аннан.

Т у к т а р о в. Нигә мин китәргә тиеш? Мин хаклы.

Ш ә й х а т т а р о в. Минем анда эшем юк. Беләсеңме, син миңа ошыйсың. Принципиаль кешеләрне хөрмәт итәм мин. Вакланма. Бетерәләр алар сине. Хатын-кызлар җыелышып үзара мөнәсәбәт ачыклый башласа, бер генә директор да аларны туктата алмый. Кач син аннан.

Т у к т а р о в. Мин хатын-кызлар турында уйламыйм, киләчәк буын өчен уйлыйм. Милләтемнең киләчәге турында уйлыйм.

Ш ә й х а т т а р о в. Дөрес, барысы да дөрес. Ләкин тормышның үз дөреслеге бар. Кил миңа урынбасар булып. Шаярмый әйтәм.

Т у к т а р о в. Мәктәпне мин Мөнирә Шакировналарга калдыра алмыйм. Мәктәп бүгенге заман таләп иткәнчә белем бирергә тиеш.

Ш ә й х а т т а р о в. Тиеш, тиеш… Ә минем фураж юк. Ә балаларыгызга сөт кирәк. Мин нишләргә тиеш? Вакытым юк минем сезнең арада болганырга. Коткар син мине ул эштән. Кит. Күч бүтән мәктәпкә. Беләсеңме, Шәйхаттаров куды дигән исем күтәрәсем килми. Ошыйсың син миңа. Хәтта мин сиңа бераз көнләшеп тә карыйм. Үзем дә синең кебек әтәч идем яшь чакта. (Паузадан соң.) Ник дәшмисең?

Т у к т а р о в. Сез сөйлисез ич.

Ш ә й х а т т а р о в. Әйе, шулай… Шулай шул…. Яз җиттте. Чәчүгә төшәсе бар… Техника юк. Ә син мәктәп дисең, киләчәк дисең. Яңа мәктәпне төзеп бетерергә акча юк. Син дә хаклы, мин дә хаклы. Йә, нишлибез?

Пәрдә.

Әсәрнең тексты Туфан Миңнуллинның ун томлыгындагы нөсхәсенә нигезләнеп әзерләнде:

Миңнуллин Туфан. Сайланма әсәрләр, 10 томда, 3 том, 269-314 битләр. – Казан: Татар. кит. нәшр., 2002.

Ике пәрдәдә драматик хикәя

 

Ана –

Бөек исем,

Нәрсә җитә ана булуга…

Һади Такташ

 

Консультант врачлар: Миңгалеева Ләйсән Миңлеәхмәтовна, Җәләева Лениза Шакировна.

 

КАТНАШУЧЫЛАР:

Г ө л ф и н ә – 45 яшьтә

В а л е н т и н а – 30 яшьтә

А л т ы н ч ә ч – 32 яшьтә

Д и л е м м а – 20 яшендә

– бала тапкан хатыннар.

Б а ш   в р а ч – өлкән яшьтәге ханым.

А й з а р ә   Ә х ә т о в н а – палата врачы, 50 яшьләрендә.

Н и н а – сестра, 19 яшьтә.

И с е м с е з   х а т ы н – 30 тирәләрендә.

В а з ы й ф а – Дилемманың каенанасы

Р и м м а – Дилемманың әнисе

– икесе дә 45 белән 50 яшь арасында.

Б а л а   т и р б ә т ү ч е ике А н а. (Мөмкинлек булса, аларның санын арттыру отышлырак булмасмы?)

Вакыйга безнең заманда шәһәрдәге бала тудыру йортларының берсендә бара.

 

БЕРЕНЧЕ ПӘРДӘ

 

Бала тудыру йортында бала тапкан аналар палатасы. Коридорның да бер өлеше һәм врач кабинеты күренә. Тирә-як ап-ак. Аклык бу очракта медицина фәнендә кабул ителгән гигиена билгесе булу белән бергә яктылык символы да. Якты дөньяга гөнаһсыз нарасыйлар килгән урын. Кеше туган җир. Сәхнәнең ике ягында ике бишек эленгән. Ак төс фонында алар төрле төсләргә буялган, бизәкле булулары белән игътибарны җәлеп итеп торалар. Ике бишек янында ике Ана утыра. Вакыйгада катнашучылардан аермалы буларак, аларның киемнәре бишекләр шикелле үк бизәкле, чәчәкле. Бүтәннәрнең киемнәре, әлбәттә, ак төстә. Пәрдә ачылганда бишекләр янындагы ике Ана, бишек җырын җырлап, бишекләрне тирбәтәләр.

Әлли-бәлли-бәллием,

Йокла, балам, нәнием,

Тәмләп йокла, бәбием,

Сакта тора әниең.

Әлли-бәлли-бәлли-бәү,

Әлли-бәлли-бәлли-бәү.

1-А н а.

2-А н а.

И к ә ү  б е р г ә.

Йокла, улым, батырым.

Йокла, кызым, матурым.

Йокла, минем бер генәм.

Чәчәк кенәм, гөл генәм.

Әлли-бәлли-бәлли-бәү.

Әлли-бәлли-бәлли-бәү.

Йөрәгемнең парәсе,

Ике күзем карасы,

Мәхәббәтем чаткысы,

Күңелемнең яктысы.

Әлли-бәлли-бәлли-бәү,

Әлли-бәлли-бәлли-бәү.

Җырны ике Ана сүзсез генә дәвам итәләр. Шул җыр белән бала тапкан аналар палатасы яктыра. Вакыт иртә. Аналар йокыдан уянып, юынып, ясанып балаларын имезергә китергәнне көтәләр. Алтынчәч белән Валентина караватларында утырып торалар. Дилемма яткан. Гөлфинә аяк өстендә.

Г ө л ф и н ә (Дилемма караваты янына килеп). Тор әйдә, кызым, тор. Синең яшьтә озак яту килешми. (Дилемма борылып яткач.) Бигрәк иркә семьяда үскәнсең ахрысы, авыр булыр яшәве. (Алтынчәч янына килә.) Нихәл соң, Алтынчәч?

А л т ы н ч ә ч. Яхшы.

Г ө л ф и н ә. Исемең бигрәк матур инде.

А л т ы н ч ә ч. Үзем ямьсез, әйеме?

Г ө л ф и н ә. Ямьсез дип инде… Бер дә ул хәтле ямьсез түгел. Матурлык ул туйда гына кирәк. Үзеңә ишең табылган бит әле. Балагыз бар. Ямь шул була инде, Алтынчәч айналаем.

А л т ы н ч ә ч. Безнеңчә каян беләсез?

Г ө л ф и н ә. Казахчамы? Белмим, Чимкентка кунакка барган идек тә шунда бер казах апасыннан ишеттем. Бигрәк матур сүз – айналаем. Матур сүзләрне яратам мин. Алтынчәч… Бер киңәш биримме, Алтынчәч? Син һәрвакыт елмаеп йөр, елмайганда син бик чибәрләнәсең. Ямьсез дип әйткәннәренә ышанма, бик ямьле, бик матур син, айналаем.

А л т ы н ч ә ч (елмаеп). Рәхмәт.

Г ө л ф и н ә (караватында мышык-мышык елап утыручы Валентина янына килә). Ни булды, Валентина, нигә җылыйсың?

В а л е н т и н а. Куркам.

Г ө л ф и н ә. Нидән?

В а л е н т и н а. Әгәр дә минем сөтем җитмәсә? Ул ачтан үлсә? Юк, ул үлсә, мин дә яшәмәячәкмен. Ул минем соңгы өметем.

Г ө л ф и н ә (көлеп). Тукта, тиле. Тапкансың җылар нәрсә. Җиңел котылганыңа сөенеп, көлеп кенә йөрергә кирәк сиңа. Җылап бала үстереп булмый ул, җаным. Көлеп йөр, балаң да синнән көләргә өйрәнсең.

В а л е н т и н а. Карагыз әле минем күкрәкләргә. Бик бәләкәйләр бит. Ничек аның сөте җитсен.

Г ө л ф и н ә. Алай димә, Валентина. Тфү, тфү, күз тимәсен, бу имиләрдән колын имезергә була. Мин беренчемне тапканда бөтенләй юк иде әле имием. Эзләре генә бар иде. Әле дә хәтеремдә, өйләнешеп беренче йоклаган төнне Зарифулла, минем ирем инде, тотмакчы була имиемне, кулы шуа да китә тегенең, шуа да китә. Менә шул имиләрне, Валентина җаным, унбер бала имеп үстеләр. Уникенчесе монда керергә көтеп тора. Улларым Газинур Гафиятуллин кебек, кызларым Галиябанудан ким түгел. Әле район больницасында табып шундыйлар. Казан больницасында тапсам,  нинди булмаслар иде. Менә шуңарга күрә, уникенчесе тагын да шәбрәк булсын дип, Казан роддомына килдем. Зарифулла әйтә алмыйлар сине, син анда учетта түгел, ди. Ашыкма, мин әйтәм. Табар чагым җиткәнне чамаладым да сеңелләремә килдем. Тулгак тота башлагач, скорый помощька шылтыраттылар да… алмый нишләсеннәр. Туам дигән баланы кире кертеп булмый ич.

Д и л е м м а. Туктап торыгыз әле әзрәк кенә.

Г ө л ф и н ә. Ни дидең, сеңелем?

Д и л е м м а. Бик күп сөйлисез!

Г ө л ф и н ә (Дилемма янына килеп). Балтун инде мин шулай, тел бистәсе. Зарифулла да шуның өчен әрли үземне. Нишлисең, синең сыман, бер-беребезгә сырт куеп ятсак та, күңелле булмас иде. (Алтынчәчкә.) Шулай бит, айналаем?

А л т ы н ч ә ч. Шулай.

Г ө л ф и н ә (Алтынчәч янына килеп). Син үзең Казанда торасыңмы соң, Алтынчәч?

А л т ы н ч ә ч. Юк, Ульбада.

Г ө л ф и н ә. Ульба? Кайда соң ул?

А л т ы н ч ә ч. Казахстанда.

Г ө л ф и н ә. И-и-и! Монда ничек килеп эләктең?

А л т ы н ч ә ч. Шулай туры килде инде. Мәскәүгә бара идем, апаларга.

Г ө л ф и н ә. Ирең беләме соң монда тапканыңны?

А л т ы н ч ә ч. Юк.

Г ө л ф и н ә. Хәбәр иттер, ятмасын дөньясын онытып. Туганнарың бармы соң Казанда?

А л т ы н ч ә ч. Юк.

Г ө л ф и н ә. Пәрәмәч! Ничәнче балаң?

А л т ы н ч ә ч. Беренче.

Г ө л ф и н ә. Ничә яшь соң үзеңә?

А л т ы н ч ә ч. Утыз ике.

Г ө л ф и н ә. Кияүгә соң чыктыңмыни?

А л т ы н ч ә ч. Әйе, соң. Ямьсез бит мин – алучы булмады.

Г ө л ф и н ә. Алай димә. Әйтмә алай дип. Бала тапкан хатын ямьсез булмый. Юкны сөйләмә икенче тапкыр, Алтынчәч, риза-бәхил түгел.

А л т ы н ч ә ч. Кызым да ямьсез булыр микән? Малай булуын теләгән идем.

Г ө л ф и н ә. Хәзер малайның, кызның аермасы юк. Хәзер барысы да үз бәхетләре белән туалар. Әнә минекеләр тупырдап торалар. Унике булдылар бит, малай җаным, унике. Бик күп инде, әйеме?

В а л е н т и н а. Күп түгел, Гуля апа. Мин егермене табар идем.

Г ө л ф и н ә. Егермегә хатын-кызның чыдамы җитсә дә, гомере җитмидер ул, Валентина. Хатын-кызның гомере кыска бит ул.

В а л е н т и н а. Без җиде ел көттек. Ой, белсәгез… Саша, мин, Сашаның әтиләре, минекеләр – барыбыз да көттек. Бармаган больница, күренмәгән доктор калмады. Җиде ел! Саша белән икәүләп сүзләрнең ниндиләрен генә ишетмәдек. Ой-ой!.. Буйга узгач ничек сакладык без аны, Гуля апа!..

Г ө л ф и н ә. Шуңа күрә зур булып туган да инде ул.

В а л е н т и н а. Өч кило да алты йөз илле грамм.

Г ө л ф и н ә. Артык зур булып туганны врачлар яратып бетерми шул.

В а л е н т и н а. Яшәр микән? Ой, куркам… Белсәгез курыкканымны. Яшәр микән, Гуля апа?

Г ө л ф и н ә. Мондагылар җыелып туена барабыз әле малаеңның, чакырсаң.

В а л е н т и н а. Чакырам, Гуля апа, барыгызны да чакырам. Шундый туй булыр, шундый туй булыр!.. Ой, кызлар!. Кызлар! Белмисез шатлыгымны, белмисез куанганымны! Аны бары тик  җиде ел бала көткән хатын-кыз гына аңлый. Балам бар бит минем, улым бар! Исеме Саша булачак. Әтисе дә Саша, улым да Саша! Александр Александрович. Ой, ничек яратам мин аның әтисен, кызлар! Сез күз алдына да китерә алмыйсыз, ничек мин аны яратам.

Г ө л ф и н ә. Безнең дә иребез бар. Яратмасак, шул ирдән унике бала тапмас идек.

Ишек төбенә Исемсез хатын килеп, сөйләшкәнне посыбрак тыңлап тора.

В а л е н т и н а. Сез бәхетле, Гуля апа. Унике балагыз бар.

Г ө л ф и н ә. Нәселебез шундый инде. Мин үзем, Зарифулланың җиле тиеп китсә дә, балага узам. Тик менә сеңелебез генә, Казанга китте дә ире белән икәүләп бер баланың күзенә карап торалар.

В а л е н т и н а. Юк, юк! Мин!.. Менә күрерсез!..

Г ө л ф и н ә. Була, була… Бер юлы ачылгач, була инде ул, Валентина. Бигрәк матур исем инде Валентина. Марҗа булган булсам, мин үземә Валентина куштырган булыр идем. Син, Валентина, миңа Гуля димә инде, ярыймы. Үз исемем белән әйт, ярыймы.

В а л е н т и н а. Әйтүе читен бит.

Г ө л ф и н ә. Бер дә кыен түгел. Гөл-фи-нә. Гөл, гөл, гөл… цветок, цветок… Беләсеңме цветокны? Менә шул инде. Финәсен үзем дә белмим. Гөлфинә.

В а л е н т и н а. Гульфина. Гульфина апа.

Г ө л ф и н ә. Менә. Менә бит, менә. Онытма гына инде хәзер. Гөлфинә нәрсә ул, менә авыр исемнәр була ул. Әйткәндә телең сынарлык. Сугыш вакытында безнең авылга эвакунрынныйлар килгән иде. Безгә дә бер семья урнашкан. Мин аларны бик аз гына хәтерлим. Әни сөйли: бик тиз бер-беребезгә ияләштек, ди. Сөйләшергә дә өйрәндем, ди. Тик менә бабайларының гына исемен әйтә алмый изаландым, ди. Үзебезчә Самат бабай дип әйткән идем дә, пажалысты үз исемем белән әйтегез инде, дип әйтә ди бабай. Язып алып ике ай ятладым, ди, әни әйтә, көчкә өйрәндем, ди. Миңа әйткән иде, мин дә әйтә алмадым. Әкрен генә иҗекләп кенә әйтеп була, бергә җыеп тиз генә әйтеп булмый. Яле, син әйтә алырсың микән, Валентина? Са-му-ил Со-ло-мо-но-вич.

В а л е н т и н а. Самуил Соломонович.

Г ө л ф и н ә. Синең телең килешеп тора шул андый исемнәргә. Һәр халыкның үз теле шул. Шуңа күрә әйбәт тә. Бөтенесе дә матур. Валентина, милый мой дорогой. Кара нинди матур сүзләр. Валентина җаным дисәң дә рәхәт бит.

Д и л е м м а. Ой! Перестаньте, ради бога.

Г ө л ф и н ә. Дәшмим, дәшмим, сеңелем, ачуланма, зинһар… Ә синең исемең ничек, сеңелем?.. (Дилемма эндәшмәгәч.) Казан роддомының шул инде аның, районда булса… Өченче баламны тапканда Малаевка авылының бер хатыны белән бер караватта яттык. Рәхәтләндек кенә сөйләшеп. (Ишек төбендәге Исемсез хатынны күреп, янына килә.) Карап-карап торам да, ни кермисез, ни китмисез. Йә кереп утырыгыз, йә…

Х а т ы н. Миңа анда керергә ярамый.

Г ө л ф и н ә. Нишләп ярамасын ди! Монда барыбыз да бертигез.

Х а т ы н. Мин бүтән отделениедән.

Г ө л ф и н ә. Булсагыз ни. Бездә йогышлы авырулар ятмый. Сезнең палатагыз кайда соң?

Х а т ы н. Аста.

Г ө л ф и н ә. Анда ниндиләр ята?

Х а т ы н. Минем кебекләр.

Г ө л ф и н ә. Сез нинди соң?

Х а т ы н. Баласыз хатын.

Г ө л ф и н ә. Балагыз булмыймыни? Әйтәм аны… Ә сез бер дә кайгырмагыз. Балалардан кем рәхәт күргән. Интегеп, азапланып үстерәсең, үстерәсең дә… Әнә безнең күрше Хәдичә апа малайлары кайсы кая таралышып бетте, адреслары да билгесез.

Коридордан Айзарә Әхәтовна килә.

А й з а р ә (Исемсез хатынга). Сез тагын биредә? Соңгы тапкыр кисәтәм, әгәр тагын бу отделениега керсәгез…

Х а т ы н. Китәм, китәм… (Югала.)

А й з а р ә (Гөлфинәгә.) Ә сез монда нишләп торасыз? Керегез палатагызга.

Г ө л ф и н ә. Балам булмый, ди.

А й з а р ә. Булмаса, сез табып бирмәкче буласызмы?

Г ө л ф и н ә. Юатырга кирәк бит кешене.

А й з а р ә. Юатырга… Ятыгыз урыныгызга. (Палатага керә.)

Г ө л ф и н ә (аңа иярә). Сез врач кеше, алай дип әйтү сезгә килешми.

А й з а р ә. Аларга монда кереп йөрергә рөхсәт ителми, аңлыйсызмы? Сезгә дә теләсә кайда йөрергә ярамый.

Г ө л ф и н ә. Харап икән. Тегеләй ярамый, болай ярамый. Кешенең авыр хәсрәте бар. Җаны үрсәләнәдер, аңа сөйләшеп җиңеләергә кирәк.

А й з а р ә. Биредән чыккач иркенләп сөйләшерсез.

Г ө л ф и н ә. Аны кайчан күрәм мин.

А й з а р ә. Йә, йә, булды, тынычланыгыз. Ул хатынга сез дә, без дә ярдәм итә алмыйбыз. Моннан ун ел элек аборт ясаткан ул. Беренче баласына. Шуннан бүтән балага узмаган. Ул вакытта врачларны тыңламаган. Хәзер йөри. Без нишли алабыз, йә? Бирегез әле кулыгызны. (Гөлфинәнең пульсын тыңлаганнан соң.) Яхшы. Тик шулай да бик күп йөрмәгез. (Валентина янына килеп.) Йә, сезнең хәлләр ничек?

Г ө л ф и н ә. Курка ул.

А й з а р ә (Валентинага). Нидән?

В а л е н т и н а. Сөтем җитә микән?

А й з а р ә. Җитмәсә, әйтерләр. Борчылмагыз. Барысы да яхшы булыр. (Дилемма янына килеп.) Бүген тордыгызмы әле?

Д и л е м м а. Юк.

А й з а р ә. Бераз йөрергә кирәк.

Д и л е м м а. Йөрергә ярамый миңа.

А й з а р ә. Нигә?

Д и л е м м а. Шулай. Сез врач – сез белергә тиеш. Олы корсаклы булып каласым килми.

А й з а р ә. Ай-яй, күп беләсез! (Гөлфинәне күрсәтеп.) Әнә бу апага карагыз, унике бала анасы – тал чыбыгы кебек зифа.

Г ө л ф и н ә. Безнең бит май җыеп ятарга вакыт юк.

Д и л е м м а. Гомумән, әйтегез аларга. Миңа дәваланырга, ял итәргә кирәк, ә биредә базар.

А й з а р ә (хатыннарга). Нигә шул чаклы тавышланасыз?

В а л е н т и н а. Кем тавышлана? Безме? Без сөйләшәбез генә. Айзарә Әхәтовна.

А й з а р ә. Әкренрәк сөйләшергә кирәк.

Г ө л ф и н ә (Валентинага әкрен генә). Чебен тимәс чер итәрләр командасыннан икән теге.

А й з а р ә (Алтынчәч янына килеп). Ә сез ничек?

А л т ы н ч ә ч. Яхшы.

А й з а р ә. Молодец. Йөрергә ашыкмагыз, сезгә иртәрәк әле.

А л т ы н ч ә ч. Әйтегез әле, кызлар әтиләренә охшыйлармы, әниләренәме?

А й з а р ә. Ә сез кемгә охшавын теләр идегез?

А л т ы н ч ә ч. Минем яныма бер егет тә якын килмәде.

А й з а р ә. Димәк, җүләрләр.

Г ө л ф и н ә. Мин дә шулай дидем. Нәрсәгә сиңа егетләр, ирең булгач…

А й з а р ә (Гөлфинәгә). Утырыгыз урыныгызга. Бөтен җиргә өлгерәсез, бөтенесен күрәсез, бөтенесен ишетәсез сез.

Г ө л ф и н ә. И күңелсез сезнең Казаныгызда, район больницасында рәхәтләнеп йөри идем.

Тышта ирләр тавышы ишетелә.

В а л е н т и н а (тәрәзә төбенә менеп баса да форточкадан кычкыра). Саша!.. Сашенька!.. Мин бу! Бу мин! Таныйсыңмы мине?! Ә?.. Яхшы! Борчылма, Сашенька!

А й з а р ә (Валентина янына килеп). Төшегез хәзер үк.

В а л е н т и н а. Доктор… Айзарә Әхәтовна… Зинһар өчен, пожалуйста… Саша килгән бит, Сашенька… Бер генә сүз әйтәм… (Форточкага башын тыгып.) Са-ша-а!.. Син мине яратасыңмы, Са-ша-а?

А й з а р ә. Әйткәнне аңлыйсызмы, юкмы?

В а л е н т и н а (тәрәзә төбеннән төшә-төшә). Аңлыйм, доктор, аңлыйм. (Айзарә Әхәтовнаны кочаклап.) Ой, белсәгез иде, доктор, белсәгез иде!.. Безнең бакчабыз бар, Айзарә Әхәтовна, чәчәкләр күп. Мин сезгә чәчәкләр китерәм әле. Барыгызга да, барыгызга да…

А й з а р ә. Яхшы, яхшы… Китерерсез. Тик тынычланыгыз. Тынычрак булырга кирәк, бала ашатасыгыз бар.

В а л е н т и н а. Булды, булды, доктор. Ни әйтсәгез дә тыңлыйм. (Караватына барып утыра.)

А й з а р ә. Менә нәрсә, кадерле әниләр, форточка ирләр белән сөйләшү өчен уелмаган. Әгәр дә тагын шулай кылансагыз, кадаклап куячакбыз. Өйләрегезгә кайткач сөйләшерсез. Аңлашыламы?

В а л е н т и н а. Аңлашыла, доктор, аңлашыла.

Г ө л ф и н ә. Өйгә кайткач ирләр белән сөйләшергә вакыт буламыни ул… Кешенең ирләре ир төсле. Безнеке йөридер чабып.

А й з ә р ә. Ай, ярый… Тик, зинһар, әкренрәк… (Чыгып китә.)

Балаларның елаганы ишетелә. Арбага шул елакларны төяп сестра Нина керә.

Н и н а.  Ягез әле, апалар, алыгыз әле елакларыгызны. Тик сабыр, сабыр… Кабаланмыйча гына. (Балаларны аналарыа өләшә, Валентинага.) Баланы алай кысып тотмыйлар, күрсәттем бит мин сезгә.

В а л е н т и н а. Йә төшеп китәр.

Н и н а.  Китми. Әнә апага карагыз. (Алтынчәчкә.) Башта ашатыгыз, нәрсә эзлисез аның битендә? Алар әлегә барысы да бер төсле.

В а л е н т и н а. Түгел… Минеке…

Н и н а.  Сөйләшмәгез. (Дилеммага.) Ә сез нигә ашатмыйсыз?

Д и л е м м а. Ашатырмын, борчылмагыз.

Н и н а.  Мине борчылыр өчен укыттылар. (Арбаны алып чыгып китә.)

Бала имезгәндә генә була торган илаһи тынлык урнаша. Ул тынлыкны балаларның дәррәү елап алуы гына бозгалый. Ут бишек тирбәтүче ике Ананы гына яктырта. Алар үз җырларын дәвам итәләр.

1-А н а. Сайрар кошлар тынып калган,

Исәр җилләр ялга талган:

Изге тынлык бу дөньяда –

Бала имезә Ана,

Бала имезә Ана.

2-А н а. Ага сулар тып-тын гына,

Тып-тын урман тыңлап тора:

Изге мизгел бу дөньяда –

Бала имезә Ана,

Бала имезә Ана.

Бергә. Атмый торсын атар туплар –

Дөрләмәсен хәтәр утлар,

Тынлык кирәк бу дөньяга –

Бала имезә Ана,

Бала имезә Ана.

Җырның соңгы юлларында сестра Нина тамаклары туеп, тынып калган балаларны төяп чыгып китә. Палата эче, коридор яктыра.

Г ө л ф и н ә. Бик үзсүзле булыр, ахры…

В а л е н т и н а. Каян беләсез аны, Гульфина апа?

Г ө л ф и н ә. Белмәскә… Мин аларның кайсы нинди буласын карынымда ятканда ук беләм. Нурисламым селкенеп тә карамады, хәзер дә йокы ярата. Әлфиям гел тибенеп торды, хәзер дә өстендә юрганын тотмый, Фәритем кыбырсына да кыбырсына иде, һаман утырган урынында тик кенә утыра алмый – боргалана…

А л т ы н ч ә ч. Ә минем кызым үземә охшамаган. Аның сеңлесенә охшаган. Ә ул чибәр. Аңарга сокланмаган егет юк.

В а л е н т и н а. Минеке нәкъ минем каенанам. (Тавыш ишетеп, кинәт тәрәзәгә ташлана.) Ой, кызлар, килегез әле, килегез. Бер көтү. Минекеләр. (Тәрәзә төбенә менеп, форточкадан кычкыра.) Әни-и!.. Исәнме, әнием. Исәнмесез, Антонина Сергеевна. (Хатыннарга карап.) Минем каенанам. (Урамга.) Борчылмагыз… Искиткеч!.. Алдым, барысын да алдым… Антонина Сергеевна, оныгыгыз сезгә охшаган. Честное слово. Ә?.. Юк, юк, нормально… Сашаны ач йөртмәгез. Саша, тәмле ашаталармы сине? Кара аны, ач ййөрмә.

Г ө л ф и н ә (Валентинаның итәгеннән тартып). Валентина, сора әле, безнеке күренми микән шунда. Зарифулла күренми микән?

В а л е н т и н а. Хәзер, хәзер, Гуля апа… Әйе, Саша, Зарифулла күренмиме анда? Ә?.. Гуля апаның ире.

Г ө л ф и н ә. Гөлфинә диген, Валентина, Гуля дигәнне аңламый бит инде ул Зарифулла.

В а л е н т и н а. Әйе, Саша! Гульфина апаның ире анда булса, әйт, Гульфина апа сине эзли диген. Ә?.. (Гөлфинәгә.) Ниндирәк соң ул, Гульфина апа?

Г ө л ф и н ә. Авыл кешесе әллә каян танылып тора инде. Кара чәчле булыр. Мыегы бар. Борынының сул канатында бәләкәй генә мине дә бар. Уң кулын болгап йөрер. Керфекләре озын. Уртача буйлы. Өстенә ни кигәндер – белмим инде.

В а л е н т и н а. Әй, Саша, әйбәтләп тыңла. Кара чәчле, борынында миңе бар, озын керфекле, уртача буйлы, уң кулын болгап йөри. Аңладыңмы? Аңладыңмы, Сашенька? Тапсаң, шушы тәрәзәгә килсен. Әнә, әнә шул син басып торган җиргә килсен. (Кинәт Гөлфинәгә таба борылып.) Гульфина апа! Карале, теге түгелме?

Г ө л ф и н ә (тәрәзәдән карап). Шул үзе, алабай. (Валентина янына менеп баса. Алар хәзер икәүләп бер-берсен бүлешә-бүлешә сөйләшәләр.)

В а л е н т и н а. Саша! Саша! Кирәкми. Әнә ул үзе.

Г ө л ф и н ә. Зариф, чукынчык, нишләп йөрисең? Ә? Авылда әллә эшең беткәнме монда йөрмәсен. Ә?.. Ни булсын да миңа. Ничек эзләп таптың?.. Передача алып килдеңме?.. Балалар ни хәлдә?..

В а л е н т и н а. Саша!.. Әни!.. Чәчәкләр алып килегез!.. Күп итеп чәчәкләр алып килегез. Ә?.. Озакламыйм… Әйтәм бит, барысы да нормально.

Г ө л ф и н ә. Зарифулла, мине ишетәсеңме? Гөлсинә сыерны сауганда үзең дә карап тор, сыерның гадәтен беләсең. Айраттан хат юкмы? Айдарны кара, су буена төшмәсен. Казларны алып кайтып ябарга онытмагыз.

В а л е н т и н а. Саша, ак күлмәгең гардеробның антресоленда. Безне алырга килгәндә галстук тагып кил.

Г ө л ф и н ә. Зарифулла… Бар кайт, монда болганып йөрмә, сүз әйтмәсеннәр. Уракка төшмәдегезме әле? Карап йөрт комбаеныңны. Былтыр да өч көн ремонтлап яттың.

В а л е н т и н а. Антонина Сергеевна…

Г ө л ф и н ә. Зарифулла, дүрт көннән чыгам. Килеп йөрмә, үзем кайтырмын.

В а л е н т и н а. Әни!..

Г ө л ф и н ә. Зарифулла, чукынчык, тукта, кая чабасың?

В а л е н т и н а. Әни!..

Г ө л ф и н ә. Зарифулла…

Сестра Нина керә.

Н и н а.  Әй, сез, төшегез әле аннан тизрәк.

Г ө л ф и н ә. Ярый, бар инде, бар, Зарифулла. (Тәрәзә төбеннән төшеп, тәрәзәдән карап тора.)

Н и н а.  Кемгә әйтәләр. (Валентинаның итәгеннән тарта.)

В а л е н т и н а. Саша!.. Әни!.. Антонина Сергеевна! Сау булыгыз. (Төшә.)

Н и н а.  Әгәр дә ачык форточка янында торып күкрәкләрегезгә салкын тидерсәгез… Бала-чага түгел бит инде сез, әйткәнне тыңларга кирәк. Врачка әйтәм.

Г ө л ф и н ә. Врач үзе дә белә инде. Миңа салкын тими ул, сеңелем.

Н и н а.  Соңгы тапкыр кисәтәм.

В а л е н т и н а. Зинһар, гафу итегез.

Н и н а (Дилемма янына килеп). Сез нигә балагызны ашатмадыгыз?

Д и л е м м а. Каян беләсез?

Н и н а.  Белмәсәм, мин биредә эшләмәс идем. Нигә ашатмадыгыз?

Д и л е м м а. Нигә әле сез минем белән андый тонда сөйләшәсез?

Н и н а.  Мин нормаль тонда сөйләшәм. Сез балагызны ашатмагансыз. Мин сәбәбен белергә тиеш.

Д и л е м м а. Минем күкрәкләрем авырта.

Н и н а.  Врач беләме бу турыда?.. Нигә эндәшмисез?.. (Дилемма эндәшмәгәч.) Яхшы. Мин хәзер үк врачка әйтәм. (Чыгып китә.)

Г ө л ф и н ә. Син, сеңелем, алар белән матуррак сөйләш. Алар синең балаңны караучылар ич. Нәрсә, әллә имиләреңнең башы ярылганмы? Бала тапканчы белмисең шул ул нишләргә кирәген. Аны угалап, массаж ясап торырга кирәк. Әллә нинди әле син, сеңелем. Әллә бер зур начальникның баласымы? Безне санга сукмавыңмы?

В а л е н т и н а. Без биредә барыбыз да аналар.

Г ө л ф и н ә. Дөрес әйтә Валентина, монда бөтенебез бертигез. Ачылып китеп сөйләшсәң, без дә каршыңда көлеп торыр идек. Алай ярамый.

Д и л е м м а. Сөйләп бетердеңме?

Г ө л ф и н ә. Юк әле.

Айзарә Әхәтовна белән Нина керәләр.

Н и н а.  Мин үлчәп карадым, Айзарә Әхәтовна, бала ашатылмаган.

А й з а р ә (Дилеммага). Күрсәтегез әле күкрәкләрегезне. (Караватка иелеп Дилемманың күкрәкләрен карый.) Икесе дә нормаль. Ничек авырталар? Имезгәндәме? Һәрвакытмы?

Д и л е м м а. Һәрвакыт.

А й з а р ә. Ягез әле, карыйк тагын бер мәртәбә.

Д и л е м м а. Карадыгыз – җитәр.

А й з а р ә. Гафу итегез, мин белергә тиеш.

Д и л е м м а. Белегез алайса, авыртмыйлар.

А й з а р ә. Авыртмыйлар? Нигә, алай булгач?..

Д и л е м м а. Кирәкми.

А й з а р ә. Ничек кирәкми?

Д и л е м м а. Теләмим.

А й з а р ә. Ачыграк итеп әйтегез.

Д и л е м м а. Теләмим имезергә.

А й з а р ә. Ни өчен?

Д и л е м м а. Теләмим – бетте китте. Нигә бәйләнәсез?

А й з а р ә. Сабыррак, сабыррак. Әйдәгез җайлап кына сөйләшик. Мин бит сезнең палатагызның врачы, шуңа күрә мин белергә тиеш. Тиешме? Ни өчен балагызны имезергә теләмисез?..

Пауза.

Д и л е м м а. Миңа ул кирәкми.

Әлегә хәтле сөйләшкәнне дикъкать белән тыңлап утырган өч хатын – Гөлфинә, Валентина, Алтынчәч – аягүрә басалар.

А й з а р ә (хатыннарга). Утырыгыз, ханымнар. Сабыр. (Дилеммага.) Сәбәбе җитдиме?

Д и л е м м а. Җитди.

А й з а р ә. Ирегез бармы?

Д и л е м м а. (паузадан соң). Юк. Юк минем ирем.

Бишек тирбәтүче Аналар бишек җырын башлыйлар.

Әллә-бәлли бәбкәсе,

Көйләр көйли әнкәсе,

Әнкәсенең янында

Бәбкәсенең әттәсе.

Әлли-бәлли-бәлли-бәү,

Әлли-бәлли-бәлли-бәү.

Палата яктырганда Айзарә Әхәтовна да, Нина да юк. Алтынчәч караватында елап утыра. Аның ике ягына Гөлфинә белән Валентина утырганнар.

Г ө л ф и н ә. Алтынчәч, айналаем, бәгырь кисәгем, тукта. Йә, нигә, нигә инде җылыйсың?

В а л е н т и н а. Алтынчәч, милая, хорошая…

Г ө л ф и н ә. Ул бала безгә дә кызганыч. Нишләтик соң инде? Алданалар шул. Хатын-кыз алданыр өчен яратылгандыр инде.

В а л е н т и н а. Җылама. Алтынчәч, күрерсең, барысы да яхшы булыр. Кызып китеп кенә ул. Тынычланыр, уйланыр, барысы да яхшы булыр. Җылама инде, югыйсә, мин дә җылый башлыйм. Бөтен кеше өчен дә җылап бетереп булмый ич инде. Без үзебез дә аның белән сөйләшербез.

Г ө л ф и н ә (Алтынчәч елаудан туктагач). Менә шулай. Сабырлык – сары алтын. Сездә дә шулай диләрме?

А л т ы н ч ә ч. Әйе…

В а л е н т и н а. Ә балаларга сездә ничек иркәләп дәшәләр, Алтынчәч?

А л т ы н ч ә ч. Колынчагым… Чырагым… Балапаным… Кымбатым…

Г ө л ф и н ә. И-и-и, кара ничаклы матур сүзләр…

А л т ы н ч ә ч. Күп алар.

В а л е н т и н а. Ә бездә соколик ты мой, золотце мое, солнышко мое, сынуля, дочурка, лапочка, ненаглядный, ненаглядная…

Г ө л ф и н ә. Бигрәк тә күп инде матур сүзләр. Матур сүзләрне яратам шул мин. Бәгырь кисәгем, багалмам, йөрәк маем, матурым, тәтием, күземнең карасы, алтыным, көмешем, сандугачым, карлыгачым, гөлкәем… Шундый сүзләрне әйтергә тилмерүчеләр дә бар бит дөньяда. Әйтергә теләмәгәннәр дә бар.

А л т ы н ч ә ч. Барыбер ул хаклы түгел. Хаклы түгел. Кемдер теләмәгән дип кенә ана үз баласыннан баш тартырга тиеш түгел. Бала өчен ата җаваплы түгел, аңа җаваплы. Ананың хакы юк. (Караватында яткан Дилеммага карап.) Хакың юк. Кемнеңдер үчен баладан алырга хакың юк.

Г ө л ф и н ә. Алтынчәч…

А л т ы н ч ә ч. Тыймагыз мине, юатмагыз. Мин барыбер аңа әйтәсемне әйтәм. Ул аңларга тиеш. (Дилеммага.) Хакың юк синең. Табигать сиңа олы бәхет биргән. Бала табу бәхетен биргән. Син рәхмәт әйтәсе урынга…

Г ө л ф и н ә. Йә инде, йә. Шаярта гына бит ул. (Дилеммага.) Юри генә бит син, сеңелем, әйеме?

Дилемма эндәшми. Дөресрәге, хатыннарның сүзләрен ишетми дә ул, ишетергә дә теләми… Ул күптән инде мондый карарга килгән, теләсә нинди гаепләү сүзләрен ишетергә әзер.

А л т ы н ч ә ч. Шаяртмасын да. Бала шаяра торган нәрсә түгел. Уенчык түгел ул. Уенчыкны да ташлап калдырмыйлар юньле кеше балалары. Ире юк, имеш. Минем дә ирем юк. Ләкин баламның атасы бар. Егетләр карамады миңа, кулымнан тотып сөям дип әйткән кешем булмады. Кияүгә алырга да теләмәделәр. Картаеп барганымны аңлагач, берәвесенә үзем ялындым. Бала анасы ит мине, дидем. Бу дөньядан бала анасы булып китәсем килде. Көлде генә ул берәү миннән, ышанмады чынлап әйткән сүзләремә, бәлки курыккандыр да. Икенчесенә ялындым. Йөземә карарга курыксаң, төнлә кил, караңгыда йөземне күрмәссең, дидем. Бала табасым килә, дидем. Синең балаң икәнен берәүгә дә әйтмәм, дип ант иттем, еладым. Көлмәде ул миннән, аңлады мине. Мең-мең рәхмәтләр яусын аңа, ул мине бәхетле итте. Мин – ана, минем балам бар. Миннән соң да минем каным аңарда калачак, җанымның бер өлеше аңарда булачак. Минем балам минем күкрәк сөтемне имгәндә миннән дә бәхетле кем бар дөньяда! Ничек син?.. Җаның ничек чыдый?..

В а л е н т и н а (елап җибәреп). Юк, мин ышанмыйм моңа. Теләсәгез нишләтегез, мин ышанмыйм. Ышанырга да теләмим.

Г ө л ф и н ә. Ягез, булды. Дөнья күрмәгәнсез әле сез. Бер дә ишеткәнегез юк мәллә? Ятыгыз урыннарыгызга. Ятасыгыз килмәсә, коридорда йөрегез. Нәрсә икәүләп ташландыгыз кешегә? Кешене сүгү җиңел ул. (Дилемма караваты янына утырып.) Нәрсә, алдандыңмыни, сеңелем? Син бик бетеренмә. Нишләтәсең инде хәзер. Боларга ачуланма да. Алар сине якын итеп кенә ачуланалар. Йә, торып утыр. Сеңелем тәмле күчтәнәчләр керткән, әйбәтләп сөйләшә-сөйләшә ашыйк. Җиңеләеп китәрсең. Сөйләш син, хәсрәтеңне эчеңә җыеп барма. Имез син балаңны. Алырсыңмы, алмассыңмы, башта имез. Аннан соң үзең дә тагын бер кат уйларсың. Иргә исең китмәсен. Ир-ат ир-ат инде ул. Ишегалдындагы әтәч кебек. Балаңны күргәч, ул да әле икенчерәк уйлар. Нәрсә, өйләнгән нәрсә идемени? Әтиең-әниең бармы соң?

Д и л е м м а. Китегез.

Г ө л ф и н ә. Кит дигәч… Китәрмен. Без монда гомер буе ятмыйбыз, күп булса атна-ун көн. Яныңа килгәннәрне куарга ашыкма. Юкса, килүче дә булмас. Ялгыз башың нишләрсең? Тор әйдә, тор, киреләнмә. Әдрисен әйт сине алдаган мәлгуньнең, без аңа хат язып салыйк… Яшь әле син, күп нәрсәне белмисең. Менә мин төннәрен уянып китәм дә балаларымның барысының да башларыннан сыйпап чыгам. Ә сыйпарлык кешең булмаса…

Д и л е м м а. Китегез, дидем.

Г ө л ф и н ә. Бәгырең каткан синең, җанкисәгем. Авыр булачак. Үзеңә дә, бүтәннәргә дә. Бәгыре каткан кеше куркыныч бит ул, сеңелкәем. Изгелек тә эшли алмый ул, эшләгән изгелекнең дә кадерен белми. Балаңның рәнҗүеннән курык, ичмасам. Ананың рәнҗүе балага, баланың рәнҗүе анага төшә ул, дип әйтә минем әни. (Айзарә Әхәтовнаның кергәнен күреп.) Менә әле сөйләшәбез, иптәш врач, бик матур гына сөйләшәбез.

А й з а р ә (Дилеммага). Нигә алдашасыз, Менгличева? Ирегез бар бит сезнең… Нигә эндәшмисез?

Д и л е м м а. Нигә сез миннән сорау аласыз?

А й з а р ә. Мин сезнең врачыгыз.

Д и л е м м а. Врач булсагыз, үз эшегез белән шөгыльләнегез. Сорау алу сезнең эш түгел.

А й з а р ә. Сез, ирем юк, дидегез. Сезнең ирегез бар. Законлы ирегез бар… Нигә эндәшмисез? (Кызыксынып тыңлап торган хатыннарга.) Мөмкин булса, беразга гына чыгып торыгыз әле, ханымнар. (Хатыннар чыгып киткәч.) Сезнең законлы ирегез бар, Менгличева.

Д и л е м м а. Әйе, бар. Шуннан?

А й з а р ә. Сез аның белән бергә торасыз.

Д и л е м м а. Әйе, торабыз.

А й з а р ә. Нигә алдашырга?

Д и л е м м а. Анысы минем эш.

А й з а р ә. Сезнең баланы алырга теләмәвегезне ирегез беләме?

Д и л е м м а. Үзеннән сорагыз.

А й з а р ә. Ул командировкада.

Д и л е м м а. Ул студотрядта. Сезгә бездән ни кирәк?

А й з а р ә. Миңа сездән берни дә кирәкми, иптәш Менгличева. Мине сезнең балагызның язмышы борчый.

Д и л е м м а. Нигә сез аңа борчыласыз?

А й з а р ә. Баланың әнисе борчылмый икән, кемдер борчылырга тиеш ич инде. Мин аңламыйм сезне, Менгличева.

Д и л е м м а. Аңлашылмаслык ни бар? Баланы алмаячакмын. Һәм минем ирем дә, законлы ирем дә, шул ук фикердә.

А й з а р ә. Ни өчен?

Д и л е м м а. Әлегә безгә бала кирәкми. Ул безгә комачаулый.

А й з а р ә. Ничек?

Д и л е м м а. Бала карарга безнең вакытыбыз юк. Безгә икебезгә дә укып бетерергә кирәк.

А й з а р ә. Әниләрегез бармы?

Д и л е м м а. Без аларга бурычлы булырга теләмибез. Икебез дә.

А й з а р ә. Алайса нигә балага узарга иде?

Д и л е м м а. Ул безнең ялгышыбыз.

А й з а р ә. Нигә абортка кермәдегез?

Д и л е м м а. Беренче баланы төшерткәннән соң икенче балага узмавыгыз ихтимал, диделәр. Кем белә, бәлки безгә киләчәктә бала кирәк булыр.

А й з а р ә. Шундый тыныч сөйләшәсез!..

Д и л е м м а. Ә нигә ахылдарга?.. Артык эмоция сәламәтлеккә зарарлы.

А й з а р ә. Сүз сезнең балагыз турында бара.

Д и л е м м а. Аңлыйм. Беләм.

А й з а р ә. Аңлап бетермисез, сеңелем.

Д и л е м м а. Сез нәрсә?.. Сеңелем дә сеңелем. Әйттеләр бит сезгә – бала безгә кирәкми. Кемгә кирәк – шул алсын. Минем… Безнең бернинди дә претензиябез юк һәм булмаячак та.

А й з а р ә. Ирегезне чакырып кайтарырга туры килер.

Д и л е м м а. Файдасы булмаячак. Без икебез дә принципиаль кешеләр.

А й з а р ә. Әниләрегез белән сөйләшәчәкбез.

Д и л е м м а. Сөйләшегез. Телиләр икән – алсыннар. Тик безгә претензияләре булмасын.

А й з а р ә. Коточкыч! Мондый хәлне беренче тапкыр очратам.

Д и л е м м а. Тагын очратырсыз да икенче булыр… Нигә карап торасыз? Оялтырга теләпме? Юкка тырышасыз.

А й з а р ә. Сез укыган институтка хәбәр итәчәкбез.

Д и л е м м а. Без ул вариантны да уйладык. Без җинаять эшләмибез. Аборт ясатып үтергәнгә хөкем итмиләр, ә моның өчен нигә хөкем итәргә тиешләр? Ни аермасы бар?

А й з а р ә (кыза төшеп). Кем карарга тиеш сезнең балагызны? Уйладыгызмы шул хакта? Кем карарга тиеш?

Д и л е м м а. Кабатлап әйтәм: кемгә кирәк шул карар. Андыйларны карый торган махсус урыннар бар.

А й з а р ә. Дәүләт җилкәсенә?

Д и л е м м а. Дәүләтнең җилкәсе юк. Дәүләт үзе кешеләр җилкәсендә утыра. Дәүләткә хезмәт итәргә кешеләр кирәк. Кирәк икән – үстерсен.

А й з а р ә. Иманыгыз бармы сезнең?

Д и л е м м а. Мин ул сүзне аңламыйм.

А й з а р ә. Бишек җыры беләсезме сез?

Д и л е м м а. Безгә аны өйрәтмәделәр.

А й з а р ә. Сез бит ана!

Д и л е м м а. Мин хатын-кыз гына. Ул миңа корсакта чакта ук ят иде.

А й з а р ә. Кеше исемен йөртәсез бит сез!

Д и л е м м а. Кеше исемен йөртүчеләр миллиард белән исәпләнә. Барысы да сез күз алдына китергәнчә түгелдер. Сез тормышны үзегезчә күрәсез, мин – үземчә. Мин бит, нигә минемчә уйламыйсыз, дип бәйләнмим, нигә сез үз рецептыгыз белән миңа бәйләнәсез?

А й з а р ә. Туктагыз әле, бәлки сез чынлап түгелдер, ә? Болай гынадыр, безне сынап карау өчен генәдер?

Д и л е м м а. Ә нигә сезне сынарга? Ул минем вазифама керми. Шулай ук мине сынау да сезнең эш түгел. Мин ничек телим, шулай яшим.

А й з а р ә. Әгәр мин үзем теләгәнчә эшләсәм, сезне моннан типкәләп чыгарыр идем.

Д и л е м м а. Чыгарыгыз. Булдыра алсагыз.

А й з а р ә. Кызганычка каршы, гуманность дигән нәрсә бар дөньяда. Кешелеклелек бар.

Д и л е м м а. Әйе, бар. Кызганычка каршы…

А й з а р ә. Ичмасам, имезә торыгыз. Чыкканда алмассыз.

Д и л е м м а. Сез врачлар телендә сөйләшмисез, авыл апасы кебек сөйләшәсез. Нигә миңа аны имезергә? Ярамый миңа аны имезергә. Ияләшмәсен… мин арыдым, миңа ял итәргә кирәк. Мәсьәлә  ачык. Калганын үзегез хәл итәрсез.

А й з а р ә. Бәлки уйларсыз, ә, сеңелкәем, бәгырькәем. Карале, күзләремә карале. Күңелеңнең бер почмагында, бәлки, миһербан очкыны калгандыр? Карале күзләремә. (Дилемма эндәшмәгәч, әкрен генә урыныннан тора да ишеккә юнәлә.)

Аны коридорда хатыннар каршы алалар.

В а л е н т и н а. Доктор…

А й з а р ә. Барыгыз керегез. (Кабинетына уза. Хәле бетеп урындыкка утыра.)

Сестра Нина керә.

Н и н а.  Айзарә Әхәтовна… Сезгә ни булды, Айзарә Әхәтовна? Нигә шулай карап торасыз, Айзарә Әхәтовна?

А й з а р ә. Йөргән егетең бармы синең, Ниночка?

Н и н а.  Нигә сорыйсыз, Айзарә Әхәтовна?.. Бар.

А й з а р ә. Әйбәтме?

Н и н а.  Кайсы мәгънәдә?

А й з а р ә. Ниночка, әйтмә шул кайсы мәгънәдә дигән мәгънәсез сүзне.

Н и н а.  Гафу итегез, яратамы дип сорыйсызмы? Кем белә инде аны.

А й з а р ә. Ә кем белергә тиеш?

Н и н а.  Сез әллә нинди, Айзарә Әхәтовна.

А й з а р ә. Мин ул хатын белән сөйләштем…

Н и н а.  Ә нигә аның белән сөйләшеп торырга.

А й з а р ә. Кеше ич ул.

Н и н а.  Кеше? Кеше андый булмый, Айзарә Әхәтовна.

А й з а р ә. Нинди була?

Н и н а.  Кеше төсле була.

А й з а р ә. Әнисен чакыртыгыз әле аның. Иренең әнисен дә.

Н и н а.  Яхшы, Айзарә Әхәтовна.

А й з а р ә. Син бишек җыры беләсеңме, Ниночка?

Н и н а.  Кайсы мәгънәдә?.. Гафу итегез…

А й з а р ә. Ярый, калдыр мине үземне генә. Әз генә ял итим.

Нина чыгып китә. Ишектә Гөлфирә күренә.

Г ө л ф и н ә. Керергә ярыймы соң?

А й з а р ә. Ни бар?

Г ө л ф и н ә. Болай гына иде…

А й з а р ә. Керегез соң алайса, болай гына.

Г ө л ф и н ә (кереп, утырып). Эчем пошып китте әле менә.

А й з а р ә. Нидән?

Г ө л ф и н ә. Нидән дип… Әллә ничек бит.

А й з а р ә. Нәрсә әллә ничек?

Г ө л ф и н ә. Бөтен җирдә дә шулай микән?

А й з а р ә. Ничек?

Г ө л ф и н ә. Беләсез ич инде.

А й з а р ә. Барыгыз, кереп ятыгыз. Сез һәрвакыт аяк өстендә. Өзлегеп китсәгез…

Г ө л ф и н ә. Өзлексә тагы. Кызык та түгел.

А й з а р ә. Биредә кәмит күрсәтмиләр бит.

Г ө л ф и н ә. Күрсәтәләр икән шул менә. Авылга кайтып сөйләсәм, ышанмыйлар инде.

А й з а р ә. Авылда бөтенесе әйбәтмени?

Г ө л ф и н ә. Төрлесе бар да, болай ук түгел инде барыбер. Ирләр кайда да азгын инде, хатын-кызның болай булганы юктыр.

А й з а р ә. Яхшылары күбрәк кенә түгел, бик күп. Шуңарга күрә мондый хәл куркыныч булып тоела да. Ияләшмәсәк иде. Ирсез бала үстерүгә инде ияләштек, күнектек; ирсез бала тапканнарның балаларын алмавына ияләшеп барабыз. Ә монда… Ирле-хатынлы икесе дә салкын акыл белән… Монысына да ияләштек, кем булабыз инде без, балаларыбыз кем була?..

Г ө л ф и н ә. Шулай шул.

А й з а р ә. Бишек җырларын онытып барабыз.

Г ө л ф и н ә. Шулай шул… Онытып барабыз икән шул… Авыр инде сезгә дә монда эшләве, әйеме? Үзегезнең балаларыгыз бармы соң?

А й з а р ә. Бар.

Г ө л ф и н ә. Берәү генәме?

А й з а р ә. Өчәү.

Г ө л ф и н ә. Анысы яхшы икән әле.

А й з а р ә. Кем белә инде. Улым, кызым дип башларыннан сыйпарга вакыт та юк. Чабабыз да чабабыз.

Г ө л ф и н ә. Баштан сыйпар өчен күп вакыт кирәкми анысы. Гел сыйпап торганны да яратмый бала-чага. Күңелең изгедә булса, тоя ул бала-чага әнисенең күңелен. Әтисен дә шулай.

А й з а р ә. Шулайдыр. Сезнең тәҗрибә зуррак.

Г ө л ф и н ә. Кеше булсыннар иде инде, ил алдында оятка калдырмасыннар иде. Үзең генә белсәң ул, авыр булса да түзәсең, менә ил сөйләсә балаңны хурлап, анысын күтәреп булмыйдыр. Олы малайга әтисе Зарифулла әйтә әле беркөн, кара аны, әгәр кешеләр алдында яманатың чыкса, сиңа бер сүз әйтмим, үзем басу капкасына чыгып асылынам, ди… Көлеп кенә йөрисе урынга, әллә нинди күңелсез нәрсәләр сөйләшеп утырабыз, әйеме?.. Карагыз әле, аны бездән чыгарсагыз яхшы булыр иде.

А й з а р ә. Кая чыгарыйк? Бөтен палаталарда да сезнең кебек кешеләр.

Г ө л ф и н ә. Шулаен шулай да. Мин үзем болай түзем халык та, икебез бик ни бит. Бала дигән нәрсә аларга бигрәк кадерле. Ул-бу булып куймагае дип куркам.

Ашыгып Валентина килеп керә.

В а л е н т и н а. Доктор!.. Әйдәгез тизрәк… Алтынчәч!.. Алтынчәч!..

Барысы да ашыгып палатага юнәләләр. Бишек җыры дәвам итә:

Әлли-бәлли, бәбием,

Кая киткән әниең?

Мәми алырга киткән,

Әз генә көт, нәнием.

Әлли-бәлли-бәлли-бәү,

Әлли-бәлли-бәлли-бәү.

Палата эче яктырганда палатада Гөлфинә, Валентина, Алтынчәч һәм сестра Нина.  Дилемма юк. Караватында яткан Алтынчәчкә Нина яңа гына укол кадаган.

Н и н а (Гөлфинә белән Валентинага). Әкренрәк йөрегез, йокласын.

Г ө л ф и н ә. Баласын үзем имезим, сеңелем, сөтем җитәрлек минем.

Н и н а.  Ятыгыз урыныгызга, ач булмас.

Г ө л ф и н ә. Ятам, сеңелем, ятам. (Караватына барып ята. Нина чыгып киткәч.) Менә, күрдеңме инде, Валентина. Бик артык нитәргә ярамый. Үз нервыңа үзең баш булырга кирәк.

В а л е н т и н а. Алтынчәчнең баласы кызганыч.

Г ө л ф и н ә. Яле, син юкны сөйләмә. Монда баланы ачтан үтерәләр димени. Үзе дә бик әйбәт булыр. Үтә, диде бит врач.

В а л е н т и н а. Барысы да шул кабахәт аркасында…

Г ө л ф и н ә. Булды дим, җитте.

Пауза. Тышта ир-атның кычкырган тавышы ишетелә.

В а л е н т и н а. Саша… (Торып тәрәзә янына бара. Тавышланырга ярамый дигәнне кулы белән ишарәләп аңлата. Саша аңламагач, тәрәзә төбенә менеп, форточкадан башын тыгып аңлата.) Сашуля! Бездә йоклыйлар… Бар, җаным, кайт. Яхшы. Бөтенесе дә яхшы. (Тәрәзә төбеннән төшеп.) Ачуланмагыз инде, Гульфина апа. Килгән бит.

Г ө л ф и н ә. Менә кызык, нигә ачуланыйм.

Валентина урынына барып ята. Дилемма керә. Форточканы ябып куя да ята. Валентина торып форточканы ача.

Д и л е м м а. Ябыгыз. Сквозняк.

Г ө л ф и н ә. Нинди сквозняк булсын. Алтынчәчкә һава кирәк.

Д и л е м м а. Ябыгыз, диләр. (Тора башлый.)

В а л е н т и н а. Килеп кенә кара. Хәзер форточкадан тотып ыргытам. Синең сасыңны иснәп ятарга монда, поганая!

Д и л е м м а. Замолчи!

В а л е н т и н а. Вот я замолчу тебе, стерва!

Г ө л ф и н ә. Валентина, кемгә әйтәләр!.. (Дилеммага.) Әйтеп торалар бит сиңа. Күреп торасың Алтынчәчнең хәлен.

Дилемма җәймәсенә бөркәнеп ята. Гөлфинә торып Валентина янына килә, караватының читенә утыра.

Син сүгенмә, Валентина, ямьсез сүзләр әйтмә.

В а л е н т и н а. Ул гына аз әле аңа.

Г ө л ф и н ә. Барыбер кирәкми. Кешене ямьсез сүз әйтеп төзәтеп булмый. Аннары синең ул сүзләреңне улың ишетеп ята… Әйе, әйе, ишетми димә, күңеле белән ишетә ул. Бала ул синең ни уйлаганыңа хәтле ишетеп ята. Тәмсез телле хатыннарның балалары да тәмсез телле була.

В а л е н т и н а. Сезнең бер дә сүгенгәнегез юкмы?

Г ө л ф и н ә. Юк.

В а л е н т и н а. Эштә дәме?

Г ө л ф и н ә. Барыбер инде ул. Эштә ни, өйдә ни.

В а л е н т и н а. Әй, безнең эштә! Ике сүзнең берендә…

Г ө л ф и н ә. Бездә дә инде анысы. Сыер саудым мин унике ел. Сүгенәләр. Хатын-кызлар сүгенә, Валентина җаным. Тик торганнан сүгенә. Сыерны да сүгә, сөт алырга килгән шоферны да сүгә. Өенә кайткач та сүгенә. Әллә нинди сүгенү сүзләре беләләр, матур сүз белмиләр. Әнә врач әйтеп торды: бишек җырларын онытып барабыз, ди. Шунда эчемнән генә оялып куйдым. Мин дә байтактан җырлаганым юк икән бишек җырын. Гел җырлап тормасаң, онытыла шул ул. Син бишек җыры беләсеңме, Валентина?

В а л е н т и н а. Бишек җыры?.. Бишек җыры… Белмим бит, Гульфина апа.

А л т ы н ч ә ч. Ә мин беләм…

Г ө л ф и н ә. Менә уяттык та… (Алтынчәч янына килеп.) Син йокла, Алтынчәч айналаем, йокла… Телемне тыя алмыйм шул, телемне.

А л т ы н ч ә ч. Мин йокламый идем. Сөйләшегез, мин сезне тыңлап ятыйм.

Г ө л ф и н ә. Юк инде, юк, сестра сөйләшмәскә кушты.

А л т ы н ч ә ч. Минем сезне тыңлыйсым килә

В а л е н т и н а (Алтынчәч янына килеп). Куркыттың бит, Алтынчәч. Яхшымы инде хәзер?

А л т ы н ч ә ч. Сөйләшегез.

Г ө л ф и н ә. Сөйләш дигәндә сүзен дә табып булмый бит ул. Менә әле хәлең яхшыргач, синнән бишек җырыгызны җырлатабыз. Авылга отып алып кайтам. Аптырасыннар әле балалар.

В а л е н т и н а. Мин дә Сашага әйтәм, язып алып килсен.

Дилемма урыныннан торып чыгып китә.

Г ө л ф и н ә. Түзмәде. Башына уй керә башлады, ахрысы. Борсалана. Без әле бергәләп юри ул барында өчәүләп бишек җыры җырларбыз. Әйтте диярсең, үкереп җылаячак. Аннары, китерегез минем баламны, диячәк. Җырның шунысы яхшы – үзәккә  барып кадала. Бервакыт безнең авылда мондый хәл булган. Бер кыз төбәлеп әнисенә карап тора икән. Нигә шулай карап торасың, кызым, дип сораган әнисе. Синнән туганыма хурланып карап торам, дигән кыз. Шул көнне авылга концерт килгән икән. Шунда бер җырчы бик моңлы итеп “Әнием, күз нурым” дигән җырны җырлаган. Шул җырны тыңлаганнан соң теге кыз клубта җылап җибәргән. Өйләренә кайткач, әнисен кочаклап, әнием – күз нурым, гафу ит мине, дип җылаган. Аннары соң, күрше авылда – Салтыкта болай булган…

Гөлфинә сөйли, безгә аның ни сөйләгәне ишетелми. Коридорда Исемсез хатын пәйда була. Палатада сөйләшкән сүзне тыңлап тора. Сестра Нина килгәнне күргәч, качмакчы була да, кире уйлап, Нинаның каршына килә.

Н и н а.  Тагын сез?! Бүген үк бездән чыгып китәсез. Кисәтеп арыдым.

Х а т ы н. Зинһар, тавышланмагыз инде. Бер генә нәрсә сорыйм.

Н и н а.  Сорамагыз да, тыңламыйм да. Хәзер үк чыгып китегез.

Х а т ы н. Сестра…

Н и н а.  Чыгып китегез! (Коридордан килүче Айзарә Әхәтовнага.) Айзарә Әхәтовна, мин берни эшли алмыйм. Милиция чакыра алмыйм бит инде.

А й з а р ә. Кем җибәрә соң аны монда?

Н и н а.  Кем белә. Ничә тапкыр әйттем. Без белмибез, диләр.

Х а т ы н. Иптәш врач… Зинһар өчен.

А й з а р ә. Әйткәнне аңлыйсызмы сез, юкмы?

Х а т ы н. Аңлыйм. Зинһар өчен, тыңлагыз мине. Әз генә.

А й з а р ә. Йә, тыңлыйм, тыңлыйм. (Кабинетка уза. Исемсез хатын аңа ияреп керә.) Йә, тыңлыйм. Нинди кеше соң сез, әйтеп торалар лабаса. Йә, сөйләгез.

Х а т ы н. Гинекология бүлегеннән мин.

А й з а р ә. Беләм.

Х а т ы н. Балам юк минем. Дәваланам.

А й з а р ә. Беләм.

Х а т ы н. Мин белмәдем. Яшь идем әле. Аборт ясатырга куштылар. Шулай туры килде. Врачлар әйтте – тыңламадым. Ышанмадым. Яшь идем әле мин. Бүтән булмады. Балам юк минем.

А й з а р ә. Ә мин нишли алам?

Х а тын. Бала кирәк миңа. Ярдәм итегез.

А й з а р ә. Ярдәм?.. Нинди ярдәм?

Х а т ы н. Бала кирәк миңа.

А й з а р ә. Әйттегез.

Х а т ы н. Аерылышабыз, ди. Ирем. Мин аны яратам. Мин ансыз тора алмыйм. Башта аборт ясатырга үзе кушты, хәзер, аерылышабыз, ди. Бала кирәк миңа, ди. Бала кирәк миңа.

А й з а р ә. Аңладым бит инде, җан кисәгем. Берни дә эшли алмыйм бит мин сезгә.

Х а т ы н. Эшли аласыз. Мин ишеттем.

А й з а р ә. Нәрсә ишеттегез?

Х а т ы н. Теләсәгез, эшли аласыз.

А й з а р ә. Әйтегез соң ничек эшли алам?

Х а т ы н (колагыннан алтын алкаларын, бармакларыннан йөзекләрен салып өстәлгә, Айзарә алдына куя). Мәгез, алыгыз.

А й з а р ә. Нәрсә болар?

Хатын. Алыгыз, сезгә. Тик, зинһар, ярдәм итегез.

А й з а р ә. Җыеп алыгыз әле боларны. Һәм барыгыз чыгып китегез. Барыгыз, күземә күренмәгез.

Х а т ы н. Туктагыз әле.

А й з а р ә (урыныннан торып). Мин сезгә әйттем.

Х а т ы н (алка, йөзекләрне алып). Ярый, ярый, ачуланмагыз. Тик ярдәм генә итегез. (Айзарәнең каршына тезләнеп.) Ярдәм итегез миңа. Миңа әйттеләр. Өйрәттеләр. Роддомнан бала алып чыгып була, диделәр. Мин иремне алдадым. Балага уздым, дидем. Роддомга бала табарга керәм, дидем. Ул әлегә командировкада. Ул командировкада чакта кердем. Ярдәм итегез миңа!

А й з а р ә. Кызганычка каршы, мин сезгә берничек тә яр-дәм и-тә ал-мыйм.

Х а т ы н. Аласыз. Мин барысын да беләм. Баласын алмый, диделәр. Бирегез миңа шул баланы.

А й з а р ә. Торыгыз. Яле, торыгыз, тор. Утырыгыз. Тынычланыгыз. Хәзер инде мине тыңлагыз. Тыңлый аласызмы мине?

Х а т ы н. Тыңлыйм.

А й з а р ә. Алкаларыгызны, йөзекләрегезне киегез.

Х а т ы н. Киям, киям…

А й з а р ә. Менә шулай. Инде менә болай: кем сезгә әйткәндер  артык бала бар дип, белмим. Әмма булган очракта да болай гына җиңел генә эшләнми ул. Бала бит, адәм баласы! Монда итәк астыннан гына алыш-биреш итәргә сорочи базары түгел.

Хатын. Әйттеләр, мөмкин, диделәр.

А й з а р ә. Кем әйткән, шул килеп безне өйрәтсен, ничек эшлиләр икән. Менә мин сезгә әйтәм: сезгә бала биргән очракта да сезнең бала түгеллеген ирегез белергә тиеш.

Х а т ы н. Ул белергә тиеш түгел. Ул риза булмаячак. Мин аңарга әйттем, бала алыйк, дидем, риза булмады.

А й з а р ә. Башкача мөмкин түгел. Закон бар.

Х а т ы н. Ярдәм итегез.

А й з а р ә. Нинди кеше соң сез?.. Мин сезгә әйтеп торам.

Х а т ы н. Ярдәм итегез. (Җан ачысы белән кычкырып.) Бала кирәк миңа! Миңа бала кирәк!.. Бала кирәк!..

Ике Ана бишек җырын дәвам итәләр:

Йөрәгемнең парәсе,

Ике күзем карасы,

Мәхәббәтем чаткысы,

Күңелемнең яктысы.

Әлли-бәлли-бәлли-бәү,

Әлли-бәлли-бәлли-бәү.

Әлли-бәлли-бәлли-бәү…

Шушы көй белән беренче пәрдә тәмамлана. Шушы ритмда залдагы утлар кабына.

 

ИКЕНЧЕ ПӘРДӘ

 

Беренче пәрдәдәге күренеш. Сәхнәнең ике ягындагы ике бишек кенә өскәрәк күтәрелгән. Хәер, алар, адәм баласының күренми, сизелми генә үсеп әниләреннән аерылганын хәтерләтеп, спектакль дәвамында әз-әзләп кенә күтәреләләрдер. Бишек тирбәтүче ике Ана бишек җырын дәвам итәләр:

Куанычларым, шатлыгым булып,

Балам-багалмам,

Үсәрсеңме син?

Сагынып җырлар җырыма минем,

Күземнең нуры,

Күчәрсеңме син?

Бәхет гөлемнең чәчәге булып,

Былбыл кошкаем,

Яшәрсеңме син?

Әнием, диеп, кадерлем, диеп,

Сандугачкаем,

Дәшәрсеңме син?

Гомрең сукмагын зур юллар буйлап,

Өмет йолдызым,

Үтәрсеңме син?

Илеңнең данын Намус, Вөҗданың,

Балам, әй, балам,

Итәрсеңме син?

Коридор әкренләп яктыра. Сестра Нина тамаклары тук балаларны палатадан төяп алып чыга. Аңа Валентина иярә.

Н и н а.  Сез кая?

В а л е н т и н а. Озатып куям.

Н и н а.  Ни өчен?

В а л е н т и н а. Ул-бу булмагае.

Н и н а.  Ни булсын ди аларга? Мин алар өчен сездән күбрәк җавап бирәм.

В а л е н т и н а. Сашенькага карап кына калыйм инде.

Н и н а.  Имезгәндә карамадыгызмыни?

В а л е н т и н а. Эх, Ниночка, аңа карап туеп буламыни. Сезнең әле балагыз юк… белмисез.

Н и н а.  Бала уенчык түгел. (Арбасын этеп китә.)

В а л е н т и н а (палатага кереп). Бигрәк кырыс бу Нина.

Г ө л ф и н ә. Шулай тиештер аңа. Роддомдагы бөтен хатыннар белән кочаклашып йөри алмый ич. Аңа эш эшләргә кирәк. Син, Валентина, аның кырыслыгын әйтмә, балаларны ничек итеп тотуын кара. Мин үз баламны да алай матур итеп тота алмыйм.

А л т ы н ч ә ч. Рәхә-әт.

В а л е н т и н а. Нәрсә рәхәт, Алтынчәч?

А л т ы н ч ә ч. Сезгә дә шуламый, бала имгәч, җанга рәхәт.

В а л е н т и н а. Сиңа да шулай, да? Минем тәннәрем рәхәтләнеп, җиңеләеп китәм. Менә хәзер мин җип-җиңел. Әйдәгез, кызлар, хәзер утырып ашыйбыз. Сезнең дә ашыйсыгыз киләме, ә, минем һаман тамак туймый.

А л т ы н ч ә ч. Минем ашыйсым килми.

В а л е н т и н а. Алдашма, Алтынчәч. Син, беләм, юри генә. Нигә ояласың? Минем мондагы передачаны ашап бетерерлек түгел. Килегез, Гульфина апа. Графиня Гульфина, кушать подано.

Г ө л ф и н ә. Графиня ничек дип әйтә инде?

В а л е н т и н а (графиня булып). Мерси.

Г ө л ф и н ә (графиня булып). Мирси. Алтынчәч, подходи.

А л т ы н ч ә ч. Мин графиня түгелмени?

В а л е н т и н а. Син княгиня, Алтынчәч.

Г ө л ф и н ә. Кайсысы зур соң аларның?

В а л е н т и н а. Кем белә инде анысын. Эх, рәхәте, кызлар!.. Эшлисе юк, ашап кына ят, ә? Шулай да эшемне сагынам.

А л т ы н ч ә ч. Кем булып эшлисең, Валентина?

В а л е н т и н а. Штукатур-маляр.

Г ө л ф и н ә. Сагынырлык эш икән шул.

В а л е н т и н а. Алай димәгез, Гульфина апа, һәр эшнең үз матурлыгы бар. Эшемнән дә бигрәк бригададагы иптәш кызларымны сагындым. Менә бусы алар күчтәнәче. Нигә туктадың, Алтынчәч? Оялма инде, аша.

Г ө л ф и н ә. Казахларда аша димиләр, җиең, җиең, диләр.

В а л е н т и н а. Җиең, җиең, Алтынчәч.

А л т ы н ч ә ч. Миңа чыннан да җитте. Рәхмәт.

Ашаганда хатыннар караватында китап укып яткан Дилеммага карап-карап алалар. Гомумән, Дилеммага аларның берсе дә битараф түгел. Бу юлы Гөлфинә Дилемма ягына карый да Валентинага пышылдый.

Г ө л ф и н ә. Чакырмыйбызмы?

В а л е н т и н а. Китабын укысын.

Г ө л ф и н ә. Аңламыйдыр ул, мондый чакны укып була димени?

В а л е н т и н а. Ничек кенә аңлый әле… Булды. Безнең бригадир Соня апа әйтмешли, алла акбар. Хәзер нишлибез? Ятып йоклыйбызмы?

Г ө л ф и н ә. Ашагач ук йокларга ярамый, диләр. Алтынчәчнең бишек җырын өйрәнәсебез бар. Таралыр вакыт җитә.

В а л е н т и н а. Ну, Сашага эләгәчәк, һаман алып килми. Алтынчәч, давай.

А л т ы н ч ә ч. Ярый микән соң монда?

Г ө л ф и н ә. Монда да бишек җыры җырларга ярамагач… Әйдә.

Алтынчәч (казах халкының бишек җырларыннан берсен әкрен генә көйли).

Көзимнең агы, карасы,

Җүрегимниң парасы.

Дуние камды ойлатпас,

Көңилимниң данасы.

Әлди, балам, әлди.

Айналаен, шырагым,

Көлге биткен корагым,

Җагамдагы кондызым,

Әйдеги жолдызым.

Әлди, балам, әлди.

Айналайын балам-ай,

Айналсын сенен анаң-ай,

Әлдилеп сени сүйгендә

Ананың болар күңили җай.

Әлди, балам, әлди.

Г ө л ф и н ә. Үзәкләрне өзеп ала шул.

В а л е н т и н а. Кем булып эшлисең син, Алтынчәч?

А л т ы н ч ә ч. Балалар бакчасында тәрбияче идем.

Г ө л ф и н ә. Күренеп тора шул.

В а л е н т и н а. Нигә идем дисең, Алтынчәч?

А л т ы н ч ә ч. Хәзер эшләмим. Дүрт ай. Беленә башлагач, киттем.

В а л е н т и н а. Беленсә ни…

Г ө л ф и н ә. Алай димә, Валентина. Кеше бит ул, беләсең, бигрәк тә хатын-кыз, аны-моны уйлап тормый, әйтә дә сала. Син берәүдән дә курыкма да, оялма да, Алтынчәч. Син бит аны зина кылып тапмаган.

А л т ы н ч ә ч. Әни җылады.

Г ө л ф и н ә. Әниләр җылый инде ул, нишләтәсең. Аңлагач, җыламас әле. Син бит инде уналты-унҗиде яшьлек кыз түгел.

В а л е н т и н а. Кызык бу тормыш дигәнең, әйеме? Ишетеп, тыңлап, күреп торасың… Безнең бригадада гел хатын-кызлар. Утырып сөйләшәбез дә кайвакыт, үзебез шаккатабыз. Барысына да ирләр гаепле!

Г ө л ф и н ә. Ничек ирләр гаепле?

В а л е н т и н а. Ир кешеләр бетеп бара бит, Гульфина апа. “Мурзилка” журналына бесплатное приложение булып кына яшиләр. Кемне генә тыңласаң да, шуны әйтә. Безнең Соня апа да әйтә, ирләргә ышаныч юк, ди. Ертыгыма ямау булыр дип чыккан буласың кияүгә, аннары гомер буе интегәсең исерек ир тәрбияләп, ди.

Г ө л ф и н ә. Кем соң инде ул Соня апа дигәнең?

В а л е н т и н а. Безнең бригадир.

Г ө л ф и н ә. Шулай бик күп беләмени?

В а л е н т и н а. Аның инде пенсиягә чыгарга вакыты җитә. Күргән инде дөньяны. Ире бик эчә.

Г ө л ф и н ә. Эчерткәч эчә инде.

В а л е н т и н а. Әле җитмәсә балаларны ятим итеп ташлап чыгып китәләр, ди.

Г ө л ф и н ә. Чуртым да белми синең Соня апаң, Валентина, милый мой, дорогой, әйбәт хатынны ире ташлап китми.

В а л е н т и н а. Ничек кенә китә әле. Минем иптәш кызым бар иде, искиткеч иде. Аны ташлап бер юньсезгә өйләнде ире.

Г ө л ф и н ә. Синең Сашаң сине ташламаган бит. Ничә ел балагыз булмаган, алай да ташлап китмәгән. Эчми дә дисең үзен.

В а л е н т и н а. Саша кебекләр сирәк. Саша ул минем бәхетемә туры килгән.

Г ө л ф и н ә. Әй, Валентина, милый мой, дорогой! Син Саша бәхетенә туры килгәнсең. Синең иптәш кызың синең өчен искиткеч булгандыр да, ире өчен искиткеч булмагандыр. Ирләр алар, Валентина, хайван терлеге белән бер. Вакытында ашатып-эчертеп, тамак астын кашып торсаң, артыңнан ияреп йөри. Менә сыерны гына ал син, тпри-тпри-тпри дип сыйпап, алдына печән салсаң, он болгатып җылы су эчерсәң, күзләрен мөлдерәтеп мөгрәп кенә тора. Җиленен җылы су белән юып, йомшак чиста сөлге белән сөртсәң, сауганда тибенми, сөтне дә күп бирә. Әгәр дә инде, башың беткере, муеның астына килеп сынгыры, дип чыбык белән кыйнасаң, көтүдән кайтып капкадан чабып керми инде ул. Куып кайтарырга туры килә. Эт булып эт тә ашатмыйча, пшул, дип кычкырсаң, капка астыннан күршеләр ишегалдына кереп тавыкларга изгәнне ашап йөри.

В а л е н т и н а (рәхәтләнеп көлеп). Саша, Сашуля, тпри-тпри-тпри!

А л т ы н ч ә ч. Ирләр матурларны эзлиләр, Гөлфинә апа.

Г ө л ф и н ә. Юк, айналаем Алтынчәч… Беләсең килсә, ирләр эзләми хатын-кызны, без эзлибез аларны.

В а л е н т и н а. Дөрес түгел, Гульфина апа. Мин, мәсәлән, үзем эзләмәдем.

Г ө л ф и н ә. Шулай тоела гына ул. Мин дә менә, Зарифулла, Зарифулла дип кычкырып Зарифулланы эзләп йөрмәдем. Зарифуллага бер карагач, күңелем Зарифулланы эзләгәнен сизеп алдым да әйләндердем дә куйдым Зарифулланың башын үземнең якка.

В а л е н т и н а. Ничек, Гульфина апа, ничек?

Г ө л ф и н ә. Зарифулла Мөршидә исемле кыз артыннан йөри иде, миңа борылып та карамый. Ә Мөршидә бүтәнне эзли. Шуннан мин Зарифулланың йомшак ягын сизеп алдым да… Бии белми ул, җырлый да белми. Үзенең биисе дә килә, җырлыйсы да килә. Клубта вечерларда Зарифулла бии башласа да, җырлый башласа да, кызлар моңардан көләләр. Мөршидә кушылып көлә. Шуннан мин Зарифулла үгез кебек үкереп җырлый башласа, кушылам да китәм, Зарифулланың җырлый белмәгәне сизелми дә – минем тавыш матур да, көчле дә. Биергә дә Зарифулланы чакырам, ул аю кебек әйләнгәндә мин моның тирәсендә күбәләк шикелле бөтереләм. Менә без ничә ел инде Зарифулла белән авызга авыз куеп яшибез, Мөршидә ирдән иргә йөри.

А л т ы н ч ә ч. Сез бит чибәр дә, Гөлфинә апа.

Г ө л ф и н ә. И, Алтынчәч. Нинди чибәр булыйм?! Кылыч борын, иләк авыз, акай күз – нинди чибәр булыйм. Менә син үзеңне үзең ким санап юкка йөрисең, хатын-кызның чибәрлеге йөзендә түгел, айналаем, хәйләсендә. Мин чибәр дип көзгегә карап тор. Чибәр икәнлегеңә ышанасың, бүтәннәр дә ышана. Үзең ышанмагач, бүтәннәр ничек ышанасың?! Менә мин авызымны бәләкәй итеп күрсәтер өчен бөреп йөрмим. Күзләремне акайтып, авызны җырып елмаеп җибәрәм, Зарифулла авызга кереп китәрдәй булып сокланып карап тора.

В а л е н т и н а. Ә минем  Саша мороженое ярата. Яратканың сиздермәскә тырыша. Мин юри мороженое саткан җирдән үткәндә, Саша, мороженое алыйк әле, дип ялынам. Миңа ала бу, үзенә алмый. Үзеңә дә ал, дип бәйләнәм, аңа да алдыртам. Мыекларын ялый-ялый кимерә Саша мороженоены. Ә мин мороженое яратмыйм, шулай да яраткан булып кыланам.

Г ө л ф и н ә. Менә, менә, менә… Хәйләкәр төлке. Саша мине ярата, дигән була. Ничек яратмасын мондый хатынны! Әйтәм бит, ирләр алар сабый бала белән бер. Без яхшы булсак, алар яхшы, без начар булсак, алар начар. Дөньяның тоткасы – хатын-кызда. Патшалар да хатыннары сүзеннән чыкмаган. Хатыны әйткән икән мондый закон чыгар дип, икенче көнне үк патша шундый закон чыгарган. Без, дип ирләр түш кенә киереп йөри, эшләүчеләре без аның.

В а л е н т и н а (патша хатыны булып уйнап күрсәтә). Саша, Александр Борисович, шундый закон чыгар!..

Г ө л ф и н ә. Алай түгел, Валентина, кычкырып түгел, кычкырганны яратмый ир-ат. Җайлап кына, йокларга яткач, ул сине кочакларга үрелгәндә…

Валентина, Алтынчәч көләләр.

А л т ы н ч ә ч. Шундый итеп сөйлисез, Гөлфинә апа…

Г ө л ф и н ә. Ышанмыйсызмы? Әйт әле, синең кызыңның атасы өйләнгән кешеме? Әйт инде, әйт, нәрсәсе оят аның.

А л т ы н ч ә ч. Юк.

В а л е н т и н а. Алай булгач, нигә сиңа өйләнмәде?

А л т ы н ч ә ч. Ничек инде өйләнсен, ул чибәр, яшь. Мин үзем дә аңа чыкмас идем.

Г ө л ф и н ә. Нишләп?

А л т ы н ч ә ч. Монысы өчен дә рәхмәт.

Г ө л ф и н ә. Әй син, тиле, тиле, тиле… Бигрәк тәртипле шул сезнең халык. Давай, чык син аңа кияүгә!

А л т ы н ч ә ч. Сез нәрсә?..

Г ө л ф и н ә. Валентина белән тотынсак, каршыңа килеп тезләнәчәк.

В а л е н т и н а. Гульфина апа, чыннан да, әйдәле…

Г ө л ф и н ә. Эшлибез, Валентина, эшлибез. Безгә ул нипочем. Әйбәт кешеме үзе болай?

А л т ы н ч ә ч. Ничек дип әйтергә…

Г ө л ф и н ә. Аракы эчәме?

А л т ы н ч ә ч. Эчә бугай…

Г ө л ф и н ә. Күп эчәме?

А л т ы н ч ә ч. Исерек чагын еш күрәм.

В а л е н т и н а. Алайса, кирәкми… Син балага узганда исерек түгел идеме?

А л т ы н ч ә ч. Юк. Анысын мин беләм. Миңа сәламәт бала кирәк.

Г ө л ф и н ә. Эчүен дә ташлатабыз без аның. Конфет суырып йөри торган итәбез. Ирләрне төзәтүе җиңел ул. Ирләрнең азгынын да төзәтеп була. Менә хатын-кыз азса, син әйтмешли, Валентина, алла әкбәр, бетте дөнья, атом бомбасы да кирәкми. Ник дигәндә, ир кеше нишләгәнен белмичә аза, хатын-кыз белеп яза, акыл белән, усаллык белән. (Дилемма ягына.) Менә аның урынында ир кеше булсамы? Җил ягына салам кыстырыбрак сөйләшсәң, үз баласын гына түгел, бүтәннәрнекен дә җыеп алып чыгып китәчәк. Бу – юк.

В а л е н т и н а. Ире белән сөйләшеп ич алар.

Г ө л ф и н ә. Ире белән бу сөйләшкән, бу котырткан.

Д и л е м м а (сикереп торып). Туктыйсыңмы син, юкмы? (Гөлфинә каршына килеп.) Син!..

В а л е н т и н а (аның юлына аркылы төшеп). Якын килмә.

Д и л е м м а (Валентина аша Гөлфинәгә). Ты!.. Свинья!.. Рожай своих поросят и копайся в навозе, меня не трогай!

В а л е н т и н а (Дилемманы ишеккә таба кысрыклап). Нәрсә дидең син аңа, ә, нәрсә әйттең?..

Г ө л ф и н ә. Валентина, кирәкми. Кирәкми, Валентина…

Айзарә Әхәтовна кереп Валентина белән Дилемма арасына баса.

А й з а р ә. Нишлисез сез, туктагыз хәзер үк!

В а л е н т и н а. Чыгарыгыз аны моннан. Соңгы тапкыр әйтәбез, чыгарыгыз. Югыйсә, үзегезгә начар булачак. Министрны чакыртабыз.

А й з а р ә. Тынычланыгыз.

В а л е н т и н а. Юк, без тынычланмыйбыз. Һаман бер сүз – тынычланыгыз.

А й з а р ә. Сабыр. Зинһар өчен, сабыр булыгыз. (Валентина култыклап караваты янына алып килеп утырта.) Сез бит өлкән кешеләр. Аңлагыз безне дә. Без бит сезне аңларга тырышабыз.

В а л е н т и н а. Юк, сез аңламыйсыз. Ул безнең барыбызны да неврастеник итеп бетерә.

А й з а р ә. Йә, йә, булды, булды. (Гөлфинәгә ишарәләп.) Менә бу апагыздан үрнәк алыгыз.

Г ө л ф и н ә. Минем аркада килеп чыкты ла. Ялгыш ычкынып китте.

В а л е н т и н а. Гаепләмәгез үзегезне, Гульфина апа.

А й з а р ә. Булды, дидем. Валямы әле исемегез?

В а л е н т и н а. Валя.

А й з а р ә. Сезнең бала имезәсегез бар, Валечка. (Алтынчәч янына килеп.) Йә, сезнең хәлләр ничек?

А л т ы н ч ә ч. Яхшы.

А й з а р ә. Молодец. Барысы да яхшы булыр.

Д и л е м м а (ишек төбеннән). Выпишите меня. Мин – сәламәт.

А й з а р ә. Сез сәламәт, анысына шигем юк… Бүген баш врач кайтты – хәл итәр.

Ике Ана бишек җырын дәвам итәләр.

Бәхет гөлемнең чәчәге булып,

Былбыл кошкаем,

Яшәрсеңме син?

Әнием диеп, кадерлем диеп,

Сандугачкаем, дәшәрсеңме син?

Врач кабинеты яктыра. Анда баш врач Зәйтүнә Закировна һәм Айзарә Әхәтовна.

Б а ш   в р а ч. Сез беләсез. Айзарә Әхәтовна, без андый эшне эшли алмыйбыз.

А й з а р ә. Аңлыйм.

Б а ш   в р а ч. Аңлагач, шул. Бала үз анасы белән чыгарга тиеш. Яхшылап сөйләштегезме?

А й з а р ә. Сөйләшмәгән кая. Бераз гына да йомшамый.

Б а ш   в р а ч. Сәбәбе дә җитди түгел, югыйсә.

А й з а р ә. Бөтен куркынычы да шунда шул. Иренә хәбәр иттергән идек, студотрядта ди, кайтып тормаган. Телеграмма җибәргән, Дилемма ничек тели, шулай булсын, дигән.

Б а ш   в р а ч. Исеме Дилеммамыни?

А й з а р ә. Әйе.

Б а ш   в р а ч. Һе. Тапканнар исемне дә. Баланың әби-бабалары ничек?

А й з а р ә. Сез кайтканны көттек, Зәйтүнә Закировна. Бүген чакырттык, килерләрме, юкмы?…

Б а ш   в р а ч. Көтелмәгән хәлләр белән очраша башладык бит әле, Айзарә Әхәтовна… Бер балага урын табылыр. Табылып тора. Тәрбияләнер дә. Тик, ничек кенә тәрбияләнсә дә, ятимлек ятимлек инде. Ничек кенә булса да, ятим балада психологик дефект була. Чөнки тәрбиячеләр дә, бүтәннәр дә аларга ятим итеп кызганып карыйлар. Кеше шуңарга өйрәнә, гомер буе үзен кызганганнарын таләп итә. Яисә, киресенчә, кызганган кешеләрне күралмый, рәхимсез, миһербансыз була. Ата-анасы үлгән ятимнәр бер хәл, бүгенге көндә күпме ата-аналы ятимнәр. Һәм без шулардан шәфкать көтәргә тиеш. Каян килеп чыкты бу кешеләрдә шундый җавапсызлык? Юк, нәрсәдер эшләргә кирәк. Ничек инде ул сау-сәламәт ир белән хатын балаларын алмыйлар? Ни өчен алмаска тиеш? Алмасалар, нигә закон алдында җавап бирмиләр?

Сестра Нина керә.

Н и н а.  Гафу итегез, Менгличеваның каенанасы килде.

Б а ш   в р а ч. Керсен.

Нина чыгып китә, Вазыйфа керә.

В а з ы й ф а. Исәнмесез.

Б а ш   в р а ч. Исәнмесез. Утырыгыз… Сез Менгличева Дилемманың каенанасымы?

В а з ы й ф а. Шулайдыр.

Б а ш   в р а ч. Ничек шулайдыр?

В а з ы й ф а. Ну, каенанасы.

Б а ш   в р а ч. Менгличевамы фамилиягез?

В а з ы й ф а. Юк, Садриева Вазыйфа. Фамилиясен үзгәртмәгән ул.

Б а ш   в р а ч. Киленегезме?

В а з ы й ф а. Килен түгел ул миңа. Мин аны признавать итмим.

Б а ш   в р а ч. Ничек итмисез? Улыгызны балагыз дип таныйсыздыр ич?

В а з ы й ф а. Анысын таныйм да…

Б а ш   в р а ч. Менгличева Дилемма сезнең улыгызның законлы хатыны.

В а з ы й ф а. Булмагае…

Б а ш   в р а ч. Алай икән… Ә соң сез киленегезнең бала тапканын беләсезме?

В а з ы й ф а. Ишеткән идем.

Б а ш   в р а ч. Нигә, бергә яшәмисезмени?

В а з ы й ф а. Юк. Квартирага чыктылар.

Б а ш   в р а ч. Ярый. Ә киленегезнең үз баласын алырга теләмәгәнен беләсезме?

В а з ы й ф а. Ничек инде алырга теләмәгәнен?

Б а ш   в р а ч. Шулай. Сезнең улыгызның хатыны үзенең һәм сезнең улыгызның баласын, ягъни сезнең оныгыгызны үзенә алырга теләми. Миңа бала кирәкми, ди.

В а з ы й ф а. Кирәк булмагач, нигә тапкан соң?

Б а ш   в р а ч. Анысы икенче мәсьәлә. Киленегез баласын имезми.

В а з ы й ф а. Ничек имезсен – змия ич ул.

Б а ш   в р а ч. Туктагыз әле. Ярый, киленегез змея, ягъни елан ди, ә улыгыз? Ул да ризалык биргән бит.

В а з ы й ф а. Баланы алмаскамы?

Б а ш   в р а ч. Әйе.

В а з ы й ф а. Өйдә юк диләр ич аны.

Б а ш   в р а ч. Элегрәк килешкәннәр, һәм улыгыз телеграмма да җибәргән.

В а з ы й ф а. Чүпрәк ич ул.

Б а ш   в р а ч. Улыгызмы? (Вазыйфа эндәшмәгәч.) Инде нишлибез, Вазыйфа ханым?

В а з ы й ф а (паузадан соң). Мин нишлим? Бездә эшең юк, кысылма, диделәр, теләсәләр нишләсеннәр.

Б а ш   в р а ч. Ләкин бала бит сезнең оныгыгыз!

В а з ы й ф а. Булмагае…

Б а ш   в р а ч. Бәлки, сез баланы алырсыз?

В а з ы й ф а. Нишлим ди мин аның белән?

Б а ш   в р а ч. Ирегез бармы сезнең?

В а з ы й ф а. Булса ни. Ул җебегәннең ирлеге. Бала белән ул түгел бит, мин мучиться ителәсе.

Б а ш   в р а ч. Тагын балаларыгыз бармы сезнең?

В а з ы й ф а. Монысыннан да гарык.

Б а ш   в р а ч. Вазыйфа ханым, әгәр дә сезгә шушы хәлне сөйләсәләр, сез ышаныр идегезме?

В а з ы й ф а. Кайсы хәлне?

Б а ш   в р а ч. Бер ир хатынының үз баласын алырга теләмәвен, иренең шуңа ризалык бирүен, ир анасының шулай сөйләшеп утыруын…

В а з ы й ф а. Ә мин нәрсә сөйләшкән ул хәтле? Өйләнмә аңа, дидем.

Б а ш   в р а ч. Сез киленегезне күптән белә идегезмени?

В а з ы й ф а. Белмәскә! Әнисе – ата спекулянт. Ирен куып чыгарып, типтереп яшәде.

Б а ш   в р а ч. Үзегез кайда эшлисез?

В а з ы й ф а. Нәрсәгә кирәк ул сезгә? Кайда эшләсәм дә эшлим.

Б а ш   в р а ч. Бала кызганыч бит, Вазыйфа ханым.

В а з ы й ф а. Алар кызганмаганны нигә мин кызганыйм.

Б а ш   в р а ч. Соңыннан үкенәчәксез бит.

В а з ы й ф а. Үкенәсен үкенгән инде. Бу бозауны тапканга да үкенеп бетә алмыйм.

Б а ш   в р а ч. Алар әле яшьләр, күп нәрсәне аңлап бетермиләр.

В а з ы й ф а. Аңламасалар… Үзләренә кирәкне бик аңлыйлар. Беләм мин ул юха җыланны, алмыйм дигән булып баланы юри безгә ыргытмакчылар. Без карап үстерсен, янәмәсе. Ыргытмый гына торсыннар әле. (Кәҗә тоягы күрсәтеп.) Менә аларга. Тапкан готовый нәнкә. Белә ул безнекенең җебеп төшәсен.

Б а ш   в р а ч. Кем инде ул сезнеке?

В а з ы й ф а. Кем булсын – ирем. Монда да ризык төяп килмәкче. Җибәрдем ди! Ашамый гына торсын әле. Әнә спекулянт әнисе ашатсын.

Б а ш   в р а ч. Киленегезне күреп сөйләшергә теләмисезме?

В а з ы й ф а. Минме?.. Анымы?!. Мин аны оҗмахта очратсам да, аңардан качып, тәмугка керәчәкмен.

А й з а р ә. Сезнең кайчан да булса җылаганыгыз бармы?

В а з ы й ф а. Ничек инде ул җылаганым бармы?

А й з а р ә. Кешеләрнең берәр кайгысын, фаҗигасен ишетеп, йөрәгегез әрнеп.

В а з ы й ф а. Кеше кайгысымыни монда! Үземнеке җитәрлек. Малаем шуңа өйләнгәч, җылый-җылый күз яшьләрем кипте, күңелем катты.

Б а ш   в р а ч. Анысы бит аның фаҗига түгел, Вазыйфа ханым.

В а з ы й ф а. Сезгә әйтүе җиңел. Сезгә моннан тизрәк куып чыгарырга гына кирәк, котылырга гына кирәк.

Б а ш   в р а ч. Безнең урында сез нишләр идегез?

В а з ы й ф а. Милиция чакырып, сөйрәп чыгарып аттырыр идем. Баласы белән бергә.

Б а ш   в р а ч. Димәк, бала сезгә дә кирәкми?

В а з ы й ф а. Юк, кирәкми.

Б а ш   в р а ч. Бәлки, яхшылабрак уйларсыз?

В а з ы й ф а. Уйлыйсы-нитәсе юк. Ул бит мәче баласы түгел. Үлеп-нитеп китсә, булыр аннары. Юри үтергәннәр дип судтан судка йөртерләр. Әнисе алсын да карасын, акчасы күп.

А й з а р ә. Сезнең юкмы?

В а з ы й ф а. Ниемә дип сез миңа каныктыгыз әле? Юк дигәч, юк. Әйткән сүземнән кире кайтканым да юк, кайтмыйм да, кайтачак та түгел. Хет асыгыз, хет кисегез. Синсез яшибез, диделәр, минсез яшәсеннәр.

Балалар елаган тавыш ишетелә.

Б а ш   в р а ч. Ишетәсезме?

В а з ы й ф а. Чукрак түгел.

Б а ш   в р а ч. Ашыйсы килгән нарасыйлар җылый. Аларны әниләре янына алып баралар. Тиздән алар тамаклары туеп тынып калырлар, рәхәтләнеп йокларлар. Ә сезнең оныгыгыз…

В а з ы й ф а. Нәрсә дип әле сез… (Урыныннан тора.)

Б а ш   в р а ч. Юк. Сез утырыгыз Тыңлагыз әз генә. Тыңлагыз, тыңлагыз.

Вазыйфа утыра. Тыңларга мәҗбүр. Ике Ананың җыры.

Куанычларым, шатлыгым булып,

Балам-багалмам,

Үсәрсеңме син?

Сагынып җырлар җырыма минем,

Күземнең нуры,

Күчәрсеңме, син?

Палатада Валентина тәрәзә төбенә басып форточка аша Саша белән сөйләшә.

В а л е н т и н а. Саша!.. Такси белән килдеңме? Автобус белән?.. Молодчина. Хәзер җыена башлыйм. Ә?.. Алай тиз генә булмый әле ул. Көт. Китмә. Нәрсә-ә?.. Ничек икәнен астагы дежурныйдан сора. Ә?.. Әйтәм. Әйтәм. (Борылып.) Гульфина апа, Алтынчәч, Саша сезгә сәлам әйтә.

Г ө л ф и н ә. Сора әле, Зарифулла күренмиме?

В а л е н т и н а. Зарифулла абый күренмиме? Ә?.. Ничек инде кайсы Зарифулла?! Белмисеңмени? Гульфина апаның ире. Юк?.. (Борылып.) Юк, ди, Гульфина апа.

Г ө л ф и н ә. Нишләп йөри икән инде, әйтеп җибәрдем ич сеңелгә. Күрсен дә торсын, килеп алмыйча чыкмыйм.

В а л е н т и н а. Сашенька, яратасыңмы мине? Мин дә сине яратам, Сашенька. Ә?.. Юк, менә алмыйсың. Не дури, егылып төшәрсең. Бар, кит тизрәк, миңа җыенырга кирәк. Кит дим… Ну, Саша, миленький… (Сашага кул болгап, тәрәзә төбеннән төшә. Бишек җырын көйләп палата буенча йөри.)

Баю-баюшки, баю,

Не ложися на краю,

Придет серенький волчок

И утащит за бочок…

(Туктап караватка утыра да.) Йә, кызлар, утырышыгыз. Присядем, друзья, перед дальнең дорогой, пусть легким окажется путь… Эчемдә шатлыгым да чиксез, сездән аерылганда җылыйсым да килә. Очрашырбыз микән без тагын?

Г ө л ф и н ә. Унөченчесен табарга килсәм генә инде…

В а л е н т и н а. Килегез, Гульфина апа. Шушы палатада очрашабыз. (Алтынчәчкә.) Син… Син күңелсезләнмә, боекма, Алтынчәч, менә күрерсең, барысы да яхшы булыр. Минем адрес синдә бар. Хат язышыйк.

Айналайын балам-ай,

Айналсын сенен анаң-ай…

Менә күрерсең!.. Мин сиңа иң-иң ихге теләкләр телим!

А л т ы н ч ә ч. Сиңа да, Валентина. Рәхмәт сиңа!

Г ө л ф и н ә. Алтынчәчкә бер дога өйрәттем әле, Валентина. Шул доганы эчтән генә укып Оралбаена карап торса…

А л т ы н ч ә ч. Гөлфинә апа…

В а л е н т и н а. Яле, яле, Гульфина апа… Карале боларга, миннән качып дога өйрәнеп яталар. Хәзер үк миңа да өйрәтегез.

Г ө л ф и н ә. Синең каратасы егетең юк, Валентина, синеке мәңгелеккә караган.

В а л е н т и н а. Тфү, тфү диегез, Гульфина апа.

Г ө л ф и н ә. Тфү, тфү…

В а л е н т и н а. Әйтегез инде доганы.

Г ө л ф и н ә. Күзең төшкән егеткә карап торасың да эчеңнән генә болай дисең:

Талкыга салып Талкырмын,

Кояшың булып балкырмын,

Килегә салып төярмен,

Сагышка салып сөярмен,

дисең. Ябыша да кала егетең. Зарифуллага шулай әйттем мин… Килми әле чукынчык.

Н и н а (ишектән карап). Васильева, җыеныгыз.

В а л е н т и н а. Ой, кызлар, елыйсым килә… Гульфина апа, милый мой, дорогой. Яратам мин сезне, Гульфина апа!

Г ө л ф и н ә. Йә, ярый. Өчәүләп тезелешеп бераз тын гына утырыйк та…

Тезелешеп тын гына утыралар. Ике Ананың җыры аларның тынлыгын саклый.

Ике кулын куеп алар тезләренә,

Утырышып бер ял итеп алалар да,

Тагын эштә, тагын шөгыль, мең мәшәкать…

Исән-саулык телик әле аналарга,

Озын гомер телик без аларга.

Баласының йөргән юлы йөзләрендә,

Алар гаме яллар иткән арада да.

Һаман сагыш, һаман борчу, мең төрле уй…

Сабырлыклар телик әле аналарга.

Түземлекләр телик без аларга.

Җырның соңгы юлларында урыннарыннан торып палатадан чыгалар, коридордан үтәләр. Врач кабинеты яктыра. Анда Дилемманың әнисе Римма һәм Баш врач Зәйтүнә Закировна.

Б а ш   в р а ч. Рәхим итегез, утырыгыз.

Р и м м а. Римма Әүхәдиевна мин.

Б а ш   в р а ч. Бик яхшы. Римма, Дилемма – кызыклы исемнәр.

Р и м м а. Миңа әти кушкан, кызыма үзем. Сез Зәйтүнә Закировна бит, әйеме?

Б а ш   в р а ч. Әйе.

Р и м м а. Сезнең исем Казанда данлыклы, Зәйтүнә Закировна. Әле үзем киләм, үзем уйлыйм, андый зур кеше белән ничек сөйләшермен инде, дим. Ялгыш сүз ычкындырсам, ачуланмассыз инде, Зәйтүнә Закировна.

Б а ш   в р а ч. Ә сез ычкындырмаска тырышыгыз.

Р и м м а. Шулаймы?.. Сез минем кызым Дилемма турындадыр инде, әйеме?

Б а ш   в р а ч. Әйе. Сез-нең кы-зы-гыз Дилемма турында.

Р и м м а. Бәгырь кисәгем. (Елап җибәрә.)

Б а ш   в р а ч. Сез нигә җылыйсыз?

Р и м м а. Ничек инде җыламаска, Зәйтүнә Закировна. Бердәнбер кызым бит ул минем. Ике яшеннән алып бер ялгызым үстердем.

Б а ш   в р а ч. Әтисе нишләде?

Р и м м а. Юньсез булып чыкты кабәхәт. Куып чыгардым. Николай Павлович, Николай Павлович дип кенә тордым үзенә, барыбер кадеремне белмәде. Мин аңа Николай Павлович дидем, ул миңа химера диде. Түздем, түздем дә, эзең булмасын, сатана, дидем.

Б а ш   в р а ч. Кызыгызның бала тапканын белдегезме?

Р и м м а. Ничек инде белмәскә, ничек инде белмәскә, Зәйтүнә Закировна…

Б а ш   в р а ч. Кызыгызның хәлен белергә килдегезме?

Р и м м а. Бик килер идем дә, кертмиләр бит аның янына, Зәйтүнә Закировна.

Б а ш   в р а ч. Котлап язу җибәрмәдегезме? Күчтәнәч тә китермәдегезме?

Р и м м а. Монда ашатырга тиешләрдер ич.

Б а ш   в р а ч. Кызыгыз баласын алырга теләми, беләсезме? (Римма тагын елап җибәргәч.) Туктагыз. Беләсезме, дип сорыйм мин сездән.

Р и м м а. Аның белән сөйләштем инде мин монда кергәнче үк. Тыңлыймыни алар безне. Үзсүзле ул. Башына бер уй керсә…

Б а ш   в р а ч. Тагын сөйләшеп карагыз… Нигә эндәшмисез?

Р и м м а. Тагынмы?

Б а ш   в р а ч. Тагын.

Р и м м а. Шушындамы? Чакырып китерәсезме?

Б а ш   в р а ч. Ерак түгел бит.

Р и м м а. Тик үзегез чыгып китмәгез, ярыймы?

Б а ш   в р а ч. Нигә?

Р и м м а (паузадан соң). Куркам мин аңардан.

Б а ш   в р а ч (ишек артына). Бишенче палатадан Менгличеваны чакырыгыз.

Р и м м а. Сез миңа ничек сөйләшергә икәнен өйрәтеп куегыз, Зәйтүнә Закировна.

Б а ш   в р а ч. Кызыгыз белән сөйләшерлек тә сүзегез юкмыни?

Р и м м а. Ул ике сүз әйтә дә, мин утырып җылыйм. Ә ул җылый да белми, көлә дә белми.

Б а ш   в р а ч. Нигә өйрәтмәдегез соң көләргә?

Р и м м а. Көлеп тумаган баланы ничек өйрәтәсең.

Б а ш   в р а ч. Туганда җылагандыр ич, нигә оныткан?

Р и м м а. Шундый бала инде.

Б а ш   в р а ч. Шундый бала булмый, андыйларны үстерәләр.

Р и м м а. Мине гаеплисезмени? (Дилемма кергәч, аның каршына барып.) Дилемма, кызым…

Д и л е м м а. Чего тебе?

Р и м м а. Әнә Зәйтүнә Закировна сөйләшергә куша.

Д и л е м м а. Ну и сөйләшегез.

Б а ш   в р а ч. Утырыгыз, Менгличева.

Д и л е м м а. Нигә миңа утырырга. Минем аның белән сөйләшерлек сүзем юк.

Б а ш   в р а ч. Әниең бит…

Д и л е м м а. Ну и что!

Р и м м а. Менә шундый инде ул, Зәйтүнә Закировна.

Д и л е м м а. Ничек шундый? А сама какая? (Баш врачка.) Выпишите меня. А что үзем китәм. (Чыгарга борыла.)

Б а ш   в р а ч. Ашыкмагыз, утырыгыз.

Д и л е м м а. Мин әйттем.

Б а ш   в р а ч. Ни әйтим сезгә? Сеңелем дияргә телем бармый. Гражданка Менгличева, сезнең каршыгызда сезне унсигез ел буе тәрбияләгән әниегез…

Д и л е м м а. Тәрбияләгән?!

Б а ш   в р а ч. Ашатып, эчертеп, киендереп үстергән…

Д и л е м м а. Ну и что?!

Б а ш   в р а ч (паузадан соң). Барыгыз, гражданка Менгличева. Ана белән кыз. Шуның өчен, менә шуның өчен яшәдегезме инде сез? Күңеллеме сезгә?

Р и м м а. Әйттем бит мин.

Б а ш   в р а ч. Китәргә мөмкин сезгә, Римма Әүхәдиевна. (Римма китмәгәч.) Китәргә мөмкин, дидем.

Р и м м а. Мине гаепләп каласызмы, Зәйтүнә Закировна?

Б а ш   в р а ч. Ә сез кемне гаепләр идегез? Китәргә мөмкин.

Р и м м а. Баланы нишләтәсез инде?

Б а ш   в р а ч. Анысы сезнең кайгы түгел. Кызганычка каршы, сез дә, сезнең кызыгыз да безнең җәмгыятьнең членнары. Үз ялгышын җәмгыять үзе төзәтергә мәҗбүр.

Р и м м а. Баланы миңа алырга ярыймы? Закон кушамы?

Б а ш   в р а ч. Закон рөхсәт итә. Ләкин без аны сезгә бирмибез.

Р и м м а. Нигә?

Б а ш   в р а ч. Кешеләр арасына бер имгәк үстереп җибәргәнегез дә бик җиткән. (Римма елый башлагач.) Кыланмагыз, гражданка. Чынлап елаган аналарның күз яшьләрен пычратмагыз. Сугыш вакытында Ил, Ватан өчен башларын салган балалары өчен елаган аналар рухын рәнҗетмәгез.

Римма, төзәтенеп, чыгып китә. Кертмәскә тырышкан Айзарә Әхәтовнаны этеп җибәреп Исемсез хатын атылып керә.

Х а т ы н. Мин риза. Риза мин. Ирем дә алырга риза. Бирегез безгә аны!

Ике Ана җыры:

Гомерең сукмагын зур юллар буйлап,

Өмет йолдызым,

Үтәрсеңме син?

Илеңнең данын Намус, Вөҗданың,

Балам, әй, балам,

Итәрсеңме син?

Палатада Гөлфинә белән Алтынчәч. Гөлфинә тәрәзәдән карап тора.

Г ө л ф и н ә. Бу ниткән эш инде? Зарифулланың вакыты булмаса, сеңелем килергә тиеш ич инде. Врачлардан оят. Бүген киләм, дип язган иде ич сеңелем. Менә шулай инде ул, Алтынчәч айналаем, башны ташка орсаң да баш ярыла, ташны башка орсаң да баш ярыла. Кайтып кына җитим, күрсәтәм бу Зарифуллага. Тагын шул комбаенын ремонтлап ятадыр. Урак өсте җитсә, комбайн ремонтлаудан арынмый. Председателе дә бирми бит шуңа яңа комбайн.

Айзарә Әхәтовна керә.

А й з а р ә. Йә, ничек, матурларым?

Г ө л ф и н ә. Килмиләр, Айзарә җаным. Сеңелем килергә тиеш иде. Ишек төбендә күренмиме шунда?

А й з а р ә. Күренсә хәбәр итәр иде. Сез борчылмагыз. Килерләр.

Г ө л ф и н ә. Зарифулла килә алмый инде ул – эше тыгыз. Урак өсте бит. Сеңелем менә нишләп килми икән?

А й з а р ә (Алтынчәч янына килеп). Сез?

Г ө л ф и н ә. Без аның белән сөйләштек, Айзарә Әхәтовна, бер дә борчылмагыз. Аларда бит тәртип хатын-кыз мәсьәләсендә бездәгедән катырак. Әнисенә хат та язып салган идек – җавап юк. Үпкәләве бетеп җитми торгандыр. Әлегә безгә кайтып торабыз. Колхозда какраз кеше җитешмәгән чак. Бездә ясле дә, бакча да бар. Эшли торыр. Өй иркен. Аннан, әнисеннән хат килгәчтенме, болаймы, баласы үсә төшкәч, үзе карар. Бала әйберләрен башта ук монда бирдем, ди, торалардыр ич?

А й з а р ә. Кая китсеннәр, әлбәттә, тора.

Г ө л ф и н ә. Ну, бу сеңелне! Бала кадерен беләмени ул. Көлеп ятадыр әле, үзе дә чыгар, дип уйлыйдыр.

А й з а р ә. Борчылмагыз, зинһар, уынмагыз. Вакыт иртә.

Г ө л ф и н ә. Чыннан да, әйеме, Айзарә? Килерләр әле. Бу караватларга нигә кертмисез соң әле?

А й з а р ә. Сез чыкканны көтик инде.

Г ө л ф и н ә. Менә әйтәм бит. Ачуланмагыз инде, хәзер килеп җитәрләр… Менә шулай булсын иде ул, әйеме! Мин көтеп торыйм-торыйм иде дә, минекеләр килгәнне. Алтынчәчнең Оралбае килсен дә чыксын иде! Мин килде-ем. Алтынчәч, дип тәрәзәгә кычкырсын иде. Оралбай исемле Алтынчәч кызының әтисе. Бик әйбәт егет, ди, Алтынчәч әйтә. Әкиятләр нигә чын булмый икән ул, Айзарә Әхәтовна?

А й з а р ә (Алтынчәчнең башыннан сыйпап). Кем белә, бәлки, булган хәлләрне әкият итеп сөйлиләрдер кешеләр. (Алтынчәчкә.) Бер дә борчылмагыз, барысы да сез уйлаганча булыр.

Сестра Нина керә.

Н и н а.  Калаубекова, сезгә килгәннәр. (Алтынчәчкә язу бирә.)

Г ө л ф и н ә. Әстәгъфирулла дип әйтер иде. Валентина булса. Укы, укы тизрәк, Алтынчәч айналаем.

Алтынчәч нишләргә белми язуны кулында тотып тик тора.

А й з а р ә. Сабыр, сабыр. Тынычланыгыз, Алтынчәч. Менә шулай, шулай.

Г ө л ф и н ә. Бир, Алтынчәч, үзем укыйм.

А л т ы н ч ә ч. Үзем. (Язуны сакланып кына ача, укый.)

Г ө л ф и н ә. Оралбаймы, Алтынчәч бәгырь кисәгем?

А л т ы н ч ә ч (паузадан соң). Ана белән җизни.

Г ө л ф и н ә. Җыен инде тизрәк. (Айзарә Әхәтовна белән Нинага.) Җыештырыгыз инде аны, нәрсә карап торасыз.

А й з а р ә. Кабаланмагыз, диләр сезгә.

Г ө л ф и н ә. Кабаланмасам, унике баланы табып бетерергә ничек вакыт җиткерим ди мин. Күреп торасыз лабаса, Алтынчәч үзе бернишли алмый. Алтынчәч, борчылма. Борчылма, Алтынчәч.

Н и н а. Шактый ук үзәккә үттегез сез минем, апа. Бераз гына утырып торырга буладыр бит.

Г ө л ф и н ә. Сагынырсыз әле, Нина, сагынырсыз. Әнә теге караваттагы кебекләр күбрәк кергәләсә, сагынырсыз. Киләле, кочаклыйм әле бер үзеңне. (Нинаны кочаклап.) Икенче малаема хатын булып киләсеңме безгә?

Н и н а.  Берсекөнгә көтегез.

Г ө л ф и н ә (көлеп Нинаның аркасыннан сөя дә тәрәзә янына килә). Күренмиләр чукынчыклар. (Кинәт кычкырып җибәрә.) Киләләр!.. Берәү, икәү, өчәү, дәртәү, бишәү, алтау. Алтысы үземнеке. Җиденчесе үземнең Зарифулла, сигезенчесе сеңелем, тугызынчысы кияү. Барысының да кулында чәчәк. (Айзарә Әхәтовна белән Нинага.) Чәчәкләре сезгәдер инде ул. (Караватка утыра да кинәт елап җибәрә.)

А й з а р ә. Менә инде тагын! Көлеп йөрдегез, йөрдегез дә…

А л т ы н ч ә ч. Гөлфинә апа…

Н и н а.  Комедия…

Г ө л ф и н ә. Карагыз әле, китмәделәр микән?

Н и н а (тәрәзәдән карап). Торалар тезелешеп.

Г ө л ф и н ә. Кыр казлары кебекме?

Н и н а.  Юк, солдатлар кебек.

Г ө л ф и н ә. Айзарә җаным, әйтим инде шуларга бер сүз.

А й з а р ә. Ярый, әйтегез.

Г ө л ф и н ә (тәрәзә төбенә менеп, форточкадан кычкыра). Зарифулла! Ишеккә барыгыз, ишеккә… (Күз яшьләрен сөртә-сөртә тәрәзә төбеннән төшә.) Айдарның борынын да сөртмәгәннәр.

Н и н а.  Булдымы? Әйдәгез.

Палатадан чыгалар. Коридордан үткәндә Баш врач очрый.

Б а ш   в р а ч. Киттегезме, гүзәлкәйләр? Хәерле юл!

Г ө л ф и н ә. А л т ы н ч ә ч. Бик зур рәхмәт сезгә! (Китәләр.)

Б а ш   в р а ч. Айзарә Әхәтовна, килгәннәр бит.

А й з а р ә. Кемнәр, Зәйтүнә Закировна?

Б а ш   в р а ч. Менгличеваның каенанасы, улы белән…

Аларның сөйләшкәнен ашыйсылары килгән балаларның елау тавышы баса. Ике бишек яңадан аска төшә. Ике Ана аларны тирбәтеп бишек җырын дәвам итәләр:

Әлли-бәлли-бәллием,

Йокла, балам, нәнием,

Тәмләп йокла, бәбием,

Сакта тора әниең.

Әлли-бәлли-бәлли-бәү,

Әлли-бәлли-бәлли-бәү.

Пәрдә.

1984

 

Әсәрнең тексты Туфан Миңнуллинның ун томлыгындагы нөсхәсенә нигезләнеп әзерләнде:

Миңнуллин Туфан. Сайланма әсәрләр, 10 томда, 1 том, 358-400 битләр. – Казан: Татар. кит. нәшр., 2002.

Тамаша, өч пәрдәдә

 

К А Т Н А Ш А Л А Р:

Д и л ә ф р ү з

Җ ә м и л

Ш ә к ү р

Г а л и м

И с м ә г ы й л ь

С а җ и д ә

А м у р

 

БЕРЕНЧЕ ПӘРДӘ

 

Музыка. Пәрдә ачыла. Рәшәткә белән уратылып алынган бакча. Сәхнәдә Амур белән Саҗидә теттереп бииләр.

С а җ и д ә (кинәт биюеннән туктап). Амур!

А м у р. Нәрсә, Саҗидә.

С а җ и д ә. Нишлибез без?

А м у р. Биибез, Саҗидә.

С а җ и д ә. Бүгенге тамашага синең белән минем биюнең нигә кирәге бар? Без бит тамашада катнашучылар түгел, тамашаны алып баручылар гына.

А м у р. Шулай шул, Саҗидә.

С а җ и д ә. Шулай булгач, әйдә башлыйбыз.

А м у р. Нидән башлыйбыз.

С а җ и д ә (сәхнә алдына килеп). Иң элек тамашачыларны үзебез белән таныштырыйк.

А м у р. Исәнмесез, иптәш тамашачылар! Ишеткәнсездер, каршыгызда басып торган бу чибәр кыз — минем сөйгән кызым Саҗидә.

С а җ и д ә. Ә бу — Амур. Сабан туе батыры. Сезгә сер итеп кенә әйтәм, яратам мин аны. Тик бер гадәтен ошатып бетермим, япь-яшь башы белән яучы булып, егетләрне, кызларны таныштырып йөри.

Сәхнәгә җырлап Диләфрүз чыга.

Д и л ә ф р ү з. Чыксам бакчага,

Алмагачларга

Сөйлим серемне.

Йөрәк серемне

Сандугачлар да

Тынып тыңлыйлар —

Алар тыңлыйлар…

А м у р (тамашачыларга). Диләфрүз. Чеп-чибәр, чап-чая кыз.

С а җ и д ә. Өстәвенә эшкә дә уңган. Эшләмәгән эше юк. Читтән торып институтта да укый.

Диләфрүз китә. Галим керә.

Г а л и м. Мәкальләр дигәч тә, күңелгә бер-бер артлы шундый сораулар килә: алар нәрсә? Нинди әсәрләр? Ничек туалар һәм нәрсәгә хезмәт итәләр? (Туктап уйлый.)

С а җ и д ә. Галим. Кияүлеккә беренче кандидат. Укымышлы егет. Менә унбиш ел инде читтән торып укый. Башка нинди егетлек эшләгәндер, анысын авыл халкы хәтерләми.

Г а л и м. Татар халык мәкальләре элек-электән…

Сөйләнеп чыгып китә. Шәкүр керә.

А м у р. Кияүлеккә икенче кандидат. Таза егет. Ике потлы герне ике кулы белән ике тапкыр күтәрә ала. Сабый чагында тәрәзә ваткан өчен хулиган исемен алган булган. Хәзер шул исемне аклар өчен җай эзләп йөри.

Ш ә к ү р. Эх, дөньясы, дөньясы…

Башны кая куясы.

Чыгып китә. Җырлап Җәмил керә.

Җ ә м и л. Мин алсу таңнар булсам,

Син зифа таллар булсаң,

Таллар таңны аңлаган күк,

Серемне аңлар булсаң*.

*Җәмил җырының сүзләрен шагыйрь Рәшит Гәрәй язган.

С а җ и д ә. Җәмил. Серле егет. Шушы яшенә җитеп бер кызга да яратам дип әйтмәгән. Шулай да без аны кияүлеккә өченче кандидат итеп сайладык. Егет кеше — түзмәс, йөрәк серләрен бер чишәр дип уйладык. (Җәмил чыгып киткәч.) Менә, иптәшләр, шулар.

А м у р. Вакыйга, күргәнегезчә, авылда бара һәм, аңлавыгызча, Диләфрүз тирәсендә әйләнәчәк. Ник дигәндә, бүгенге тамашаның сәбәпчесе — Диләфрүз.

С а җ и д ә. Моннан ике ай элек “Азат хатын” журналында Диләфрүзнең рәсемен бастырып чыгардылар. Ул рәсемне күргән егетләр шунда ук Диләфрүзгә гашыйк булганнар. Бөтен эшләрен ташлап, төн утырып, Диләфрүзгә хат язганнар. Мәхәббәт аңлатканнар. Сезгә сер итеп кенә әйтәбез, Диләфрүзгә көн саен кырык-илле егетләр хаты килеп тора.

А м у р. Нәкъ шундый вакытта дөньяга шундый бер хәбәр таралган…

С а җ и д ә. Дөресрәге, ул хәбәрне Амур таратты, Диләфрүз Сабан туена ике көн калгач, кияүгә чыгарга җыена, кияүнең үзенә тиңен үзе сайлап алачак, дигән идем, Амур тирә-яктагы бөтен егетләргә сөйләгән. Менә бүген кызык хәлләр булачак. Чөнки Сабан туена ике көн калды. Амур, сәхнәдә барысы да әзерме?

А м у р. Әзер, Саҗидәкәй.

С а җ и д ә. Башладык.

Икесе ике якка китәләр. Амур кире керә.

А м у р. Җәмәгать, Саҗидә хата җибәрде. Без тамашада катнашмыйбыз, диде. Ә менә мин чүт кенә катнашам. Ник дигәндә күрше авылдан Исмәгыйль дигән егет киләчәк. Минем дус егет. Ахир. Кияүлеккә дүртенче кандидат. Әнә, ишетәсезме? Мотоцикл тавышы. Исмәгыйль үзе килә. Мондый тавышны бары тик Исмәгыйль мотоциклы гына чыгара ала. Бәхетсез егет, әллә ничә кат өйләнергә җыенган, тик өйләнәсе кызлары ямьсез булу аркасында өйләнә алмый йөри. Хәзер Диләфрүзнең рәсемен күреп гашыйк булган. Шәп егет. Мотоциклы да бар. Безнең авылга аны мин чакырдым: Диләфрүз белән таныштырам, дидем.

Таныштыра торган кич, табыштыра торган кич,

Бер йөрәкне бер йөрәккә ябыштыра торган кич…

Артта мотоцикл тавышы. Исмәгыйль керә.

И с м ә г ы й л ь. Сәлам, ахир.

А м у р. Сәлам! Әнә аларның өе.

И с м ә г ы й л ь. Шәп! Бакча да аларныкымы?

А м у р. Бакча да, мунча да. Өй артында бакчасы, бакчасында мунчасы, йөгерә-йөгерә су ташый нечкә билле марҗасы.

И с м ә г ы й л ь. Шәп!

А м у р. Шәп тә шәп дисең. Нәрсәсе шәп? Бакчасымы, мунчасымы, нечкә билле марҗасымы?

И с м ә г ы й л ь. Бакчасы да, мунчасы да. Ә Диләфрүз!.. (Кесәсеннән журнал чыгарып.) Кара син аңа. Ахир! Бер күрер өчен әллә ниләр бирерсең. (Журналдагы рәсемне үбеп.) Диләфрүз! Минем беренче йөргән кызымның исеме Зөлхәбирә иде, икенчесе Гадилә, өченчесе — Хәлимә, дүртенчесе…

А м у р. Җитте, Исмәгыйль. Без монда синең бозыклыгыңны тикшерергә килмәдек.

И с м ә г ы й л ь. Нинди бозыклык булсын, ахир. Мин алар белән нишләгән. Танышкан, ташлашкан, шул гына. Ямьсез кызга өйләнә алмыйм ич инде мин, үзең беләсең.

А м у р. Анысында эшем юк. Мин таныштырмадым, мин ташлаттырмадым. Сине дус итеп Диләфрүз белән таныштырам, әгәр ташлашсагыз, кара аны, риза-бәхил түгел!

И с м ә г ы й л ь. Журналда матур чыккан да бит…

А м у р. Җүләр син, белдеңме! Әгәр Саҗидә булмаса, мин үзем аның белән йөрер идем. Кап-кара күз, кап-кара каш, кап-кара чәч, кап-кара йөз!

И с м ә г ы й л ь. Йөзе карамыни?

А м у р. Надан син, белдеңме, җәйге кояшта ак йөзле кызларның бәяләре бер тиен.

И с м ә г ы й л ь (җыр белән).

Амур дустым, тизрәк күрсәт асылны,

Аны күрми йөрәк уты басылмый.

А м у р. Үзем беләм, ашыктырма, Исмәгыйль,

Вакыт җитми чыкмый кояш, исми җил.

И с м ә г ы й л ь. Күрми калсам, ябыгырмын, кибәрмен…

Сөйгән егете юкмыни чибәрнең?

А м у р. Кайсы кызда булмый сөйгән егетләр,

Тартып ала менә безнең кебекләр.

И с м ә г ы й л ь. Рәсемеңә гашыйк булдым, Диләфрүз,

Кара чәчле, кара кашлы, кара күз.

Ай Диләфрүз, вай Диләфрүз!

Диләфрүзнең җырын ишетеп туктап кала. Диләфрүз бакчада, алмагачлар арасында җырлый. Амур белән Исмәгыйль яшеренеп рәшәткә янына киләләр. Тыңлыйлар.

Д и л ә ф р ү з. Чыксам бакчага,

Алмагачларга

Сөйлим серемне.

Йөрәк серемне

Сандугачлар да

Тынып тыңлыйлар —

Алар аңлыйлар.

И с м ә г ы й л ь. Шулмы?

А м у р. Шул.

И с м ә г ы й л ь. Тавышы ла тавышы!.. Булды, ахир. Үлсәм үләм, бу кыз минеке булачак.

А м у р. Ашыкмый тор, ахир.

Д и л ә ф р ү з. Миңа ямансу,

Уйлыйм, уйланам —

Сине юксынам.

Кайгым юк сыман,

Үзем моңланам,

Тик син белмисең,

Ник син сизмисең?

И с м ә г ы й л ь. Кемне юксына икән ул?

А м у р. Бәлки, синедер.

И с м ә г ы й л ь. Көлмә инде, ахир, үләм бит, бетәм бит. Әйт, нишлим?

А м у р. Мин тайпылып торам, сөйләш.

И с м ә г ы й л ь. Сүзне ничегрәк итеп башлыйм икән?

А м у р. Бүтән кызларың белән ничегрәк сөйләшкән идең соң?

И с м ә г ы й л ь. Алар чепуха. Бу бит, бу бит!! Һай, куркам, ахир.

А м у р. Беләсеңме, Тукай нәрсә дигән?

И с м ә г ы й л ь. Нәрсә дигән, ахир?

А м у р. Мотоциклы булган яшь егеткә мәгълүмдер ки, курку белән өркү харам, дигән. Әйдә, тәвәккәллә. Кереп китмәсен.

Иелә-бөгелә рәшәткә янына киләләр. Исмәгыйль тәвәккәлләп торып баса.

И с м ә г ы й л ь. Хәерле кич, чибәр кызый.

Д и л ә ф р ү з (куркып китә). Кем ул анда?

И с м ә г ы й л ь. Болгаер авылы шушымы, чибәр кызый?

Д и л ә ф р ү з. Әллә адаштыгызмы?

И с м ә г ы й л ь. Сезнең тавышыгыз юлымнан яздырды.

Д и л ә ф р ү з. Юлдан язган егетләргә безнең бакча янында урын юк. (Китә башлый.)

И с м ә г ы й л ь. Китәсез дәмени?

Д и л ә ф р ү з. Китәм шул.

И с м ә г ы й л ь. Бераз гына торыгыз инде, сөйләшик.

Д и л ә ф р ү з. Кирәгегез бер тиен, юлыгызда булыгыз.

И с м ә г ы й л ь. Юлым сезнең бакчага килеп төртелде. Бүтән барыр юлым юк.

Д и л ә ф р ү з. Мескен. Хәзер мин бурзайны алып киләм. Ул сезгә туры юлны күрсәтер

И с м ә г ы й л ь. Бурзаегыз хуҗасына охшаса, кешеләргә тимидер.

Д и л ә ф р ү з. Ул сезгә охшаган.

И с м ә г ы й л ь. Ә сез яны яратасызмы?

Д и л ә ф р ү з. Бик.

И с м ә г ы й л ь. Их, шул бурзай урынында булсам. Оямның ишегеннән гел сезгә генә карап ятар идем.

Д и л ә ф р ү з. Бурзай булсагыз, өреп кенә ятар идегез. (Китә башлый.)

И с м ә г ы й л ь. Китмәгез инде, Диләфрүз.

Диләфрүз (гаҗәпләнеп). Исемемне кайдан беләсез?

И с м ә г ы й л ь. Тирә-якта сезнең исемне белмәгән адәм юк. Исемегезне кушып җырлап җырлыйлар. Синең матур исемең җырларда җырлана, батыр комсомолка Диләфрүз…

Д и л ә ф р ү з. Шулай укмыни?

Исмәгыйль (җырлап җибәрә).

Зифа буең тал-тирәккә пар икән,

Талдан нәзек нечкә билең бар икән.

Зифа буең тиңнәр өчен, Диләфрүз,

Нечкә билең кемнәр өчен, Диләфрүз?

Кашың — җәя, керфекләрең ук икән,

Сүзең ялкын, елмаюың ут икән.

Ук кадалды йөрәгемә, Диләфрүз,

Ут кабынды йөрәгемә, Диләфрүз.

Ике күзең диңгезләргә тиң икән,

Ай янында Зөһрә йолдыз син икән.

Күз тимәсен күзләреңә, Диләфрүз.

Яшь коямын эзләренә, Диләфрүз.

Д и л ә ф р ү з. Җыры матур икән, тик тавышыгыз ямьсез.

И с м ә г ы й л ь. Ярый безгә, каткан тезгә, әйрән каткан шулпа да. Сезнең сөйгән егетегез дә атказанган артист түгелдер әле.

Д и л ә ф р ү з. Әйрән каткан да түгел.

И с м ә г ы й л ь. Сөйгән егетегез бармыни?

Д и л ә ф р ү з. Сез әллә прокурормы?

И с м ә г ы й л ь. Прокурор булсам, юк гаебегезне бар итеп, бүлмәмә чакыртып сорау алыр идем… Танцыга чакырсам, килерсезме?

Д и л ә ф р ү з. Сезнең авылгамы?

И с м ә г ы й л ь. Мин бүген төнне сезнең авылда үткәрәм. Килерсезме клубка?

Д и л ә ф р ү з. Җәй көнне клубка сезнең авыл егетләре генә йөридер инде.

И с м ә г ы й л ь. Ә сез кая йөрисез?

Д и л ә ф р ү з. Сез күрмәгән җиргә.

И с м ә г ы й л ь. Эзләп тапсам ни булыр?

Д и л ә ф р ү з. Ике яңагыгыз ут булыр.

И с м ә г ы й л ь. Ай җаный, вай җаный, сезнең әтиегезнең кызы бигрәк усал икән. Бу рәшәткә ни өчен?

Д и л ә ф р ү з. Бакчабызда алмагачлар, кәҗә кермәсен өчен.

И с м ә г ы й л ь.  Кызарып пешкән алмага бер кошның күзе төшкән, кәҗә өчен рәшәткә булса да, кошлар өчен киртә юк. Сезнең якка очып чыгарга рөхсәт итегез. (Рәшәткә аркылы бакча ягына сикереп төшә.)

Д и л ә ф р ү з. Нишлисез?!

И с м ә г ы й л ь. Ай Диләфрүз, вай Диләфрүз.

Диләфрүз каршына бара. Диләфрүз чыгып йөгерә. Исмәгыйль аның артыннан чаба. Кинәт дөнья яңгыратып бурзай өрә башлый. Исмәгыйль атылып чыга. Амур көлә.

Ник көләсең, ахир?

А м у р. Ай-яй, бик тиз син, ахир. Күрүең булды, рәшәткә аркылы сикереп төшүең булды.

И с м ә г ы й л ь. Мин, үзең беләсең, ахир, өзеп алырга күнеккән.

А м у р. Яле, күрсәт, ниләр өздең? Бик тиз булмый ул, ахир. Без Саҗидә белән өч ел йөрибез. Кичә генә үптерде.

И с м ә г ы й л ь. Юк, ахир, миңа булса бүген булсын, хәзер булсын. Уф, үләм!

А м у р. Бар соң алайса, булдыр, мин киттем.

И с м ә г ы й л ь. Юк, юк, синсез булмый. Нишлибез, ахир?

А м у р. Берәр план корырга кирәк. Әйдә әле, башта безгә кайтып, мотоциклны урнаштырыйк. Бәлки, Саҗидәне күрербез. Ул Диләфрүзнең дусты, җаен табар.

И с м ә г ы й л ь. Шәп була бу, ахир.

Китәләр, җырлап Җәмил керә.

Җ ә м и л. Таңнар беленә икән,

Таллар бөредә икән.

Таң нурлары бөредәге

Талга эленә икән.

(Рәшәткә аша бакчаны күзәтә, җырын дәвам итә.)

Әй мин дә таңнар булсам,

Син зифа таллар булсаң!

Таллар таңны аңлаган күк

Серемне аңлар булсаң.

(Җырны утыргычка утырып дәвам итә. Диләфрүз рәшәткә янына килеп җырны тыңлый.)

Сүнмәс-сүрелмәс идем,

Ятка сөйдермәс идем.

Бөредәге хисләреңә

Җилләр тидермәс идем.

Д и л ә ф р ү з. Исәнме, Җәмил.

Җ ә м и л (башта куркып китә, ләкин үзен тиз кулга ала). Хәерле кич.

Пауза.

Д и л ә ф р ү з. Матур җыр.

Җ ә м и л. Миңа да ошый. (Паузадан соң.) Мин  эштән кайтып килә идем.

Д и л ә ф р ү з. Безнең йорт ашамы?.. (Пауза.) Умартачы булу ошыймы соң, Җәмил?

Җ ә м и л. Ошамаган эшне ничек эшлисең. Умарта кортлары алар кеше кебек акыллы, сөйләшергә телләре генә юк. Хәер, телләре булмаса да, бер-берсен аңлыйлар. (Торып китә башлый.)

Д и л ә ф р ү з. Кая ашыгасың, Җәмил?

Җ ә м и л. Өйгә кайтырга вакыт.

Д и л ә ф р ү з (көлеп). Тыныч йокы.

Җ ә м и л. Нигә көләсең?

Д и л ә ф р ү з. Ә син нигә көлгәнемне бел.

Җ ә м и л. Сиңа, бәлки, кызыктыр.

Д и л ә ф р ү з. Сиңа кызык түгелме?

Җ ә м и л. Түгел.

Д и л ә ф р ү з. Нигә кызык түгел?

Җ ә м и л. Шулай, кызык түгел.

Д и л ә ф р ү з. Ә син кызык булмаса да көл, Җәмил. Кулыңда нинди китап ул?

Җ ә м и л. Китапханәдән алган идем. Укып чыктым, тапшырырга кирәк.

Д и л ә ф р ү з. Кызыкмы?

Җ ә м и л. Бик кызык.

Д и л ә ф р ү з. Быел Сабан туена барасыңмы?

Җ ә м и л. Ничек Сабан туеннан каласың?

Д и л ә ф р ү з. Син, Җәмил, ел саен Сабан туена ат җигеп барасың. Нигә машинага утырмыйсың?

Җ ә м и л. Ат белән бару күңелле. Председатель әйтә, быел юрганы бирәм, ди.

Д и л ә ф р ү з. Минем дә атка утырып барасым килә. Өйгә килеп алырсыңмы мине?.. Нигә дәшмисең? Әллә алып барасың килмиме?

Җ ә м и л. Миннән башка да алып баручылар табылыр әле.

Д и л ә ф р ү з. Кемнәр?

Җ ә м и л. Егетләрең буа буарлыктыр.

Д и л ә ф р ү з. Санадыңмыни?

Җ ә м и л. Бик кирәкләре бар.

Д и л ә ф р ү з. Җәмил, бер сүз әйтсәм, ачуланмыйсыңмы?

Җ ә м и л. Ни өчен ачуланыйм ди.

Д и л ә ф р ү з. Безнең авыл кызлары сөйли, син берәүгә дә яратам дип әйткәнең юк, диләр. Дөресме?

Җ ә м и л. Синең әйткәнең бармы соң?

Д и л ә ф р ү з. Әйтергә җыенам.

Җ ә м и л. Кемгә?

Д и л ә ф р ү з. Миңа яратам, дип әйткән егеткә.

Җ ә м и л. Яратам, дип әйтүчеләр күп булыр.

Д и л ә ф р ү з. Чын йөрәктән әйткән берәү булыр.

Җ ә м и л. Менә бу китапта язылган, эчемдәге серемне сөйләргә куркам, дигән. Изге күреп ничә ел саклап йөрткән серемнән аерылсам, бушап калырмын, дөньяның кызыгы бетәр кебек, диелгән. Сереңне әйтерсең берәүгә, синең сереңнән ул көләр.

Д и л ә ф р ү з. Ә син әйтеп кара, бәлки көлмәсләр.

Җ ә м и л. Мин яраткан кызның минем серемнән көләчәген мин беләм. Ә яратмаган кешегә ни өчен яратам дип алдашырга?

Д и л ә ф р ү з. Телең белән әйтмәгәч, син яраткан кыз синең яратуыңны ничек белсен?

Җ ә м и л. Белергә тиеш.

Д и л ә ф р ү з. Бәлки беләдер дә, син әйткәнне көтеп йөридер.

Җ ә м и л. Көтмәгәнен мин беләм.

Д и л ә ф р ү з. Бик күп беләсең шул син. Акыл иясе.

Җ ә м и л. Акыл иясе шул. Булса соң. Ә син иләс-миләс… (Диләфрүз көлгәч, китеп бара.)

Д и л ә ф р ү з (көлүен дәвам итә). Син үзең!

Галим керә.

Г а л и м. Исәнмесез, Диләфрүз Хафизовна.

Д и л ә ф р ү з. Исәнмесез, Галим абый.

Г а л и м. Утыргычыгызга утырып торырга рөхсәт итәсезме?

Д и л ә ф р ү з. Рәхим итегез, Галим абый. Кеше утырсын өчен ул.

Г а л и м. Юк, Диләфрүз Хафизовна, мин сүзләремнең астына мәгълүм бер мәгънә салып әйтәм.

Д и л ә ф р ү з. Ә сез мәгънә салмыйча гына утырыгыз.

Г а л и м (утырып). Гафу итегез, сез бу якка чыгарга теләмисезмени?

Д и л ә ф р ү з. Теләмирәк торам шул, Галим абый.

Г а л и м. Кызганыч. (Кесәсеннән блокнот чыгарып карый.) “Азат хатын” журналында портретыгыз басылган көннән алып мин бирегә уналтынчы тапкыр килдем. Шуның дүртесендә сезне күрү бәхетенә ирештем. Уникесе бушка китте. Ләкин, ул вакыт минем өчен кызганыч булса да, мин аны кызганмыйм. Бүген миңа, Диләфрүз Хафизовна, ниһаять, сезнең белән мөһим бер мәсьәләне хәл итәргә кирәк.

Д и л ә ф р ү з. Авыр мәсьәләме, Галим абый?

Г а л и м. Җиңел түгел. Сезнең мәхәббәткә карашыгыз ничек, Диләфрүз Хафизовна?

Д и л ә ф р ү з. Ул турыда ике тапкыр сөйләдегез ич инде, Галим абый?

Г а л и м. Бу өченчесе һәм соңгысы. Чөнки Сабан туена бары тик ике көн вакыт калды… Диләфрүз Хафизовна, сез әле үзегезнең кыска гына гомерегездә берәүне дә яратмагансыз. Бу табигый. Һәм күздә тоткан кешегез дә юк. Дөресме!

Д и л ә ф р ү з. Дөрестер инде.

Г а л и м. Димәк, сез табигать законнарына каршы барасыз. Ир җенесе һәм хатын җенесе беренче тапкыр очрашканнан алып җир йөзендә мәхәббәт яшәп килде. Без моның мисалларын легендалардан, халык әкиятләреннән ишетеп тә беләбез. Һәм, ниһаять, халык мәкальләрен ярдәмгә чакыра алабыз. Мәсәлән, “Авыру җылатыр, гыйшык саргайтыр”, “Гыйшыксыз-кыйшыксыз кеше булмый”, “Гыйшык хәлләре яман, йөрәгемне ут алган”, “Мәхәббәт мәхәббәт белән яши…” һәм башкалар. Яки халык җырларын алыйк. (Көйләрне буташтырып җырлый.)

Җаный яткан караватны

Акка буятыр идем,

Чәбәкләп йоклатыр идем,

Үбеп уятыр идем.

Сөям сине, сөям сине

Сөям сине, чәчәгем,

Сөймә мине, сөй башканы

Дигәнче сөячәгем.

Д и л ә ф р ү з. Җырның мондые да бар бит, Галим абый:

Сөям сине, сөям сине,

Сөям сине үлгәнче,

Бөдрә чәчләрем коелып,

Пеләшем күренгәнче.

Г а л и м. Бар, билгеле. Җырның андыйлары да бар. Ләкин алар шаян җырлар төркеменә керәләр.

Д и л ә ф р ү з. Галим абый, мәхәббәт турында сез шул хәтле күп беләсез, ә үзегез һаман өйләнмәгән.

Г а л и м. Бу икенче мәсьәлә һәм четерекле. Ул уйлап эшләүне таләп итә. Гаилә кору турында халыкның аерым мәкальләре бар. “Җиде кат үлчә, бер кат кис” һәм башкалар. Әгәр бер егет өйләнергә тели икән, өйләнәсе кешесе интеллектуаль яктан үзенә тиң булырга тиеш. Чөнки өйләнгәч, мәхәббәт төшенчәсе үзенең баштагы асылын югалта. Акыл гына кала.

Д и л ә ф р ү з. Сез мине үзегезгә тиң дип саныйсызмы?

Г а л и м. Туры әйтелгән сорауга туры җавап: әйе, Диләфрүз Хафизовна, сез минем кебек үк читтән торып белемегезне күтәрәсез.

Д и л ә ф р ү з. Шуннан?

Г а л и м. Безнең югары белемле гаилә корырга хакыбыз бар.

Д и л ә ф р ү з. Шуннан?

Г а л и м. Бик күпләргә үрнәк гаилә.

Д и л ә ф р ү з. Үрнәк була алмабыз шул, Галим абый. Беренчедән, сез миннән егерме биш яшькә өлкәнрәк.

Г а л и м. Гаилә тормышында еллар роль уйнамый.

Д и л ә ф р ү з. Икенчедән, сез бер җирдә дә эшләмисез.

Г а л и м. Дөрес. Минем белемемә тиң эш бирсеннәр. Ә җитәкчеләр миңа физик эш тәкъдим итәләр. Мин, әлбәттә, баш тартам.

Д и л ә ф р ү з. Белемегез чамалы, күрәсең, Галим абый.

Г а л и м. Ун еллык урта мәктәп, унбиш ел читтән торып. Клуб мөдире булыр өчен җитеп арткан. Нигә клубка мөдир итеп куймыйлар? Юк, мин сездән сорыйм, Диләфрүз Хафизовна, нигә мине клуб мөдире итеп куймыйлар? Нигә физик эш тәкъдим итәләр?

Д и л ә ф р ү з. Үз бакчагызда физик эш эшлисез ич, Галим абый.

Г а л и м. Аның мәхәббәткә кагылышы юк, Диләфрүз Хафизовна.

Д и л ә ф р ү з. Бар, Галим абый. Мин сезгә кияүгә чыгарга теләмим.

Г а л и м. Димәк, бүгенге сөйләшүебез дә нәтиҗәсез тәмамланды?

Д и л ә ф р ү з. Шулай булып чыкты.

Г а л и м (урыныннан торып). Зарар юк, аңларсыз. Иртәме-соңмы безнең сукмаклар бер юлга барып тоташачаклар. Чөнки адәм баласы мәхәббәтсез яши алмый. Миллион еллар буе формалашкан халык мәкальләре…

Гармунын аскан Шәкүр килеп керә.

Ш ә к ү р. Бу нәрсә бу, нишлисез монда?

Г а л и м. Ул мәсьәләнең сезгә кагылышы юк.

Ш ә к ү р. Вәт дөнья! Нишләп булмасын? Сине кызганам. Кызлар артыннан күп йөрсәң, быел да күчми калырсың.

Г а л и м. Хулиганланмавыгызны үтенәм. Мин сездән өлкәнрәк һәм белемлерәк. Сыерлар су эчкәндә, бозаулар боз ялый.

Ш ә к ү р. Бозаулар кызлар янына килгәндә, сыерлар абзарларына кайтып китә.

Г а л и м. Китәм һәм кисәтәм. Сезгә бу сүзләрегез өчен иптәшләр суды алдында җавап бирергә туры киләчәк. Ни чәчсәң, шуны урырсың. (Китә.)

Ш ә к ү р. Әй, Диләфрүз! Ничек, хурланмыйча, шуның белән сөйләшеп торасың?

Д и л ә ф р ү з. Аңа ни булган?

Ш ә к ү р. Кем икәнен бөтен авыл белә.

Д и л ә ф р ү з. Сине дә беләләр.

Ш ә к ү р. Белеп нишләгән, ә, белеп нишләгән?

Д и л ә ф р ү з. Авылның ямен бозып, сугышып йөрисең.

Ш ә к ү р. И-и-и! Шуны әйтәсеңме? Елның-ел буена җиде тапкыр сугыш чыгардым. Аның да алтысында үзем кыйналдым, берсендә милициягә алып киттеләр. Аның каравы мин любой эштә эшлим. Унбиш тәүлеккә эләккәч тә, бесплатный дип тормадым, көне-төне эшләдем.

Д и л ә ф р ү з. Милициядә эшлисең син, тик колхозда гына тырышканың күренми. Галим абыйдан артык җирең юк.

Ш ә к ү р. Мин мал җыймыйм. Табам — кабам.

Д и л ә ф р ү з. Миңа кабучылар кирәкми. (Китә башлый.)

Ш ә к ү р (артыннан барып). Тукта әле, Диләфрүз. (Туктамагач, кычкырып.) Тукта, диләр!

Д и л ә ф р ү з. Нәрсә кычкырасың?

Ш ә к ү р. Алай тупас итеп сөйләшмә, Диләфрүз, сиңа килешми.

Д и л ә ф р ү з. Сиңа килешәме?

Ш ә к ү р. Миңа килешә… Мин монда киләм, үзем әллә ниләр уйлыйм. Килсәм, ул басып тора. Ычкынып кителде. Характер кызу минем. Бу якка чык әле, Диләфрүз, сөйлисе сүзләрем бар.

Д и л ә ф р ү з. Интекмә, Шәкүр, тыңларга исәбем юк.

Ш ә к ү р. Тыңламаска хакың юк. Минем эш — сөйләү, синең эш — тыңлау. Сүзләрем ошамаса, соңыннан әйтерсең.

Д и л ә ф р ү з. Сөйлә алайса, тик тизрәк.

Ш ә к ү р. Менә болайрак ул. (Җырлый.)

Сандугач булыр идем,

Талларга кунар идем,

Яңгыр тамчылары булып,

Алдыңа тамар идем.

Диләфрүзкәй, аңлыйсыңмы,

Диләфрүзкәй, беләсеңме?

Яшерен генә янып-көеп

Сөюемне сизәсеңме?

Д и л ә ф р ү з. Сындырырсың ботакларын,

Зинһар, талларга кунма.

Якын килмә, көйдерерсең,

Сөюен ялкынына.

Ш ә к ү р. Аккошлар булыр идем,

Күлләрдә йөзәр идем,

Көт, бәгърем, мине дисәң,

Йөз ел да түзәр идем.

Диләфрүзкәй, аңлыйсыңмы,

Диләфрүзкәй, сизәсеңме,

Әллә син дә, минем кебек,

Янасыңмы, көясеңме?

Д и л ә ф р ү з. Яна-яна, көя-көя,

Янып бетте йөрәгем.

Янып беткән йөрәгемә

Юк шул синең кирәгең.

Ш ә к ү р. Диләфрүзкәй, алай итмә,

Зинһар инде, сөймим димә.

Шәкүр дигән исемем бар,

Сүзләреңне үлчәп сөйлә.

Д и л ә ф р ү з. Йә, йә, Шәкүр, җитте. Җырыңның ахыры-чире күренми.

Ш ә к ү р. Күренмәсен. Мин үземә үзем күренәм. Күктә кояш, җирдә — мин. Диләфрүз, йә син мине бәхетле итәсең, йә…

Д и л ә ф р ү з. Йә нәрсә була?

Ш ә к ү р. Йә мине шушы агач ботагында асылынып торачак баудан эзләсеннәр.

Д и л ә ф р ү з. Зинһар, Шәкүр, алай эшли күрмә. Агачның ботагы коруы бар.

Ш ә к ү р. Мин шундый кеше… Диләфрүз, әйт өзеп, миңа кияүгә чыгасыңмы?

Д и л ә ф р ү з. Сиңа кияүгә чыгып ач яшәрбезме?

Ш ә к ү р. Нигә ач. Син акчаны көрәп аласың ич.

Д и л ә ф р ү з. Ә син? Мин эшләгәнне кабып йөрерсеңме?

Ш ә к ү р. Соң хатын булгач, бераз арттырырсың инде. Ансыз булмый.

Д и л ә ф р ү з. Рәхмәт. Йә, Шәкүр, булды, сөйләштек, аңлашылды. (Китә башлый.)

Ш ә к ү р. Тукта! Туктамасаң, бакча рәшәткәгезне җимерәм. Сурәтең гәҗиткә чыкканга борыныңны күтәрмә.

Д и л ә ф р ү з. Гәҗиттә түгел, журналда.

Ш ә к ү р. Татарларга чарауна. Тукта!

Хат ташучы сумкасы асып Саҗидә керә.

С а җ и д ә. Кемгә кычкырасың? Йә, туктадым.

Ш ә к ү р. Бар, бар, элдерт моннан.

С а җ и д ә (Диләфрүзне туктатып). Диләфрүз, сиңа кычкырамы ул, нигә кычкырттырасың?

Ш ә к ү р. Элдерт дим, гәҗитләреңне тарат.

С а җ и д ә. Таратырмын менә. Җыеп бетерә алмассың.

Ш ә к ү р. Нәрсә, нәрсә?!

С а җ и д ә. Кәбестә.

Ш ә к ү р. Хатын-кыз дип тормам!

С а җ и д ә. Син Амурны беләсеңме, Шәкүр? Ул бит сабан туенда батыр калган егет.

Ш ә к ү р. Амурың белән мактанма. Кызлар өчен егет белән егет сугышмый.

С а җ и д ә. Ул сугышып тормас синең белән. Бар, элдерт моннан.

Ш ә к ү р. Мин элдертергә күнекмәгән. Элдерә торган күлмәкләрем күптән тузган. (Горур гына чыгып китә.)

С а җ и д ә. Батыр куян. (Утыргычка утырып.) Уф, үләм, арыдым. Синең рәсемең миңа бәла булды. Менә тагын бер кочак хат. Җүләр дә соң бу егетләр! Гашыйк булганнар, имеш. Диләфрүзнең исе дә китми. Йөрәгең юктыр синең, хет берсенә җавап яз. Эх, Амурым булмаса…

Д и л ә ф р ү з. Каян беләсең, бәлки минем дә Амурым бардыр.

С а җ и д ә. Мин сине белмимме? Әллә тагын миннән яшерен серең бармы?

Д и л ә ф р ү з. Бар. Ул серне хәтта мин үземә әйтергә дә куркам.

С а җ и д ә. Әйтмә дә, ышанмыйм да, егетләр белән йөрүнең кызыгын белмисең. Амур миңа Саҗидәкәй дип кенә тора. Син — Офелия, син — Джульетта, ди. Сине бер көн күрмәсәм, Робинзон Крузога әйләнәм, ди. Каян сүзләрен уйлап таба, әйеме? Кичә, беләсеңме, беренче тапкыр үбештек. Көзгә туй ясарбыз, ахрысы.

Д и л ә ф р ү з. Ә мин ике көннән кияүгә чыгам.

С а җ и д ә. Ике көннән кияүгә?

Д и л ә ф р ү з. Әллә ишеткәнең юкмы? Шундый хәбәр таралган ич. Имештер, сабан туе көнне мин кияүгә чыгам. Имеш, ике көн алдан кияү сайлый башлыйм.

С а җ и д ә (тәгәрәп көлә). Әллә таралганмы?

Д и л ә ф р ү з. Нигә көләсең?

С а җ и д ә. Әй дустым, юри генә мин әйткән идем Амурга. Кай арада таратып өлгергән. Ачуланма инде, дустым, җаным.

Д и л ә ф р ү з. Нигә ачуланыйм. Син дөресен әйткәнсең. Йөрәгең юктыр дип синнән көлдерергә исәбем юк. Сабан туе көнне кияүгә чыгуын чыкмам, ләкин сабан туена сөйгән егетем белән бер арбага утырып барырмын.

С а җ и д ә. Дустым, әллә егет табылдымы?

Д и л ә ф р ү з. Табылды шул. Берьюлы өчәү. Галим абый белән Ш ә к ү р. Өченче егетне синең Амурың алып килгән.

С а җ и д ә. Амур?

Д и л ә ф р ү з. Амур! Күрше авылда кызлар сайлаучы Исмәгыйльне беләсең бит. Шуны.

С а җ и д ә. И-и-и! Синең янга Исмәгыйльне! Үләм!

Д и л ә ф р ү з. Танымаган булып кыландым. Җырлар җырлады.

С а җ и д ә. И-и! Әй бу Амурны. Тәки шул яучылап йөрүен ташламый. Күпме әйтәм, күпме әйтәм. Нәрсә дидең инде Исмәгыйльгә?

Д и л ә ф р ү з. Башта әнә безнең бурзай белән сөйләш, дидем. Бурзай сөйләшә башлагач, ычкынды.

С а җ и д ә (кинәт бер уйга калып). Дустым, кызык итәсең киләме шул Исмәгыльне?

Д и л ә ф р ү з. Ничек?

С а җ и д ә. Ничек икәнен сөйләшик, план корыйк. Бер рәттән Амурны да төп башына утыртыйк. Яучы булып йөрмәсен. Аларга кушып Шәкүр белән Галим абыйны да. Кемгә күзләрен майландырып йөргәннәрен аңласыннар.

Д и л ә ф р ү з. Мин аларга әйттем инде.

С а җ и д ә. Алар әйткәнне аңламыйлар. Көлкегә калдырырга кирәк. Егетләрне җенем сөйми. Гел көлкегә калдырасым гына килә. Бөтенесен дә. Әле монда килгәндә теге Җәмил очрады. Бергә бер класста укыдык. Исәнләшмичә узды.

Д и л ә ф р ү з. Күрмәгәндер.

С а җ и д ә. Күрмәгәнгә түгел ул. Үзен әллә кемгә санап, борынын күтәреп йөргәнгә. Дөресме икән, дустым, бер кызны озатканы, бер кызга да яратам дип әйткәне юк, ди.

Д и л ә ф р ү з. Бүтәннәрен белмим, миңа әйткәне юк.

С а җ и д ә. Эх, Амурым булмаса, кызык итәр идем мин аны. Башларын зыр-зыр-зыр әйләндереп, каршыма тезләндереп, күзләремә каратып ялындырттырыр идем. Йөрәге юктыр аның. Ничек инде, егет була торып, сине күргәч, сиңа яратам дип әйтмәскә! Эх, егетләр булсам, кочаклап туймас идем мин сине, җаным. Шундый-шундый матур бит син.

Д и л ә ф р ү з. Йә инде, алай итеп көлмә, дустым.

С а җ и д ә. Дустым, әйдә шул Җәмилгә яратам дип әйттерик әле!

Д и л ә ф р ү з. Әйтмәс.

С а җ и д ә. Әйттерәбез. Эх, әйттереп булса, көләр идек рәхәтләнеп.

Д и л ә ф р ү з. Кызык булыр иде шул. Ничегрәк итеп телен чишәргә икән?

С а җ и д ә. Әйдә, тиз генә почтаны таратып чыгыйк. Шунда уйлашырбыз. Барыбер бер әмәлен табарбыз.

Җыр башлый, аңа Диләфрүз кушыла.

Без, без, без ул диеп,

Чәчләрен маңгайга өеп,

Борыннарын күккә чөеп,

Йөриләр бит якланып.

Килешә, имеш, аларга

Чибәр кызларны сайларга,

Авыз ерып, мактанып.

Без, без, без ул менә,

Күбәү түгел, икәү генә

Егетләрнең меңәвенә

Җитәр хәйлә беләбез!

Шәкүр белән Галимнән дә,

Күрше авылдан килгәннән дә,

Яучы булып йөргәннән дә,

Рәхәтләнеп көләрбез.

Пәрдә.

 

ИКЕНЧЕ ПӘРДӘ

 

Шул ук урын. Сәхнәнең ике ягыннан Амур белән Саҗидә чыга.

А м у р. Хәерле кич, Саҗидәкәй.

С а җ и д ә. Хәерле кич, Амурым.

А м у р. Эшләр ничек, Саҗидәкәй?

С а җ и д ә. Әйбәт әле, Амурым.

А м у р. Кайларда йөрдең Саҗидәкәй?

С а җ и д ә. Хат тараттым, Амурым.

А м у р. Кем белән?

С а җ и д ә. Диләфрүз белән.

А м у р. Әй киче лә киче, Саҗидәкәй. Табыштыра торган кич, таныштыра торган кич, бер йөрәкне икенчегә ябыштыра торган кич! Күктә ай, җирдә — чишмә. Саҗидәкәй, иреннәреңнең очыннан гына бер пәп итим әле.

С а җ и д ә. Ярамый, Амурым.

А м у р. Нигә?

С а җ и д ә. Бүгенге тамаша безнең мәхәббәт турында түгел, Амурым. Диләфрүз мәхәббәте турында.

А м у р. Безгә дә бераз гына яратышып алырга ярый инде, Саҗидәкәем.

С а җ и д ә. Ашыкма, Амур. Карап чыгыйк, барысы да тәртиптәме?

А м у р. Тәртиптә. Бакча шунда, сукмаклар шунда, ай үз урынында.

С а җ и д ә. Алайса, икенче пәрдәне башлыйбыз.

А м у р. Диләфрүз кемне сайлады?

С а җ и д ә. Белмим.

А м у р. Карале, Саҗидәкәй, минем бик әйбәт бер дустым бар.

С а җ и д ә. Исмәгыйльме?

А м у р. Каян беләсең?

С а җ и д ә. Үзең сөйләгән идең.

А м у р. Бик шәп егет. Бераз ниерәк. Ләкин тәүбә итте. Хәзер менә үлеп гашыйк булган. Әллә, мин әйтәм, Диләфрүз белән син таныштырасыңмы?

С а җ и д ә. Юк… Мин бу тамашада катнашмыйм.

А м у р. Алайса, мин бераз катнашып алам.

С а җ и д ә. Анысын үзең кара, Амурым. Тик үкенерлек булмасын.

А м у р. Булмый, Саҗидәкәй, булмый. Диләфрүз аны сайлаячак. Саҗидәкәй…

С а җ и д ә. Нәрсә, Амурым?

А м у р. Битеңнең уртасыннан гына чуп иттерим.

С а җ и д ә. Бер генә тапкыр. (Амур Саҗидәне үбеп ала.)

А м у р. Эх киче лә, киче! Эх, Саҗидә!

Шатлыкларым эчемә сыймый,

Саҗидәм, уф, үләм,

Бу рәхәтне, бу бәхетне.

Саҗидәм, кем күргән?

Сандугачым, карлыгачым, аккошым!

Айлы кичем, алсу таңым, балкышым!

С а җ и д ә. Йөрәгемдә чәчәк аткан,

Амурым, син — гөлем.

Бәхетлеләрдән бәхетле,

Амурым, мин бүген.

Арысланым, тау бөркетем, Амурым!

Җан сөйгәнем, күңел кошым, күз нурым!

Амур (кинәт). Саҗидә, сәгать ничә?

С а җ и д ә. Тугыз тула.

А м у р. Тугыз була!.. Исмәгыйль белән тугызынчы яртыда очрашырга сүз куештык. Ачуланма, Саҗидә, ахир хакы — тәңре хакы. Син Диләфрүзне кара инде, ярыймы? (Чыгып йөгерә.)

С а җ и д ә. Карармын, Амурым, карармын, шундый итеп карармын! Тамаша дәвам итә.

Чыгып китә дә Диләфрүз белән керәләр.

Д и л ә ф р ү з. Барып чыкмас, дустым, ышанмаслар.

С а җ и д ә. Башлары әйләнгән, күзләре тонган аларның. Ни әйтсәң дә, ышаналар. Җәмил генә куркыныч. Аның гына ышанмавы бар. (Җәмил килгәнне күреп.) Гомере озын булыр, мин сөйләшимме, үзеңме?

Д и л ә ф р ү з. Монда килми ул.

С а җ и д ә. Китерүен мин аны китерәм. Сөйләш… Җәмил, Җәмил!

Җәмил керә.

Җ ә м и л. Нәрсә бар?

С а җ и д ә. Исәнме, Җәмил?

Җ ә м и л. Исәнләшер өчен шул чаклы кычкырмасаң… Исәнме.

С а җ и д ә. Кая барасың?

Җ ә м и л. Нигә сорау аласың. Мин Амур түгел.

С а җ и д ә. Шуңа күрә сорыйм да шул. Амурны күрмәдеңме?

Җ ә м и л. Күрдем.

С а җ и д ә. Кайда ул?

Җ ә м и л. Өйләреннән чыгып килә иде.

С а җ и д ә. Кайчан?

Җ ә м и л. Кичә.

С а җ и д ә. Мин синнән чынлап сорыйм. Бик кирәк иде. Каян гына табыйм икән. (Киткән була да, кире борыла, яшеренә.)

Җәмил дә китәр якка борыла.

Д и л ә ф р ү з. Ашыгасыңмы, Җәмил?

Җ ә м и л. Ашыгам.

Д и л ә ф р ү з. Әллә миңа үпкәләдеңме?

Җ ә м и л. Юк.

Д и л ә ф р ү з. Бүтәннәр белән шаярып та, көлеп тә сөйләшәсең, минем белән генә әллә ничек. Минем сиңа начарлык эшләгәнем юк.

Җ ә м и л. Мин сине гаепләмим ич.

Д и л ә ф р ү з. Мин сине гаеплим. Син бая серләр турында сөйләдең. Менә син серләреңне бик тирәнгә яшерәсең. Аны хәтта үзең дә эзләп таба алмыйсың. Андый яшертен булырга ярамый, Җәмил.

Җ ә м и л. Сер яшермим дип, урамга чыгып кычкырыйммы?

Д и л ә ф р ү з. Сереңне сөйләрлек бер генә кеше дә юкмыни?

Җ ә м и л. Белмим.

Д и л ә ф р ү з. Минем дә бит серем бар. Тик мин әйтергә курыкмыйм. Син минем серемне белергә телисеңме?

Җ ә м и л. Кирәкми.

Д и л ә ф р ү з. Ни өчен?

Җ ә м и л. Шулай.

Д и л ә ф р ү з. Ә мин аны сиңа барыбер әйтәм. Ләкин хәзер түгел. Әгәр минем серемне бик беләсең килсә, кил бүген әрәмәлеккә уенга. Ялгыз карама янында мине көт. Теләмәсәң, ихтыярың. Сау булып тор, Җәмил. Ялгыз карама янында очрашырбыз.

Җәмил китә. Саҗидә керә.

С а җ и д ә. Ай-яй, дустым, хәйлә үзеңдә.

Д и л ә ф р ү з. Ничек уйлыйсың, килер микән?

С а җ и д ә. Тыңлап-тыңлап тордым да, ярата ул сине.

Д и л ә ф р ү з. Юк ла!..

С а җ и д ә. Мин егетләрне синнән яхшырак беләм. Яратам дип әйтәчәк. Ә без кычкырып көләчәкбез.

Д и л ә ф р ү з. Кешедән көлү — килешерме икән?

С а җ и д ә. Сиңа барысы да килешә, дустым. (Галим килгәнне күрә.) Галим абый… Уенны дәвам итәбез. Садакасына күрә савабын алсын. Тик бу карт төлке алданыр микән?

Галим керә.

Г а л и м. Хәерле кич, кызлар. Бая безнең кызыклы әңгәмәне бүлделәр, Диләфрүз Хафизовна. Ләкин мин аны яңадан башлап дәвам итү өчен килмәдем. Үтеп барышлый Саҗидәне күреп тукталдым. Саҗидә, сез ни өчендер минем почтаны регуляр китермисез. “Азат хатын” һәм “Здоровье” һаман юк. Беләсез, мин “Азат хатын”сыз һәм “Здоровье”сыз яши алмыйм.

С а җ и д ә. Утырып сөйләшегез, Галим абый.

Г а л и м. Беренчедән, ашыгам. Бүгенге почтаны карап чыгасым бар. Икенчедән, бу урындыкка утыруымны Диләфрүз Хафизовна теләми.

Д и л ә ф р ү з. Нигә алай дисез, Галим абый, иркенләп утырыгыз.

Г а л и м. Рәхмәт. (Утыра, пауза.)

С а җ и д ә. Нигә сөйләшмибез?

Г а л и м. Авылның культура учагы клуб җәен-кышын ачык булырга тиеш. Югарыдагы иптәшләр, моны яхшы беләләр. Ләкин безнең клубның хәзерге мөдиренә тиешле чара күрмиләр.

С а җ и д ә. Күңеллерәк нәрсә сөйләшик әле. Мәсәлән, мәхәббәт турында.

Г а л и м. Өч кеше булганда мәхәббәт мәсьәләсен хәл итеп булмый.

С а җ и д ә. Диләфрүз, сине әниең чакырган иде. Бар, тизрәк кер, көтәдер.

Диләфрүз китә.

Г а л и м. Өченче кеше артык дигән сүз Диләфрүз артык дигән сүз түгел.

С а җ и д ә. Мин аны юри кертеп җибәрдем, Галим абый. Сезгә әйтәсе сүзем бар.

Г а л и м. Ә минем сезгә әйтәсе сүзем юк.

С а җ и д ә. Минем әйтәсе сүзем Диләфрүз турында. Сез аны бик яратасызмы, Галим абый?

Г а л и м. Бер кешегә булган мөнәсәбәтемне мин икенче кешегә сөйләмим.

С а җ и д ә. Мин Диләфрүзнең җан дусты.

Г а л и м. Бу — мәсьәләгә һичнинди ачыклык өстәми.

С а җ и д ә. Беләсезме, ул сезне ярата бит, миңа үзе  әйтте.

Г а л и м. Кызык, мине яратуы хакында сезгә әйтә, миңа — юк.

С а җ и д ә. Димәк, ояла.

Г а л и м. Яратмавы турында әйтергә ни өчендер оялмый.

С а җ и д ә. Кызлар шулай ул, Галим абый: теле белән бер нәрсә сөйли, күңеле белән икенче нәрсә уйлый. Менә мин сезне якын күрәм. Шуның өчен сезнең үзегезгә генә әйттем дә.

Г а л и м. Диләфрүзнең миңа карата нинди мөнәсәбәттә икәненә мин, әлбәттә ышанам. Ул яшь әле, хәлбуки, аның оялуы, ялындыруы табигый. Килер вакыт, ул аны аңлар.

С а җ и д ә. Вакыт килер, тик сез һаман картаясыз бит, Галим абый.

Г а л и м. Картая дип, шуның белән ни әйтергә телисез?

С а җ и д ә. Бүген барысы да хәл ителә. Тимерне кызуында сугып калырга кирәк.

Г а л и м. Мин авантюрист түгел. Гаҗәп! Үзегез япь-яшь, ә үзегез төрле сугып калулар турында фикер йөртәсез. Ә почтаны вакытында кертмисез. Бу да бик мөһим мәсьәлә.

С а җ и д ә. Почта качмас, Галим Сабирҗанович. Әгәр сез Диләфрүзне яратсагыз, бүген әрәмәлеккә килегез, ялгыз карт карама төбенә.

Г а л и м. Әрәмәлеккә?? Әрәмәлекнең һәм карт карама төбенең безнең мәхәббәткә нинди катнашы бар?

С а җ и д ә. Шунда Диләфрүз белән очрашырсыз.

Г а л и м. Очрашу өчен нигә әрәмәлеккә барырга? Бу бик ямьсез яңгырый. Минем Диләфрүз Хафизовнага карата мөнәсәбәтем саф.

С а җ и д ә. Белмим тагын, Диләфрүз үзе сезне шунда чакырды. Сезгә шуны әйтергә кушты, үзе әйтергә ояла.

Г а л и м. Гаҗәп! Әрәмәлеккә чакырырга оялмый, әйтергә ояла. Логика кайда? Минем сезгә ышанырга хакым юк.

С а җ и д ә. Ярый алайса, ышанмасагыз, үз теленнән ишетерсез. (Китә.)

Г а л и м. Гаҗәп! (Уйга кала.) Әрәмәлеккә, карт карама төбенә. Һе… Баш килеш әрәмәлек, карама төбе. Төшем килеш әрәмәлектә, карт карама төбендә… (Җырга күчә.)

Әрәмәлек, әрәмәлек, әрәмәлек,

Таллар арасында карама.

Мәгънәсе ни карт карама дигәненең,

Кайсы китаплардан карарга?

Әрәмәлек, әрәмәлек, әрәмәлек,

Анда такыр сукмак бар микән?

Керүләре җиңел таллар арасына,

Белә алмыйм чыкмак бар микән?

Шайтан! Әрәмәлек дигәч башка әллә нинди ямьсез уйлар килә.

Диләфрүз белән Саҗидә керәләр.

Диләфрүз Хафизовна, әгәр хак булса, мин биредә ниндидер сүз ишеттем.

Д и л ә ф р ү з. Хак.

Г а л и м (Саҗидәгә). Барыгыз әле, китеп торыгыз. (Саҗидә киткәч.) Һәм ни өчен?

Д и л ә ф р ү з. Баргач, күрерсез.

Г а л и м. Сез бүген минем белән кырыс сөйләштегез. Әгәр мин барырга теләмәсәм?

Д и л ә ф р ү з. Анысы сезнең эш. Аннан соң, сезнең белән сөйләшү-сөйләшмәү минем эш.

Г а л и м. Әйе, минем эш һәм сезнең эш. Аңлыйм. Ләкин ни өчен алай? Әйтер сүзегезне биредә дә әйтеп була.

Д и л ә ф р ү з. Галим абый…

Г а л и м. Җитте, җитте, Диләфрүз Хафизовна, аңладым. Димәк, әрәмәлеккә!.. Гаҗәп! Ә анда кешеләр буламы?

Д и л ә ф р ү з. Яшьләр уенга җыела.

Г а л и м. Яшьләр? Эһе… шулай… Тик мин яшьләр янына ук бармам инде. Бер читтәрәк торырмын, ярыймы?

Д и л ә ф р ү з. Мин сезне карт карама төбендә көтәрмен, Галим абый. (Йөгереп чыгып китә.)

Г а л и м. Гаҗәп! Бу турыда татар халык иҗатында мәкаль бармы икән? “Бирим дисә колына, чыгарып куяр юлына”. Юк. Ул түгел. “Кызлар көе белән йөрсәң, төпсез күлгә төшәрсең”. Әллә шушымы? Юктыр. “Кызлар эт ияртеп йөрмиләр”. “Ат башында нукта, кызлар күзе чукта”. Әллә? Чыннан да бит… Шулай килеп чыга. “Тәвәккәлләгән таш йоткан”. Әрәмәлеккә!.. (Китә.)

Амур белән Исмәгыйль керәләр.

А м у р (Галимгә күрсәтеп). Әнә, ахир, синең көндәшең. Танып кал. Һәм саклан. Галим исемле.

И с м ә г ы й л ь. Көлмә әле, пләш ич ул.

А м у р. Мәхәббәт пләшкә карамый.

И с м ә г ы й л ь. Әллә чынмы?

А м у р. Курыкма, синеке инде Диләфрүз, синеке.

И с м ә г ы й л ь. Синеке, синеке, дисең, ә үзе күренми… (Җырлый.)

Яна йөрәк, яна йөрәк — утмыни!

Шул янгынга су сибүче юкмыни?

Мәңге сүнмәс утка салдың, Диләфрүз,

Ник табылдың, ник югалдың, Диләфрүз?

А м у р. Йә инде, өзгәләнмә. Була. Хәзер чакырам үзен.

И с м ә г ы й л ь. Шым! Кач. Пос! Әнә! (Рәшәткә артына посалар.) Кем белән ул?

А м у р. Минем Саҗидә.

И с м ә г ы й л ь. Чибәр.

А м у р. Син, ахир, нәфесеңне сузма.

И с м ә г ы й л ь. Юк, ахир, әллә син мине… Диләфрүз дә чибәр бит, ә? Карале син аңа, басып торуларын күр. Эх!.. Тот мине, ахир, юкса каршына йөгереп барып басам. Аягына егылам.

А м у р. Сабыр! Сабырлык сары алтын.

И с м ә г ы й л ь. Сынды сабыр канатым. Амур, үләм, нишлим?

А м у р. Тыныңны чыгарма, түз, ахир!

Саҗидә белән Диләфрүз керәләр. Амур белән Исмәгыйльне күрәләр. Әмма күрмәмешкә салышалар.

С а җ и д ә. Дустым, егет күрдем дигәч тә ул хәтле кыланма, хисләреңне йөгәнлә.

Д и л ә ф р ү з. Юк, дустым, теләсәң ни әйт, ачулан, тик минем йөрәгемдә шик уятма. Күрсәң иде син Исмәгыйльне, дустым! Синең Амурың аның янында карачкы гына. Менә шушында килеп туктады. Хәерле кич, чибәр кызый, диде Болгаер авылы шушымы, дип сорады, җырлар җырлады. Мин сиздермәгән булам, ә үземнең йөрәгемдә ут уйный. Бер күрүдә гашыйк булдым. Дустым, килер микән ул тагын? Әллә берәр сәбәп табып, авылларына үзем барыйммы икән?

С а җ и д ә. Йә, йә, син акрынрак. Ишетеп торучы булмасын. Синең турыда әллә ни уйларлар.

Д и л ә ф р ү з. Уйласыннар. Мин беркемнән дә курыкмый. Эх, Саҗидә, мин әллә чынлап та тилерәм микән? (“Елый-елый” җырлый.)

Ник очрадың минем юлыма син,

Нигә йөрәгемә ут яктың?

Ник табылдың югалырлык булгач,

Мин югалттым сине, югалттым.

С а җ и д ә. Җылама, җылама, бәгырем,

Табылыр, табылыр кадерлең.

Д и л ә ф р ү з. Матур җырың, татлы сүзең белән,

Боек күңелемне юаттың.

Тагын киләм дидең, ник килмәдең?

Мин югалттым сине, югалттым.

С а җ и д ә. Җылама, җылама, бәгырем,

Килер ул, килер ул кадерлең.

Д и л ә ф р ү з. Килмәс инде, үзем гаепле, бик дорфа сөйләшкән булып кыландым.

С а җ и д ә. Дустым, синең хәлләрең яман бит. Әйдә кереп ят, чирләп китүең бар.

Д и л ә ф р ү з. Беркая да китмим. Бәлки килеп чыгар. Йә, булмаса, үтеп китәр. Беләсеңме, дустым, мотоциклы да бар бит аның.

С а җ и д ә. Мотоциклы бар дисеңме? Син, Диләфрүз, бу сүзләрең белән минем башымны әйләндереп бетердең. Әллә мин дә гашыйк булып барам инде аңарга?..

Д и л ә ф р ү з. Дустым булып каласың килсә, арабызга кермә, Саҗидә, Амурың бар.

С а җ и д ә. Амурны карачкы дидең бит. Дөрес әйттең. Карачкы шул, карачкының карачкысы.

Д и л ә ф р ү з. Өлешеңә тигән көмешең инде. Әйдә, дустым, бакчага кереп йөрик, килми булмас. (Бакчага кереп китәләр.)

А м у р. Ишеттеңме?

И с м ә г ы й л ь. Дәшмә, ахир. Хәлләремне күреп торасың.

А м у р. Минем хәлләрне күрмисеңме? Нәрсә диде бит. Карачкы диде!

Исмәгыль. Ахир, бар, кит син моннан.

А м у р. Нәрсә, мин арттыммыни хәзер?

И с м ә г ы й л ь. Артмадың. Туебызда түремдә утырырсың. Тик хәзер китеп тор. Мин сине үзем эзләп табармын.

А м у р. Шәп! Менә сиңа ахир-махир.

И с м ә г ы й л ь. Ачуланма. Егет кеше ич син.

А м у р. Ачуланмыйм. Шулай да Саҗидәне үзем белән алып китәм. Сиңа ышаныч шуның гына чаклы. Аның да башын әйләндерүең бар. Саҗидә!

И с м ә г ы й л ь. Ахир, туктале, уйлашыйк әле.

А м у р. Уйлама инде син, ахир. Саҗидә!

Саҗидә белән Диләфрүз рәшәткә янына киләләр.

С а җ и д ә. Кем мине чакырды? (Исмәгыйльгә.) Исәнмесез!

А м у р. Ул түгел, мин чакырдым, Саҗидә.

С а җ и д ә. Нигә?

А м у р. Әйдә әле, әйтәсе сүзем бар.

С а җ и д ә. Башта таныштыр инде иптәшең белән.

И с м ә г ы й л ь (кулын суза). Күрше авыл егете.

С а җ и д ә. Саҗидә.

А м у р. Белә инде, белә. Әйдә.

С а җ и д ә. Юк, безнең Диләфрүз белән сөйләшәсе сүзебез бар.

А м у р. Киченә сиксән сигез күрешәсез, сөйләшерсез әле.

Д и л ә ф р ү з. Саҗидә, китмә.

С а җ и д ә. Чакыргач, китми булмас, дустым. (Исмәгыйльгә.) Сез дә безнең белән барасызмы, әйдәгез.

А м у р. Юк, юк, ул ашыга, китәсе бар.

С а җ и д ә. Кызганыч. (Бакчадан чыга.) Без озакламый әрәмәлеккә уенга төшәбез. Безнең авылның әрәмәлек буйларын күреп китәр идегез. Күңелле анда, килегез…

Амур аңа сөйләп бетерергә ирек бирми, күтәреп алып чыгып китә.

И с м ә г ы й л ь. Диләфрүз!

Д и л ә ф р ү з. Әү!

И с м ә г ы й л ь. Яратам.

Д и л ә ф р ү з. Кемне?

И с м ә г ы й л ь. Сезне.

Д и л ә ф р ү з. Шаяртмагыз.

И с м ә г ы й л ь. Мин һәрвакыт чынлап сөйлим.

Д и л ә ф р ү з. Бөтен кызларга дамы?

И с м ә г ы й л ь (аптырап). Каян белдегез?

Д и л ә ф р ү з. Егетләрнең бөтенесе шулай аларның.

И с м ә г ы й л ь. Мин андый сорттан түгел.

Д и л ә ф р ү з. Үзегезнең авылда кызлар беткәнмени?

И с м ә г ы й л ь. Күңелгә ошаганнары юк.

Д и л ә ф р ү з. Сайлаган сазга очраган, ди.

И с м ә г ы й л ь. Мине саз куркытмый. Сезнең өчен океан төпләренә чумар идем… Диләфрүз!

Д и л ә ф р ү з. Әү!

И с м ә г ы й л ь. Яратам.

Д и л ә ф р ү з. Ә мин нәрсә әйтергә тиеш?

И с м ә г ы й л ь. Яратам диегез.

Д и л ә ф р ү з. Беренче күрүдә үкме?

И с м ә г ы й л ь. Икенче тапкыр бит инде.

Д и л ә ф р ү з. Әйтсәм, көләр идегез бугай.

И с м ә г ы й л ь. Шатлыгымнан үләр идем.

Д и л ә ф р ү з. Мин әрәмәлеккә төшәм.

И с м ә г ы й л ь. Шунда күрешербезме?

Д и л ә ф р ү з. Анысы сезнең эш. Анда ялгыз карама бар. Шунда булырмын.

И с м ә г ы й л ь. Качмассыңмы?

Д и л ә ф р ү з. Качарлык булсам, моннан да качар идем.

И с м ә г ы й л ь. Әйдә хәзер үк.

Д и л ә ф р ү з. Иртәрәк. Киенәсем, бизәнәсем бар.

И с м ә г ы й л ь. Син болай да матур.

Д и л ә ф р ү з. Бу сүзне иң беренче мин синнән ишеттем. Хәерле булсын, ярый, сау булып тор. (Китә.)

И с м ә г ы й л ь. Шәп! (Уйланып.) Бик җиңел булды түгелме соң бу? Чыннан да матурмы соң ул? Ялгышмыйсыңмы. Исмәгыйль? Тукта, яратам дип әйтмәде ич. Нигә алай кукраясың? Ә бит Саҗидәгә нәрсә диде? Ярата, билгеле. Һе, чибәр шул каһәр, Саҗидәсе дә… күңеле дә иләс-миләс. Әллә?.. Юк, ярамый. Нәфесеңне тыя бел, Исмәгыйль. Диләфрүздән дә әйбәтен таба алмассың. Бизәнәм, ди. Шәһәр кызлары кебек, иренен буямаса ярар иде. Биттән эзе калуы бар. Әй бу кызлар, кубызлар, төче телне яраталар да соң инде!

Шәкүр керә.

Ш ә к ү р (Исмәгыйльне күреп). Кем син?

И с м ә г ы й л ь. Син кем?

Ш ә к ү р. Мин шушы авыл егете.

И с м ә г ы й л ь. Мин күрше авыл егете.

Ш ә к ү р. Монда нишләп йөрисең?

И с м ә г ы й л ь. Сине көттем.

Ш ә к ү р. Кара, кара, телең озын, ахры, бераз кыскартмый булмас. (Кизәнә.)

И с м ә г ы й л ь. Кулың азын, ахры, бераз кыскартмый булмас.

Ш ә к ү р. Үзең генә килдеңме?

И с м ә г ы й л ь. Егерме.

Ш ә к ү р. Алла Ходаем, куркыттың, котым ботыма төште. (Җырлый.)

Безнең авыл урамнары

Себермәсәң дә такыр,

Безнең авылның егете

Сабан туенда батыр.

И с м ә г ы й л ь.  Безнең авыл ак балчык,

Урамыннан атлап чык.

Кеше екканга кәпрәеп

Ник йөрисең мактанчык?

Ш ә к ү р. Сезнең авыл мәчеләре,

Яз түгел, көз мыраулый.

Егетләре ел буена

Мырауламый торалмый.

И с м ә г ы й л ь. Сезнең авыл әтәчләре

Голландский әтәчме?

Карап торам, белә алмыйм,

Егетме син, тәпәчме?

Ш ә к ү р. Безнең авыл су буенда,

Кызлар төшә уенга.

Сезнең авылда сигез баш

Сиксән сигез муенга.

Исмәгыль. Сезнең авыл урамнары

Урам түгел, тыкырык.

Түшләреңне бик киермә,

Җиңәлмәссең кычкырып.

Ш ә к ү р (туктый). Һе, һе… китмисеңмени? Миңа комачаулыйм дисеңмени? Егет кеше шулай эшлиме? Миңа бу урын кирәк, беләсеңме?

Исмәгыль. Башта ук шулай диләр аны. Куркытып маташасың. Сөйгән кызың белән очрашырга сүз куешкан идеңмени?

Ш ә к ү р. Шулай булса, ни диярсең?

И с м ә г ы й л ь. Бик шәп диярмен.

Ш ә к ү р. Монда берәр кыз-мазар күренмәдеме?

И с м ә г ы й л ь. Ниндирәк?

Ш ә к ү р. Сиңа карамый торганы.

И с м ә г ы й л ь. Андыйлары күренмәде.

Ш ә к ү р. Һәм күренмәс тә. Бар инде, бар, агай-эне, үз юлыңда бул.

И с м ә г ы й л ь. Уңышлар телим. Сүзегез тәмле булсын. (Китә.)

Ш ә к ү р. Әллә Диләфрүз янында бутала инде? Егерме дигән була. Куркыта… Ничек күрергә соң бу Диләфрүз тәрене? Ничек башын үземнең якка әйләндерергә? Эх, урларга яраса, әллә кайчан безнең чапчакка су ташый торган кыз иде бит ул! Шәкүр башың белән ялынып йөр инде, ә, вәт дөнья! Чыкмасмы дип көтеп утыр инде. Әллә өйләренә бәреп керимме икән? Беткән баш беткән. (Кузгала да туктап кала.) Йә әтисе өйдә булыр, ул дуамал белән эшең төшмәсен. (Утыргычка утыра, җырлый.)

Ялгыз үрдәк кайда дисәң,

Ялгыз үрдәк күлләрдә.

Ялгыз үрдәктән дә ялгыз

Мин бүгенге көннәрдә.

Әй дөньясы, дөньясы…

Башны кая куясы?

Кара бөдрә чәчләреңне

Камчылап үрсәм иде.

Эх, җаныем, күкрәгеңә

Баш куеп үлсәм иде.

Әй дөньясы, дөньясы…

Башны кая куясы?

Диләфрүз күренә.

Д и л ә ф р ү з. Шәкүр, шул чаклы кычкырма инде, кеше әллә ни уйлар.

Ш ә к ү р. Чыкмыйсың бит өеңнән.

Д и л ә ф р ү з. Кызларны өйләреннән чакырып чыгарыр өчен үкермиләр, әкрен генә тәрәзәгә чиртәләр.

Ш ә к ү р. Чиртеп караганнары бармыни?

Д и л ә ф р ү з. Бар шул.

Ш ә к ү р. Кем ул?

Д и л ә ф р ү з. Синең сыман бер егет.

Ш ә к ү р. Чыгып бастың инде каршына?

Д и л ә ф р ү з. Чыгып бастым каршына.

Ш ә к ү р. Яратам дигәнен тыңладыңмы?

Д и л ә ф р ү з. Яратам дигәнен тыңладым.

Ш ә к ү р. Үзең дә яратам дидеңме?

Д и л ә ф р ү з. Җенем сөйми, дидем.

Ш ә к ү р (җиңел сулап). Анысы ярый. Ә җенең сөймәгән кеше янына ник чыктың?

Д и л ә ф р ү з. Мин аның кем икәнен белмәдем. Мин көткән егет дип уйладым.

Ш ә к ү р. Кемне көткән идең?

Д и л ә ф р ү з. Эх, Шәкүр, аңламасаң да аңламассың икән. Кычкырып әйтә алмыйм бит инде. Беләсең бит инде, сизәсең бит инде… (Шәкүрнең кочагына ава.)

Ш ә к ү р. Әй, әй, нишлисең, әллә җүләрләндеңме?

Д и л ә ф р ү з. Җүләрләндем шул, тилердем. Үзең гаепле. Син мине тилертүче. Тиле бәрән орлыгы кебек бит син. Теләсә кемне тилертәсең.

Ш ә к ү р (аны аңлап). Һе, башта ук шулай дип әйтсәң ни була иде. Ялындыра. Шәкүр, син фәлән, син төгән, имеш.

Д и л ә ф р ү з. Кызлар күңелен аңламыйсың, Шәкүр.

Ш ә к ү р. Нәрсәгә миңа аңларга? Прависыр аңласын. Кайчан алып китим?

Д и л ә ф р ү з. Кая?

Ш ә к ү р. Безнең өйгә.

Д и л ә ф р ү з. Ни сөйлисең, Шәкүр?!

Ш ә к ү р. Аңлаттың ич тел төбеңне. Яратам дидең.

Д и л ә ф р ү з. Ярату ияреп китү түгел, Шәкүр.

Ш ә к ү р. Кем сиңа ияр ди, алдан барырсың.

Д и л ә ф р ү з. Башта язылышырга кирәк.

Ш ә к ү р. Бер җиргә дә качмый ул. Авыл Советы безнең өйгә якынрак, кердең — чыктың, вәссәлам.

Д и л ә ф р ү з. Юк, Шәкүр, язылышмыйча, сезнең өйгә кермим.

Ш ә к ү р. Бюрократ.

Д и л ә ф р ү з. Закон да өч ай көтәргә куша.

Ш ә к ү р. Закон, имеш. Ул законны картаеп беткән кешеләр язган. Аларның өйләнәселәре юк. Мин язсам, икенче төрле язар идем.

Д и л ә ф р ү з. Син законны язучы түгел шул, Шәкүр, бозучы гына.

Ш ә к ү р. Йә, йә, хәзергәчтән үк башлама көләргә. Ул өч айны ничек үткәрәбез соң?

Д и л ә ф р ү з. Көн саен очрашырбыз, әрәмәлеккә уенга төшәрбез.

Ш ә к ү р. Әрәмәлек чирәмен таптый-таптый ун пар ботинка туздырдым инде.

Д и л ә ф р ү з. Анысы үзең генә туздырганың, хәзер икәү туздырырбыз.

Ш ә к ү р. Вәт дөнья! Теләсәң нишлә. Селкенә дә алмыйсың. Бүген уенга төшәсеңме соң?

Д и л ә ф р ү з. Син төшсәң, төшәм.

Ш ә к ү р. Төшмәсәм?

Д и л ә ф р ү з. Өйгә керәм дә ятып йоклыйм.

Ш ә к ү р. Мин төшәм, әйдә!

Д и л ә ф р ү з. Ашыкма, Шәкүр. Урамда бергәләп йөрмик. Аерым-аерым төшик. Анда карт карама янында очрашырбыз.

Ш ә к ү р. Мин киттем. Озаклама. Яңадан килеп йөрерлек булмасын.

Китә башлый. Саҗидә керә. Шәкүр белән бәрелешәләр.

С а җ и д ә. Әллә…

Ш ә к ү р. Әллә күзең чыктымы?

С а җ и д ә. Сүзеңне үлчәп сөйлә.

Д и л ә ф р ү з. Саҗидә, нигә алай дисең? Шәкүрнең бер гаебе дә юк. Үзең килеп бәрелдең.

Ш ә к ү р. Билгеле. Вәт дөнья! Диләфрүз, мин бара торам, ярыймы?

Д и л ә ф р ү з. Бар, бар, Шәкүр.

Шәкүр китә.

С а җ и д ә (көлеп). Абау, җаным, сөйләшүләре. Пар сандугач диярсең. “Мин  бара торам, ярыймы”. Бара тор, җаным, бара тор. Әйеме, дустым? Теге  күрше авыл егете ерак китте микән?

Д и л ә ф р ү з. Әрәмәлектәдер. Син, дустым, уеннан уймак чыгара күрмә. Яратасың бит Амурыңны.

С а җ и д ә. Яратканга шулай эшлим дә. Арттан калмый йөри. Хәзер монда да килеп җитәчәк. Үлеп көнләшә. Әнә килә. Син мине күрмәдең, дустым. (Бакчага кереп кача.)

Амур керә.

А м у р. Саҗидәне күрмәдеңме, Диләфрүз.

Д и л ә ф р ү з. Бергә киттегез ләбаса.

Амур Ычкынды.

Д и л ә ф р ү з. Бәйләп куялар аны.

А м у р. Бәйләнгән иде, Диләфрүз. Үзенең әйткәне бар, хисләрем сиңа бәйләнгән, дигәне бар. Бүген ычкынды.

Д и л ә ф р ү з. Белмим тагын. Күренмәде.

А м у р. Исмәгыйль кайда?

Д и л ә ф р ү з. Китте.

А м у р. Авылынамы?

Д и л ә ф р ү з. Әрәмәлеккә.

А м у р. Ә син?

Д и л ә ф р ү з. Мин бармыйм.

А м у р. Боткагыз пешмәдемени?

Д и л ә ф р ү з. Нинди ботка?

А м у р. Синең өчен менә дигән егет ич ул.

Д и л ә ф р ү з. Нигә минем өчен? Әллә мин бүтәннәрдән кимме?

А м у р. Артык. Икегез дә пар.

Д и л ә ф р ү з. Миннән артыкларны эзли ул синең егетең.

А м у р. Кемне?

Д и л ә ф р ү з. Әйтмим. Синең ахирең ич.

А м у р. Әллә?..

Д и л ә ф р ү з. Таныштыр әле, ди.

А м у р. С а җ и д ә беләнме? Син нәрсә дидең?

Д и л ә ф р ү з. Аның сөйгән егете бар, дидем.

А м у р. Ул нәрсә ди?

Д и л ә ф р ү з. Булса соң, ди. Ахир үзе: “Кайсы кызда булмый сөйгән егетләр, тартып ала менә безнең кебекләр”, — дип җырлады, ди.

А м у р. Тәк-тәк, тә-әк… Шәп! Сәҗидә күренмәде инде алайса! Кайда икән?

Д и л ә ф р ү з. Әрәмәлектәдер.

А м у р. Ә?! Шулайдыр. Сиңа гына әйтәм, Диләфрүз, Саҗидә дә бит…

Д и л ә ф р ү з. Әкият сөйләмә.

А м у р. Чын. Сиздермәгән була, билгеле. Ә үзе генә шуны эзли. Һаман шуны мактый.

Д и л ә ф р ү з. Андый нәрсә көтмәгән идем дустымнан.

А м у р. Мин дә көтмәгән идем. Хисләрем сиңа гына бәйләнгән, дип тора иде.

Д и л ә ф р ү з. Димәк, бүген ычкынган. Син егет кеше, Амур. Нигә ялынырга, бүтәннәнр дә бетмәгән.

А м у р. Юк, Диләфрүз! Сиксән сигез фәрештә алып килеп каршыма куйсыннар. Сиксән сигезе дә Саҗидә янында сигез тиен тормый, диярмен. Саҗидәмне тартып алучыны сиксән сигезгә тураклап, сиксән сигез якка ыргытырмын. Әгәр Саҗидә үзе мине ташлап китсә, йөрәгем, сиксән сигез тапкыр шартлап, Саҗидәгә сиксән сигез нәләт укырмын.

Д и л ә ф р ү з. Шуннан Саҗидәгә ни зыян да, миңа ни файда? Әллә кайдан егет алып кайтып йөрәгемә коткы салдың, ут яктың да… Яучы, имеш…

А м у р. Дәшмә, Диләфрүз. Үзем алып килдем, үзем куып җибәрәм, дигән Тарас Бульба.

Д и л ә ф р ү з. Юк, үзем тудырдым, үзем үтерәм, дигән ул.

А м у р. Бигрәк шәп әйткән. Киттем әрәмәлеккә, Диләфрүз.

Д и л ә ф р ү з. Хәерле юл.

Саҗидә чыга.

С а җ и д ә. Миннән мең өлеш хәйләкәррәк икәнсең, дустым.

Д и л ә ф р ү з. Саклан хәзер.

С а җ и д ә.  Сиксән сигез фәрештә диме? Шулай ул минем Амурым, күз нурым. Чын кеше итәм мин аны, Диләфрүз. Егетләр белән кызларны таныштырып ике йөрәк арасында буталып йөрүен ташлатам! Киттек, дустым, әрәмәлеккә!

Д и л ә ф р ү з. Киттек!

Пәрдә.

 

ӨЧЕНЧЕ ПӘРДӘ

 

Әрәмәлектәге алан. Вак таллар һәм муртаеп беткән карама. Пәрдә ачылганда җыр ишетелә.

Матурларны, уңганнарны

Йолдызлардан эзләмә —

Кара җир йолдызларына,

Кара зәңгәр күзләргә.

Сүнмәс йөрәгебез бар,

Талмас беләгебез бар,

Маяк булып яшик дигән,

Яшен булып яшьник дигән

Якты теләгебез бар.

Җырның ахырында сәхнәгә Саҗидә йөгереп керә.

С а җ и д ә. Барысы да үз урынында. Яшьләр уенга җыела, кияүләрнең килешенә табын әзер.

А м у р (атылып керә). Әһ-һә, син монда! (Кинәт эреләнеп.) Исәнмесез, иптәш Саҗидә!

С а җ и д ә. Исәнмесез, иптәш Амур.

А м у р. Монда нишләп йөрисез, иптәш Саҗидә?

С а җ и д ә. Өченче пәрдәне башлап җибәрергә торабыз, иптәш Амур.

А м у р. Ә мин?

С а җ и д ә. Нәрсә син?

А м у р. Миңа нишләргә?

С а җ и д ә. Электә ни эшләдең, шуны эшләрсең.

А м у р. Ю-у-ук! Булмый!

С а җ и д ә. Ха-ха-ха!!

А м у р. Нәрсә ха-ха-ха?

С а җ и д ә. Булачак, диюем.

А м у р. Саҗидә, шаярма. Уйнама минем белән. Төнгә каршы чукындыңмы, Дездемона, дигән Отелло. Һәм Дездемонаны атып үтергән.

С а җ и д ә Ха-ха-ха!

А м у р. Нәрсә ха-ха-ха?

С а җ и д ә. Атып үтермәгән, буып үтергән.

А м у р. Канымны кыздырма, Саҗидә. Йөрәгемне сиксән сигезгә телгәләмә. Әйдә, элеккечә, яшь чакларны искә төшереп, черкелдәшеп бер сөйләшеп утырыйк.

С а җ и д ә. Вакытым юк.

А м у р. Кая барасың?

С а җ и д ә. Өченче пәрдәне башлыйсым бар.

А м у р. Ну, кызык итәм бит. Җимерәм бөтен планнарыгызны, ябып куям пәрдәне.

С а җ и д ә. Япсаң, синең планнарың да күккә оча.

А м у р. Ничек оча?

С а җ и д ә. Исмәгыйлең Диләфрүзне күрми кала.

А м у р. Ю-у-ук! Исмәгыльгә Диләфрүз кирәкми. Ул сине эзли, син аны эзлисең. (Пауза.) Саҗидә, бәгырем, фәрештәм, җанкисәгем, багалмам, күгәрченем, Офелиям! Аяк астында туфрак, юлларыңа маяк булырмын.

С а җ и д ә. Егетләргә яучы булырсың, Саҗидәңнән колак кагарсың. (Җәмил килгәнне күреп.) Кит, кит тизрәк моннан. Җәмил килә.

А м у р. Беркая да китмим.

С а җ и д ә. Алайса, сау бул, хуш! (Чыгып китә.)

А м у р (тамашачыларга). Җәмәгать, нигә ул алай? Әйтегез, нишләргә миңа хәзер? Кая җибәрдегез минем Саҗидәмне? Ни карап тордыгыз? Эх, Саҗидә!.. (Җырлап.)

Кулымдагы йөзегемнең

Исемнәре Саҗидә.

Агарсың агым суларда —

Туктатырмын сай җирдә.

Кулымдагы йөзегемнең

Исемнәре Исмәгыйль…

(Кинәт туктап.) Ә?.. Исмәгыйль?.. Саҗидә?.. (Чыгып йөгерә.)

Җәмил керә.

Җ ә м и л. Серләремне беләсең киләме, ди. Нинди серләр саклыйсың син күңелеңдә, Диләфрүз? Ә син минем серләремне белергә телисеңме? Мин яратам сине. Менә минем серем. Мин аны сиңа әйтергә куркам. Яратмыйм дип әйтүеңне ишетәсем килми. Әллә сиздеңме соң яратуымны, Диләфрүз? Әллә минем хисләремнән көләргәме исәбең? Синең белән очрашудан күпме качып йөрдем. Бүген… Ни булыр? Ниләр әйтерсең икән? Килдем менә, көтәм хөкемеңне, Диләфрүз. (Бер куак төбенә утырып көтә.)

Көйләп Галим керә. Җәмилне күрми.

Г а л и м. Әрәмәлек, әрәмәлек, әрәмәлек.

Монда такыр сукмак бар микән?

Керүләре җиңел таллар арасына,

Белә алмыйм, чыкмак бар микән?

(Җырлаганда яшьләр киткән якка карап Диләфрүзне эзли, ләкин таба алмый.) Килмәгән. Алдаган. Ә үзе, көтәрмен, диде. Яратмыйм кешеләрнең төгәлсезлекләрен. Әйттең — килергә кирәк. Бүтәннәр дә бит уйнап йөрмиләр, укыйсы гәҗитләремне калдырып килдем.

Җ ә м и л (утырган урыннан торып). Кемне көтәсең, Галим абый?

Г а л и м. Гафу итегез. Нигә сез качып, кеше сөйләшкәнне тыңлап торасыз?

Җ ә м и л. Мин качмаган идем. Менә шушы тал төбендә утыра идем. Син кыз көтәсеңме, Галим абый?

Г а л и м. Юк, башны саф һавада ял иттерергә алып чыктым.

Җ ә м и л. Бик күп укыйсың шул, Галим абый, аңа баш чыдарга кирәк. Галим абый, менә син күп укыган кеше инде, әйт әле, нәрсә ул мәхәббәт?

Г а л и м. Четерекле нәрсә ул. Аны төрлечә аңларга һәм аңлатырга мөмкин. “Азат хатын” журналы үзенчә яза, “Здоровье” журналы үзенчә аңлата. Татар халык авыз иҗатында да мәхәббәткә зур урын бирелгән. Мисалга мәкальләрне алыйк. “Егет күңеле нигә төшсә, башы шуңа бәйләнә”, “Бетсен малың, чыксын даның унбиш яшьлек кыз белән”, “Баканың да сөйгән яры була”, “Мәхәббәт күзне сукырайта”, “Мәхәббәт үлемнән көчле” һәм башкалар, һәм башкалар.

Җ ә м и л. Бик күп беләсең шул, Галим абый, сиңа җиңелдер. Ә нигә син шул хәтле белгән килеш өйләнми йөрисең, Галим абый? Ат — тоз дип картаер, егет — кыз дип картаер, дип әйтүләре бар.

Г а л и м. Гафу итегез, сез бик яшь әле. (Китәргә җыена.) Сез әле биредә буласызмы?

Җ ә м и л. Булам, Галим абый.

Г а л и м. Әгәр мине сорасалар, мин су буенда булырмын.

Җ ә м и л (Галим киткәч). Әллә берәрсенә гашыйк булган инде? (Тал төбенә утырып көтә.)

Шәкүр керә. Як-ягына карана.

Ш ә к ү р. Әллә килмәгән иде, әллә алдаган инде.

Җ ә м и л. Кемне эзлисең, Шәкүр?

Ш ә к ү р (куркып китә). Кем ул?

Җ ә м и л. Мин, Җәмил.

Ш ә к ү р. Җәмил, Җәмил, ә?

Җ ә м и л. Җәмилә түгел, Җәмил.

Ш ә к ү р. Мәче башлы ябалак кебек, нәрсә тал төбендә утырасың?

Җ ә м и л. Мәче башлы ябалак тал төбендә утырмый.

Ш ә к ү р. Йә, йә, җитте, күп белмә. Бар элдерт моннан. Бу урын буш түгел.

Җ ә м и л. Кем килергә тиеш?

Ш ә к ү р. Сиңа аны белергә ярамый.

Җ ә м и л (көлеп). Сөйләшә беләсең үзең. Без бит синең белән бер класста укыдык, тиңдәшләр.

Ш ә к ү р. Арыш камыры белән бодай икмәге тиң була алмый, агай-эне.

Җ ә м и л. Син арыш камырымы?

Ш ә к ү р. Кара, кара, ни сөйли. Бар инде, бар, соңыннан сөйләшербез.

Җ ә м и л. Бәлки, син китәрсең? Бу урын буш түгел.

Ш ә к ү р. Әллә кызлар көтәсеңме?

Җ ә м и л. Көтәм шул.

Ш ә к ү р (кычкырып көлә). Миңа әйттең, агай-эне, бүтәнгә әйтмә. Җәмил кызлар ярата дисәң, кызлар көләр.

Җ ә м и л. Ә син яратасыңмы?

Ш ә к ү р. Яратмаска, егет ич мин.

Җ ә м и л. Мин егет түгелме?

Ш ә к ү р. Син кырагай, урман шүрәлесе. Көне-төне урманыңда, умарта кортларың янында бутал. Безнең арага кысылма.

Җ ә м и л. Анысы дөрес. Синең белән буталганчы умарта кортлары янында яхшырак. Алар бал бирә, ә син…

Ш ә к ү р. Агай-эне, кәефем шәп, бозма кәефемне, гадәтемне беләсең. Тиз кызып китәм. Синең аркада унбиш көн утырып кайтасым килми.

Җ ә м и л. Бик көчле шул син, Шәкүр. Әллә соң кеше юкта көрәшеп карыйбызмы?

Ш ә к ү р. Имгәнсәң, кортларыңны кем карар? Юкә белән тал гына, иреннәре кан гына, дип җырларлар.

Җ ә м и л. Сиңа үпкәләмәм.

Ш ә к ү р (көлеп). Куркам бит, әй. Син егасың инде, син! Үтерәсең көлдереп. (Йодрыгын алга сузып.) Башта болай эшлик, агай-эне. Әнә теге агач төбенә бар да, килеп, борының белән шушы йодрыкка бәрел. Үзем сугар идем дә үтерермен дип куркам. Йә, ни карап торасың, бәрел.